ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH Z RODZAJU Miscanthus POD WZGLĘDEM PLONOWANIA W PIERWSZYCH LATACH UPRAWY

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH Z RODZAJU Miscanthus POD WZGLĘDEM PLONOWANIA W PIERWSZYCH LATACH UPRAWY Stanisław JeŜowski 1, Katarzyna Głowacka 1, Jan Bocianowski 2 1 Instytut Genetyki Roślin Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu 2 Katedra Metod Matematycznych i Statystycznych, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Naturalną ojczyzną występowania traw olbrzymich naleŝących do rodzaju Miscanthus są głównie tereny Azji [JEśOWSKI 1994, 1999; NALBORCZYK 1996; DEUTER, JEśOWSKI 1998; XI, JEśOWSKI 2004]. Rośliny te znane są często pod nazwą trawy słoniowej lub chińskiej, a takŝe uŝywa się nazwy miskant. W Europie trawy te, początkowo jako rośliny ozdobne, zostały wprowadzone do uprawy przed około siedemdziesięciu laty. Jednak dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia rośliny miskanta doceniono ze względu na ich walory uŝytkowe [DEUTER, JEśOWSKI 1998, 2002]. Dzisiaj uwaŝa się, Ŝe trawy olbrzymie z rodzaju Miscanthus naleŝą do najwaŝniejszych roślin alternatywnych wykorzystywanych jako odnawialny surowiec przemysłowy i energetyczny [EL BASSAM 1997; JEśOWSKI 2000, 2001, 2003; PUDE 2000; LEWANDOWSKI 2006]. Główne zainteresowanie tymi trawami wynika stąd, Ŝe charakteryzują się (jako rośliny szlaku metabolicznego C4) bardzo duŝą wydajnością produkcji biomasy (suchej masy). Miskant jest rośliną wieloletnią, którą moŝna na jednym stanowisku uprawiać od 15 do 20 lat. Ma małe wymagania pokarmowe, udaje się na glebach lekkich. Mimo, Ŝe roślina ta pochodzi z obszaru Azji, to zupełnie dobrze radzi sobie w klimacie europejskim. Jednak mankamentem miskanta jest jego duŝa wraŝliwość na przemarzanie w pierwszym roku po posadzeniu. Najbardziej znanym miskantem w Europie jest triploidalny (3 ) mieszaniec Miscanthus giganteus, który powstał ze skrzyŝowania Miscanthus sinensis (2 ) Miscanthus sacchariflorus (4 ). Mieszaniec ten po osiągnięciu pełni dojrzałości w trzecim roku po posadzeniu moŝe wydać plon suchej masy z 1 ha wynoszący ton. Barierą we wprowadzaniu na szeroką skalę i w szybkim tempie upraw tego miskanta jest to, Ŝe jest formą mieszańcową, triploidalną, a zarazem sterylną, niezdolną do wydania nasion. Stąd rośliny te moŝna rozmnaŝać wegetatywnie za pomocą rizomów korzeniowych lub za pomocą kultur tkankowych in vitro [PUDE 2000; MÜNZER 2000]. Dlatego wydaje się, Ŝe prace genetyczno-hodowlane powinny się koncentrować z jednej strony na selekcji jak najodporniejszych na przemarzanie form triploidalnego (3 ) mieszańca Miscanthus giganteus, a z drugiej na uzyskaniu jak najlepiej plonujących i niewymarzających form miskanta wśród płodnego diploidalnego gatunku (2 ) Miscanthus sinensis i

2 340 S. JeŜowski, K. Głowacka, J. Bocianowski tetraploidalnego gatunku (4 ) Miscanthus sacchariflorus, które będzie moŝna rozmnaŝać z nasion, co z kolei wpłynie na zmniejszenie kosztów zakładania plantacji energetycznych z tych roślin. Celem prezentowanej pracy będzie przedstawienie wyników badań dotyczących oceny zmienności i współzaleŝności cech struktury plonu u wybranych genotypów (klonów) traw z rodzaju Miscanthus w trzech pierwszych latach po posadzeniu roślin, tj. w okresie osiągania przez nie pełni plonowania (w trzecim roku). Materiał i metody Materiał do badań stanowiło sześć klonów uzyskanych z mieszańców traw olbrzymich w rodzaju Miscanthus. W tym zestawie materiału roślinnego znalazły się dwa klony triploidalnego (3 ) mieszańca Miscanthus giganteus (MG/1, MG/2), które powstały ze skrzyŝowania Miscanthus sinensis (2 ) Miscanthus sacchariflorus (4 ), dwa klony mieszańców otrzymanych ze skrzyŝowania Miscanthus sinensis (2 ) Miscanthus sacchariflorus (2 ) (MS/3, MS/4) oraz dwa klony mieszańców uzyskanych w obrębie gatunku Miscanthus sinensis (2 ) (MS/5, MS/6). Wszystkie te formy znajdują się w kolekcji Instytutu Genetyki Roślin PAN w Poznaniu. Doświadczenie polowe z wybranymi klonami załoŝono w układzie bloków losowanych kompletnych w trzech powtórzeniach. Na poletkach o powierzchni 20 m 2 posadzono jesienią 2002 roku po 20 rizomów (tj sztuk na 1 ha) wybranych do badań genotypów miskanta. PoniewaŜ miskant jest rośliną wieloletnią, przed załoŝeniem doświadczenia wykonano bardzo głęboką orkę i zastosowano nawoŝenie mineralne NPK w czystym składniku, odpowiednio: 60 kg, 80 kg i 120 kg. W czasie okresu wegetacji wykonywano obserwacje polowe roślin badanych klonów, związane głównie z ich dynamiką wzrostu i rozwoju. W ciągu całego trzyletniego okresu badań corocznie dokonywano waloryzacji plonu biomasy (suchej masy) i cech jego struktury, takich jak: wysokość roślin, rozkrzewienie (liczba pędów produktywnych), średnica kępy roślinnej (miskant naleŝy do tzw. traw kępowych) oraz średnica pędów (mierzona w środkowej partii). Z kaŝdego poletka brano do pomiarów po dziesięć roślin (kęp trawy). PoniewaŜ badania były prowadzone w pierwszych trzech latach wzrostu i rozwoju (od posadzenia roślin do ziemi aŝ do uzyskania pełni plonowania w trzecim roku), wykonano analizę wariancji dla badanych klonów miskanta pod względem analizowanych cech dla kaŝdego roku badań. W celu stwierdzenia istotności zróŝnicowania badanych form pod względem poszczególnych cech traktowanych łącznie przeprowadzono wielozmienną analizę wariancji [CALIŃSKI, KACZMAREK 1973; CE- RANKA i in. 1977]. Natomiast celem graficznego przedstawienia wzajemnego poło- Ŝenia badanych form, scharakteryzowanych wszystkimi analizowanymi cechami, wykonano analizę zmiennych kanonicznych [RAO 1965; CALIŃSKI, KACZMA- REK 1973; CALIŃSKI i in. 1975], pozwalającą z pewną stratą informacji sprowadzić przestrzeń wielowymiarową do przestrzeni dwuwymiarowej (płaszczyzny). WspółzaleŜność między badanymi cechami a plonem biomasy (suchej masy) określono za pomocą współczynników korelacji. Dla stwierdzenia istotności wpływu badanych cech na wielkość plonu biomasy u analizowanych klonów miskanta przeprowadzono analizę regresji.

3 ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH Wyniki i dyskusja Średnie wartości analizowanych cech struktury plonu biomasy (suchej masy) w trzech kolejnych latach badań zamieszczono w tabeli 1. Wynika z niej, Ŝe badane genotypy (klony) róŝniły się między sobą wysokością roślin, rozkrzewieniem, średnicą kępy roślinnej, średnicą pędów oraz plonem (masą kępy). NajwyŜszymi wartościami tych cech, ale począwszy od drugiego roku wzrostu i rozwoju roślin badanych form miskanta wyróŝniały się dwa klony, tj. MG/1 MG/2 naleŝące do form triploidalnych. Natomiast najniŝsze wartości tych cech odnotowano, juŝ od pierwszego roku wzrostu i rozwoju, u klonów MS/5 i MS/6 naleŝących do form diploidalnych. Analiza wariancji, której wyniki zamieszczono w tabeli 2 wykazała, Ŝe zróŝnicowanie badanych genotypów miskanta pod względem plonu, a takŝe cech jego struktury było statystycznie istotne. Taką tendencję obserwowano na przestrzeni trzech kolejnych lat wzrostu i rozwoju roślin, kiedy to osiągają one pełnię plonowania. WspółzaleŜność między plonem (masa kępy roślinnej) badanych klonów miskanta a takimi cechami jak: wysokość roślin, rozkrzewienie, średnica kępy, średnica pędu, a takŝe wzajemne powiązania tych cech prezentuje tab. 3. Wynika z niej, Ŝe plon jednorocznych roślin był istotnie powiązany z rozkrzewieniem i średnicą kępy roślin. Korelacje między plonem a tymi cechami kolejno wynosiły r = 0,78 i r = 0,79. Natomiast plon starszych roślin, tj. dwu- i trzyletnich zaleŝał równieŝ istotnie od tych cech (poziom istotności zbliŝony do poziomu w pierwszym roku), ale takŝe od ich wysokości. W tym przypadku korelacja ta w kolejnych latach wyniosła: r = 0,67 i r=0,91. Wyniki analizy regresji zaleŝności plonu biomasy od badanych cech zamieszczono w tabeli 4. W wyniku tej analizy nastąpiło odrzucenie cech niemających istotnego wpływu na plonowanie badanych klonów miskanta w poszczególnych latach badań. Na podstawie uzyskanych w ten sposób zredukowanych równań regresji, zamieszczonych równieŝ w tej tabeli, moŝna z kolei zauwaŝyć, Ŝe na plon biomasy analizowanych form miskanta w pierwszym roku jego wzrostu i rozwoju w istotny sposób wpływało rozkrzewienie roślin. W drugim roku plon biomasy był istotnie zdeterminowany średnicą kępy roślinnej, natomiast juŝ w trzecim roku wegetacji, kiedy to miskant uzyskuje pełnię plonowania, to o wielkości plonu biomasy decydowało ponownie, tak jak w pierwszym roku, rozkrzewienie roślin miskanta. Bardzo zbliŝoną zaleŝność plonu biomasy od wymienionych wyŝej cech morfologicznych i okresu rozwoju roślin traw olbrzymich z rodzaju Miscanthus zaobserwowali równieŝ wcześniej tacy autorzy jak: DAMBROTH [1991], EL BASSAM i DAMBROTH [1991], DEUTER i JEśOWSKI [1998, 2002], PUDE i JEśOWSKI [2003], DRESSLER i Herzog [2004], a takŝe MAJTKOWSKI [2004] i BORZĘCKA-WALKER [2006]. W prezentowanej pracy za pomocą zmiennych kanonicznych (V 1 i V 2 ) dokonano równieŝ oceny zmienności badanych form miskanta pod względem plonowania i wszystkich pozostałych cech z nim związanych łącznie. Odbyło się to za pomocą rozmieszczenia form w przestrzeni dwuwymiarowej (na płaszczyźnie), opisanej wszystkimi tymi cechami. Graficzny obraz połoŝenia badanych klonów w poszczególnych latach badań (od posadzenia roślin po uzyskanie przez nie w trzecim roku pełni plonowania) przedstawiono na rysunkach 1-3. Obraz ten wskazuje, Ŝe w pierwszych dwóch latach wzrostu i rozwoju tylko dwa klony, tj. MS/5 i MS/6 były bardzo zbliŝone do siebie, a zarazem oddalone od pozostałych klonów, tj. MS/3, MS/4, MG/1 i MG/2. Natomiast w trzecim roku badań, kiedy to rośliny miskanta osiągają pełnię plonowania, graficzny obraz połoŝenia wszystkich analizowanych klonów mis-

4 342 S. JeŜowski, K. Głowacka, J. Bocianowski Tabela 3; Table 3

5 ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH Korelacje między plonem biomasy a badanymi cechami w 3 latach badań Correlations between biomass yields and analyzed characters within 3 years of study Cechy Characters Plon biomasy w latach; Yield of biomass in years Wysokość roślin; Height of plants 0,39 0,67** 0,91** Rozkrzewienie; Tillering 0,78** 0,93** 0,94** Średnica kępy; Tuft diameter 0,79** 0,96** 0,93** Średnica pędu; Stem diameter 0,25 0,16 0,06 ** p < 0,01 y x 2 x 3 Tabela 4; Table 4 Analiza regresji zaleŝności plonu biomasy od badanych cech w 3 latach badań Regression analysis for the dependence of biomass yield on analyzed characters in three years of the study Lata Years Model Model % wyjaśnianej zmienności przez model % variation explained by model 2003 y = 0, ,01376x 2 58, y = 0, ,012387x 3 91, y = 1, ,02031x 2 91,1 plon biomasy; yield of biomass rozkrzewienie; tillering średnica kępy; tuft diameter Rys. 1. Fig. 1. PołoŜenie badanych klonów miskanta w układzie dwóch zmiennych kanonicznych V 1 i V 2 w pierwszym roku badań (2003) Distribution of analyzed Miscanthus clones in the system of two canonical variables V 1 V 2, in the first year of study (2003)

6 344 S. JeŜowski, K. Głowacka, J. Bocianowski Rys. 2. Fig. 2. PołoŜenie badanych klonów miskanta w układzie dwóch zmiennych kanonicznych V 1 i V 2 w drugim roku badań (2004) Distribution of analyzed Miscanthus clones in the system of two canonical variables V 1 V 2, in the second year of study (2004) Rys. 3. Fig. 3. PołoŜenie badanych klonów miskanta w układzie dwóch zmiennych kanonicznych V 1 i V 2 w trzecim roku badań (2005) Distribution of analyzed Miscanthus clones in the system of two canonical variables V 1 V 2, in the third year of study (2005) kanta zmienił się w ten sposób, Ŝe powstały trzy oddalone od siebie grupy (pary) zbliŝonych do siebie klonów. Pierwszą parę tworzyły klony MG/1 i MG/2, drugą klony MS/3 i MS/4, natomiast trzecią klony MS/5 i MS/6. Wytłumaczeniem takiego ułoŝenia się badanych form moŝe być podłoŝe

7 ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH genetyczne, i tak: klony MG/1 i MG/2 pochodziły od triploidalnego mieszańca Miscanthus sinensis (2 ) Miscanthus sacchariflorus (4 ), klony MS/5 i MS/6 pochodziły od mieszańca Miscanthus sinensis (2 ) Miscanthus sacchariflorus (2 ), natomiast klony MS/3 i MS/4 pochodziły od mieszańców uzyskanych wewnątrz gatunku Miscanthus sinensis. Podobną, duŝą zmienność genetyczną u róŝnych mieszańców traw z rodzaju Miscanthus opisał takŝe wcześniej GREEF i DEUTER [1993], GREEF [1996], DEUTER i ABRAHAM [2000], XI i JEśOWSKI [2004], jak równieŝ BARTKOWIAK i JEśOWSKI [2004]. Wnioski 1. Na podstawie analizy wariancji stwierdzono duŝą zmienność genetyczną między badanymi klonami miskanta pod względem plonu biomasy oraz cech jego struktury. 2. Stwierdzono, Ŝe o plonowaniu miskanta decyduje przede wszystkim stadium rozwoju roślin oraz ich rozkrzewienie i średnica kępy. 3. Badania wskazują, Ŝe skuteczną selekcję w hodowli mieszańców miskanta moŝna juŝ rozpocząć w pierwszym roku wegetacji, posługując się oceną rozkrzewienia i średnicy kępy roślin. 4. Miskant znajdujący się w kolekcji IGR PAN w Poznaniu stanowić moŝe cenne źródło zasobów genowych potrzebnych do wyhodowania jego form o zwiększonym plonie biomasy (suchej masy), które będą mogły być uprawiane w Polsce. Literatura BARTKOWIAK S., JEśOWSKI S Polimorfizm białek w pylnikach wybranych klonów Miscanthus sinensis. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 497: BORZĘCKA-WALKER M The yield of different genotypes of Miscanthus in the second year of cultivation, w: Alternative plants for sustainable agriculture. S. JeŜowski, K.M. Wojciechowicz, E. Zenkteler (red.). Institute of Plant Genetics PAS, Poznań: CALIŃSKI T., DYCZKOWSKI A., KACZMAREK Z Testowanie hipotez w wielozmiennej analizie wariancji i kowariancji. Rocz. AR w Poznaniu 5: CALIŃSKI T., KACZMAREK Z Metody kompleksowej analizy doświadczenia wielocechowego. Wykłady. Wrocław, IX Komitet Hodowli i Uprawy Roślin PAN. CERARANKA B., CHUDZIK H., CZAJKA S., KACZMAREK Z Wielozmienna analiza wariancji dla doświadczeń czynnikowych. Rocz. AR w Poznaniu 95: DAMBROTH M Miscanthus sinensis Einfurung in die Thematik. KTLB- Arbeitspapier 158: DEUTER M., ABRAHAM J Wissenstand in der Miscanthus. Universität in Bonn. Beitrage zu Agrarwissenschaften. Band 19: DEUTER M., JEśOWSKI S Szanse i problemy hodowli traw z rodzaju Miscanthus jako roślin alternatywnych. Hodowla i Nasiennictwo 4: DEUTER M., JEśOWSKI S Stan wiedzy o hodowli traw olbrzymich z rodzaju

8 346 S. JeŜowski, K. Głowacka, J. Bocianowski Miscanthus. Post. Nauk Rol. 2: DRESSLER U.B., HERZOG H Biomasseproduktion mit Miscanthus erste Ergebnisse zu Ertrag. Wassernutzung und Nitratauswaschung. Mitt. Ges. Pflanzenbauwiss.: EL BASSAM N Renewable Energy. REU Technical Series 46: EL BASSAM N., DAMBROTH M A content of energy plants farm. Proceedings of the International Conference on Biomass for Energy, Industry and Environment. Greece: GREEF J.M Etablierung und Biomassebildung von Miscanthus giganteus. Cuvillier Verlag Göttingen: 162 ss. GREEF J.M., DEUTER M Syntaxonomy of Miscanthus giganteus. Angewandte Botanik 67: JEśOWSKI S Miscanthus sinensis Giganteus - trawa o przeznaczeniu przemysłowym i energetycznym. Genet. Pol. 35A: JEśOWSKI S Miskant chiński (Miscanthus sinensis (Thunb.) Andersson) - źródło odnawialnych i ekologicznych surowców dla Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 468: JEśOWSKI S Miscanthus roślina alternatywna dla polskiego rolnictwa i moŝliwości jej introdukcji w warunkach klimatycznych Polski. Polsko-niemieckia konferencja naukowa Miscanthus, Połczyn Zdrój, IX 2000: JEśOWSKI S Rośliny energetyczne - ogólna charakterystyka, uwarunkowanie fizjologiczne i znaczenie w produkcji ekobiopaliwa. Post. Nauk Rol. 2: JEśOWSKI S Rośliny energetyczne - produktywność oraz aspekt ekonomiczny, środowiskowy i socjalny ich wykorzystania jako ekobiopaliwa. Post. Nauk Rol. 3: LEWANDOWSKI I Miscanthus - a multifunctional biomass crop for the future, w: Alternative plants for sustainable agriculture. S. JeŜowski, K.M. Wojciechowicz, E. Zenkteler (red.). Institute of Plant Genetics PAS, Poznań: MAJTKOWSKI W Trawy z rodzaju Miscanthus (Andersson)- zróŝnicowanie morfologiczne i fenologiczne. Zesz. Probl. Post. Naul Rol. 497: MÜNZER W Rhizompflanzen, eine Alternative? Beitrage zu Agrarwissenschaften. Universität in Bonn. 19: NALBORCZYK E Nowe rośliny uprawne na cele spoŝywcze, przemysłowe i jako odnawialne źródła energii. SGGW, Warszawa: 176 ss. PUDE R Anbau und Ertrage von Miscanthus in Europa. Materiały konferencyjne. Polsko-niemieckia konferencja naukowa Miscanthus. Połczyn Zdrój, IX 2000: PUDE R., JEśOWSKI S Ocena wpływu niektórych cech morfogenetycznych na wzrost i rozwój miskanta (Miscanthus ssp.). Biuletyn IHAR 227: RAO C.R Linear statistical inference and its applications. J. Wiley, New York. XI Q., JEśOWSKI S Plant resources of Triarrhena and Miscanthus species in China and its meaning for Europe. Plant Breeding and Seed Science 49:

9 ZMIENNOŚĆ WYBRANYCH KLONÓW TRAW OLBRZYMICH Słowa kluczowe: analiza regresji, analiza korelacji, analiza zmiennych kanonicznych, Miscanthus, struktura plonu biomasy Streszczenie W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczące zmienności cech struktury plonu biomasy (suchej masy) u wybranych sześciu klonów traw olbrzymich z rodzaju Miscanthus. Do badań zostały uŝyte klony najlepszych roślin mieszańcowych, uzyskanych w obrębie gatunku Miscanthus sinensis (klon MS/3, MS/4, MS/5 i MS/6), a takŝe klony uzyskane z mieszańców międzygatunkowych Miscanthus sinensis Miscanthus sacchariflorus (klon MG/1 i MG/2). Badania przeprowadzono na podstawie 3-letniego doświadczenia polowego, uwzględniającego wczesne stadia rozwoju roślin, tj. od posadzenia aŝ do osiągnięcia przez nie pełni plonowania w trzecim roku uprawy. Doświadczenie polowe było załoŝone w układzie bloków losowanych w trzech powtórzeniach. Nasadzeń roślin dokonano za pomocą rizomów korzeniowych, stosując gęstość sadzenia 1 roślina na 1 m 2, co odpowiada roślin na 1 ha. Analiza wariancji dla badanych klonów miskanta pod względem cech struktury plonu biomasy (wysokość roślin, rozkrzewienie, średnica kępy i średnica pędów) przy uwzględnieniu wszystkich lat badań wykazała, Ŝe istotne zróŝnicowanie między badanymi klonami rozpoczyna się juŝ od drugiego roku wegetacji roślin. Obliczone korelacje wykazały, Ŝe o plonie biomasy (suchej masy) badanych klonów decydowały kolejno: liczba pędów, średnica kępy, średnica pędów i na końcu wysokość roślin. VARIATION IN SELECTED CLONES OF GIANT GRASSES FROM GENUS Miscanthus IN TERMS OF YIELDING AT FIRST YEARS OF CULTIVATION Stanisław JeŜowski 1, Katarzyna Głowacka 1, Jan Bocianowski 2 1 Institute of Plant Genetics, Polish Academy of Sciences, Poznań 2 Department of Mathematical and Statistical Methods, Agricultural University, Poznań Key words: regression analysis, correlation analysis, analysis of canonical variables, Miscanthus, structure of biomass yield Summary Paper presents the results of investigations concerning variation in characters of biomass (dry matter) yields in selected six clones of giant grasses from genus Miscanthus. Experiments involved the clones of best hybrid plants generated within species Miscanthus sinensis (clones MS/3, MS/4, MS/5 and MS/6), as well as the clones generated from interspecific hybrids Miscanthus sinensis Miscanthus sacchariflorus (clones MG/1 and MG/2). Investigations were conducted on the basis of a 3-year field experiment considering early stages of plant development, i.e. from planting until full yielding was reached in the third year of cultivation. The field experiment was established in a random block design with three replications. Planting was performed using root rhizomes at planting density of 1 plant per 1 m 2, which is equal to plants

10 348 S. JeŜowski, K. Głowacka, J. Bocianowski per 1 ha. Analysis of variance for analyzed Miscanthus clones in terms of the characters of biomass yield structure (plant height, tillering, tuft diameter, shoot diameter), including all the years of experiment, showed that a significant variation between analyzed clones begins as early as the second year of plant vegetation. Calculated correlations showed that the biomass (dry matter) yields of analyzed clones were affected first of all by the number of shoots, followed by tuft diameter, shoot diameter and finally by the height of plants. Prof. dr hab. Stanisław JeŜowski Instytut Genetyki Roślin Polskiej Akademii Nauk ul. Strzeszyńska POZNAŃ ajez@igr.poznan.pl

11