Źródła nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego

Transkrypt

1 Źródła nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego

2

3 Marek Moroń Źródła nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego NOMOS

4 2013 Copyright by Marek Moroń & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: dr hab. Piotr Kłodkowski dr hab. Marek Kucia, prof. UJ prof. dr hab. Marta Kudelska Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja wydawnicza: Marcin K. Zwierżdżyński Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Anna Grochowska-Piróg Projekt okładki: Michał Dziadkowiec Zdjęcie na okładce: Hurricane tropical storm Autor: lunamarina, Envato Pty. Ltd. ISBN KRAKÓW 2013 Zakład Wydawniczy»NOMOS« Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: biuro@nomos.pl;

5 Spis treści Wprowadzenie Rozdział I. Bengal region, nacjonalizm, eurocentryzm Bengal Położenie i uwarunkowania geograficzne Ludność Bengalu Nazwa, religie, język Nazwa Religie Język Nacjonalizm, naród, tożsamość narodowa, państwo Naród i nacjonalizm Tożsamość narodowa i państwo Dyskurs eurocentryczny w poznawaniu nacjonalizmów Bengalu Nacjonalizmy w Azji Południowej Postulat suwerenności w Azji Południowej Akomodacja postulatu suwerennego państwa Procesy modernizacji w Bengalu Rozdział II. Bengal do końca XIX wieku zarys historyczny Zarys historii Bengalu do roku 1757 w kontekście tworzenia warunków dla powstawania nacjonalizmów Bengalskość w historii regionu Historia regionu jako tło rozważań o źródłach nacjonalizmów w Bengalu Periodyzacja historii Bengalu z odniesieniem do religii Okres hinduizmu i buddyzmu Okres od nadejścia islamu Początek islamu w Bengalu i okres sułtanów delhijskich Okres mogolski w historii Bengalu Dynastie i władcy islamscy Bengalu Sufizm

6 3. Czynniki tworzące tożsamość mieszkańców Bengalu w okresie przedkolonialnym Początek stałych kontaktów Bengalu z Europą Kompania Wschodnioindyjska Relacje Kompanii Wschodnioindyjskiej z podmiotami życia politycznego Bengalu Brytyjczycy wobec sytuacji w Bengalu zastanej na przełomie XVIII i XVIII wieku Ocena okresu do 1757 roku w Bengalu Zarys historii Bengalu od roku 1757 do końca XIX wieku w kontekście tworzenia warunków źródłowych dla powstawania nacjonalizmów Rozwój brytyjskiej obecności w Bengalu Brytyjska władza w Bengalu Początki władzy brytyjskiej w Bengalu Muzułmanie w Bengalu w początkach władzy brytyjskiej Renesans bengalski Przedstawiciele renesansu bengalskiego Renesans bengalski jako rewolucja poznawcza Renesans bengalski a społeczność muzułmańska w Bengalu Nowe elementy struktury społecznej w Bengalu w XIX wieku Mozaika społeczna Bengalu Schyłek imperium mogolskiego Przemiany w Bengalu w XIX wieku Przemiany elit w Bengalu Ruch reform w społeczności muzułmańskiej w Bengalu Ruch reform w społeczności hinduskiej Bengalu Rozwój piśmiennictwa prasowego w Bengalu w XIX wieku Zatrudnianie muzułmanów w państwowych instytucjach Bengalu w drugiej połowie XIX wieku Bengalczycy wobec kolonizatorów Powstanie w roku Mieszkańcy Bengalu wobec kolonizatorów w drugiej połowie XIX wieku Organizacje polityczne mieszkańców Bengalu w drugiej połowie XIX wieku Oceny władzy brytyjskiej przez elity hinduskie Bengalu w drugiej połowie XIX wieku Podsumowanie okoliczności kreowania tożsamości mieszkańców Bengalu pod koniec XIX wieku Rozdział III. Nacjonalizmy w Bengalu XX wieku i ich źródła Elity społeczności bengalskich na początku XX wieku Organizacje i partie polityczne Podział Bengalu

7 2.1. Okoliczności podjęcia decyzji o podziale Bengalu Społeczność muzułmańska w Indiach po podziale Bengalu Nacjonalizmy w Bengalu na początku XX wieku Umacnianie podziału społeczności Bengalu według kryterium wyznaniowego Próby zbliżenia społeczności hinduskiej i muzułmańskiej Nacjonalizm bengalski próba jego wykreowania w latach 20. XX wieku Pakt dla Bengalu (1923) Konkurujące nacjonalizmy religijne w Bengalu Nowa elita hindusów bengalskich (bhadralok) Nacjonalizm islamski w Bengalu Upolitycznienie i masowość afirmacji tożsamości religijnych w Bengalu lata 30. i 40. XX wieku Wieś bengalska w latach 30. XX wieku Bengal dekada rządów muzułmańskich ( ) Nacjonalizm bengalski idea zjednoczonego Bengalu (1947) Idea Pakistanu w Bengalu Podsumowanie. Nacjonalizmy w Bengalu w pierwszej połowie XX wieku Uzyskanie niepodległości przez Indie Brytyjskie w 1947 roku Bengal w niepodległych państwach postbrytyjskich Indii Bengal ( ) Bengal Zachodni ( ) Okres Okres Bengal Wschodni a Pakistan Wschodni ( ) Rok 1971: wojna w Pakistanie Wschodnim Państwo Bangladesz Nacjonalizm bangladeski Rozdział IV. Dyskurs nacjonalistyczny w Bengalu na przełomie XX i XXI wieku Jakie nacjonalizmy w Bengalu? Wnioski Zakończenie Bibliografia Aneks Indeks osobowy Indeks rzeczowy Summary: Sources of Bengali and Bangladeshi Nationalism

8

9 Pamięci moich Rodziców, Tomasza i Natalii Moroń

10

11 Wprowadzenie W roku 1909 John A.R. Marriott, wykładowca historii i nauk politycznych na Worcester College w Oxfordzie, opublikował książkę pod tytułem The Remake of Modern Europe from the Outbreak of the French Revolution to the Treaty of Berlin Opisując we wstępie przemiany w Europie w latach , Marriott stwierdza: widzimy tu w działaniu pewną ideę, która nadaje jedność historycznym wydarzeniom XIX wieku. Znajdujemy ją w ulotnej (elusive) idei narodowości 2. Pod koniec swego opracowania omawia wydarzenia przełomu XIX i XX wieku na świecie i ich wpływ na zmiany w Europie, które określa jako charakterystyczne, rozwinięte działania XIX wieku: [...] te działania składały się na ukazanie się potężnej mocy narodowości jako idei jednoczącej i idei rozbijającej [ ] to jest idea, reguła, która nadaje jedność i spójność wielości zjawisk w omawianym okresie. Na pierwszy rzut oka różnorodne i niepowiązane, a nawet sprzeczne zjawiska podlegają konkretnemu prawu politycznemu. Podlegając temu prawu w ciągu ostatniego stulecia, nowoczesna Europa została przemieniona (remade) 3. To polityczne prawo, zasada (principle, jak nazywa je Marriott), to narodowość. Nie ma bardziej wyrazistego emocjonalnie, upolitycznionego i na różne sposoby określanego rozwinięcia koncepcji promowania narodu niż nacjonalizm. Skoro Europa XIX wieku, według brytyjskiego autora, była w roku 1909 pod tak wielkim wpływem koncepcji idei narodu, to wydało mi się interesujące zbadanie, jak można ocenić powstawanie narodów i nacjonalizmów oraz ich źródła w regionie Azji Południowej. Uznałem za uzasadnione zadanie pytania, czy w Azji Południowej, z jej historią, cywilizacją i kulturą trwającą od tysięcy lat, istniały jeszcze przed kontaktami z Europą tożsamości odnoszące się do kultury, regionu zamieszkania itd., których oczywiście nie nazywano narodowymi, lecz które stanowiłyby mocną podstawę ich powstawania? 1 J.A.R. Marriott, The Remake of Modern Europe from the Outbreak of the French Revolution to the Treaty of Berlin , Methuen and Company Ltd., London Ibidem, s Ibidem, s

12 Co było tak atrakcyjnego w europejskiej koncepcji narodu i nacjonalizmu, utożsamianej z nowoczesnością, modernizacją społeczeństw, że można ją było wykorzystać w Azji Południowej? Pytania powyższe odniosłem do Bengalu. Przyczyną tak zawężonego terytorialnie podejścia do kwestii nacjonalizmów w Azji Południowej jest nie tylko moje zainteresowanie tą częścią regionu w kontekście nacjonalizmów. Pragnę podzielić się w tych rozważaniach spostrzeżeniami, które zostały zapoczątkowane przez mój ośmioletni pobyt w Bengalu. W latach mieszkałem w Dhace, stolicy ówczesnego Pakistanu Wschodniego, gdzie przebywałem wraz z moim ojcem Tomaszem i uczęszczałem do szkoły średniej St Josephs High School, prowadzonej przez Zakon Braci Świętego Krzyża wywodzący się z Kalifornii (USA). W latach mieszkałem wraz z rodziną w Kalkucie 4, gdzie pracowałem w Konsulacie RP. Niezależnie od tych pobytów odwiedzałem wielokrotnie Kalkutę i Dhakę zarówno w celach akademickich, jak i z powodu moich zaangażowań dyplomatycznych oraz dotyczących pracy dla polskiego biznesu. W roku 1995 byłem po raz pierwszy z wizytą w Bangladeszu. Oba kilkuletnie pobyty w dwóch częściach Bengalu sprzyjały podjęciu przeze mnie tematyki związanej z badaniem idei narodu i nacjonalizmu w Bengalu w ujęciu historycznym, społecznym i politycznym. W tym kontekście powstaje pytanie o nacjonalizm bengalski i o jego źródła. Kwestia ta jest elementem niniejszej książki. Zrozumienie istoty tego zjawiska i jego uwarunkowań stało się dla mnie możliwe dopiero po bliższym przeanalizowaniu literatury poruszającej tematykę nacjonalizmów w Azji Południowej i w wyniku wielu rozmów, które prowadziłem zwłaszcza na Uniwersytecie w Kalkucie i w Dhace. Badania nad tak dynamicznym procesem, jak tworzenie się nacjonalizmów w Bengalu i ich wpływ na obecną sytuację tej części świata, mogą jedynie przybliżyć to zagadnienie, dając obraz przemian i rozwoju zdarzeń. Osobną uwagę skierowałem na nacjonalizm bangladeski, który także jest przedmiotem niniejszej książki. Wykazanie jego źródeł i charakteru uznałem za kwestię równie istotną dla pracy, jak odnoszenie się w tym zakresie do nacjonalizmu bengalskiego. Zjawisko nacjonalizmu bangladeskiego z racji swej nowości może podlegać analizom w ograniczonym zakresie, podobnie jak przewidywanie kierunku jego rozwoju. Można jednak dokonać próby ukazania jego źródeł. Rozwój życia politycznego w Bengalu następował w XIX wieku, a jego kulminacja przypadła na koniec pierwszej połowy XX wieku, gdy przyznawano status niepodległości państwom, które miały powstać w miejsce Indii Brytyjskich 5. 4 W 2001 roku zmieniono nazwę na Kolkata. 5 Indie Brytyjskie tą mało precyzyjną nazwą można określać co najwyżej tereny podległe Wielkiej Brytanii w Azji Południowej od roku Obecność Brytyjczyków jako zarządzających państwem, a później państwami na terenie Indii, zaczęła się od Bengalu. Postępujący w XVIII i XIX wieku rozwój obecności Kompanii Indii Wschodnich, a następnie Korony, nie odnosił się nigdy do podmiotu, który 12

13 Państwo bengalskie wówczas nie powstało, gdyż nie pojawił się żaden realny postulat jego ustanowienia. Wobec tak dużego znaczenia nacjonalizmów w Europie w XIX i XX wieku oraz ścisłych związków Azji Południowej, w tym Bengalu, z Europą w okresie od przełomu XVIII i XIX wieku, uznałem za interesujące dokonanie oceny obecności nacjonalizmów w tym regionie, ich źródeł i rozwoju. Szczególnie istotna jest dla mnie koncepcja nacjonalizmu bengalskiego jako kategorii odrębnej od nacjonalizmu islamskiego czy hinduskiego 6, choć one również obejmowały ludność Bengalu. Nacjonalizmy w Bengalu wywodzące się wyłącznie z religii, z etniczności czy wreszcie z poczucia wspólnoty miejsca zamieszkania i języka, były w różnych okresach historii wyrazem dążeń do usamodzielnienia się. Nacjonalizm, który doprowadził do włączenia wschodniej części Bengalu do państwa pakistańskiego, był nacjonalizmem islamskim, religijnym. Nacjonalizm, który wspierał podział Bengalu w roku 1947 i przewidywał dla bengalskich wyznawców hinduizmu samodzielność stanową w ramach Indii, był nacjonalizmem indyjskim hindusów bengalskich, dla którego religia nie była jednak głównym tworzywem tożsamości. Ani w czasie walk, ani w trakcie negocjowania niepodległości Indii Brytyjskich nie było postulatu odrębnego państwa dla bengalskich wyznawców islamu i odrębnego państwa bengalskiego dla wyznawców hinduizmu. Niemal w ostatniej chwili przed ostatecznymi decyzjami podzielenia Indii Brytyjskich pojawił się pomysł utworzenia zjednoczonego i suwerennego Bengalu. Nie był on nigdy koncepcją posiadającą realne szanse wystarczająco trwałego poparcia stron decydujących o granicach i formach państwowych Indii postbrytyjskich. Ta koncepcja miała znamiona elementu nacjonalizmu bengalskiego. Postulowała jedność i formułę państwa narodowego według kryteriów zamieszkiwania jednego terytorium, posługiwania się językiem bengali i posiadania wspólnej tradycji historycznych doświadczeń. Nacjonalizm islamski przyjęty został przez Bengalczyków wyznania muzułmańskiego w politycznej atmosferze dwudziestolecia przed uzyskaniem niepodległości. Ten czas, w którym kształtowano przyszłe życie państwowe, pojmowane w kategoriach najlepszej lub jedynej formy realizowania aspiracji muzułmanów w Bengalu jako społeczności, zdominowało niemal wyłącznie znaczenie wyznania. nosiłby nazwę Indie Brytyjskie. Jest to więc pewien skrót pojęciowy na określenie terenów podległych brytyjskim podmiotom gospodarczym lub państwu (Koronie), dążących do uzyskania niepodległości. 6 W polskim języku potocznym nadal często używane jest słowo Hindusi na określenie mieszkańców Indii. Słowo hindusi (oraz hinduski itp., we wszystkich odmianach) może być jednak stosowane wyłącznie wobec wyznawców religii hindu, którą nazywa się również hinduizmem. Mieszkańcami Indii są Indusi. Nie każdy Indus jest hindusem, bowiem w Indiach mieszka m.in. duża społeczność muzułmańska. Sa oni Indusami, ale nie hindusami. Ze względu na coraz szersze kontakty z Indiami, stosowanie przyjętej w niniejszej publikacji nomenklatury jest konieczne dla unikania nieporozumień. W jezyku angielskim w odniesieniu do wyznania (hindu) i obywatelstwa (Indii) są stosowane odpowiednio słowa Hindu i Indian. Por. J. Kieniewicz, Historia Indii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985, s

14 Pominięcie bengalskości przez deprecjonowanie języka bengalskiego i Bengalczyków jako uczestników życia polityczno-gospodarczego jednego państwa, tj. Pakistanu, choć w dwóch oddalonych od siebie częściach 7, doprowadziło już w 1948 roku do tego, że rozpoczął się proces domagania się akomodacji 8, respektu dla języka i kultury zrodzonej z bengalskości. Powstanie państwa Bangladesz w 1971 roku zastało wszystkich polityków, działaczy i intelektualistów jako nieprzygotowanych na udzielenie odpowiedzi, kim są jego mieszkańcy? Koncepcja nacjonalizmu bangladeskiego, jako zjawiska właściwie wyłącznie politycznego, jest nowym przedmiotem badań. Jego ocena w mojej książce jest, właśnie z uwagi na nowość procesu, o którym mowa, bardzo ostrożna. W pewnym punkcie określam ten nacjonalizm jako protezę nacjonalizmu bengalskiego. Wywód tematu książki ogniskuje się wokół osi historii regionu. Praktycznie nie widziałem innej możliwości podjęcia próby odpowiedzi na pytanie o źródła nacjonalizmów z Bengalu. Wiem, że przywoływanie wydarzeń i procesów z historii regionu sprzed XVII wieku ma dla badań dotyczących nacjonalizmów ograniczone znaczenie. Jednak uznałem za celowe zamieszczenie w książce zarysu historii regionu, włączając również krótkie odniesienia i komentarze do okresów przed powstawaniem bezpośredniego środowiska tworzenia się koncepcji narodowych i nacjonalistycznych. Założenie początkowe, tzn. istnienie nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego, wymagało przeglądu i oceny historii Bengalu, procesów społecznych i politycznych, w których jego mieszkańcy uczestniczyli, aby określić formułę ich istnienia oraz wskazać na źródła, z których powstały lub które mogą wpływać na ich postać w XXI wieku. Celem podjęcia przeze mnie tematyki nacjonalizmu w Bengalu była próba odpowiedzi na pytania o przyczyny nie tylko ich zaistnienia w tym kraju, ale też ich pojawienia się w formach nietypowych dla europejskiej nowoczesnej idei narodu i nacjonalizmu. Ponadto taki stan rzeczy wskazuje według mnie na istnienie potencjału budowania nacjonalizmu na podstawie najbardziej typowych elementów wspólnotowości tworzących poczucie bycia narodem, takich jak język, terytorium, kultura, wspólne doświadczenie historyczne. Określanie tych możliwości w XXI wieku postrzegam jako kolejny etap badań nad nacjonalizmami w Bengalu. Czy zatem źródłem przemian nacjonalizmów w Bengalu będzie paradoks istnienia we współczesnych społeczeństwach zapotrzebowania na innowacje z jednoczesnym przywiązaniem i nostalgią za przeszłością 9? 7 Por. III.13.3 oraz III.13.4 niniejszej pracy. 8 O pojęciu akomodacji zob. I.4, a zwłaszcza I.4.2 niniejszej pracy. 9 Por. A.D. Smith, Etniczne źródła narodów, przeł. M. Głowacka-Grajper, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s