EDUKACJA W KONTEKŚCIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO NA LATA

Transkrypt

1 JANKOWSKA Dagmara 1 LEŚNIKOWSKA-MATUSIAK Ida 2 WNUK Aneta 3 bezpieczeństwo ruchu drogowego, polityka w zakresie brd, edukacja brd EDUKACJA W KONTEKŚCIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO NA LATA Bezpieczeństwo ruchu drogowego naleŝy do najwaŝniejszych problemów społecznych ze względu na ogromne koszty społeczne i ekonomiczne, które generują wypadki drogowe. Polityka UE w zakresie brd ma na celu zapewnienie bezpiecznego i ekologicznego przemieszczania się obywateli w całej Europie. Aby zrealizować ten cel naleŝy kontynuować prace 3. Europejskiego Programu Działań na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego i dąŝyć do zmniejszenia o połowę liczby ofiar śmiertelnych wypadków drogowych do 2020 roku. Do najwaŝniejszych, palących problemów naleŝy poprawa bezpieczeństwa motocyklistów i kierowców innych dwukołowych pojazdów silnikowych, pieszych i rowerzystów oraz osób starszych i niepełnosprawnych. UŜytkownicy dróg są pierwszym i jednocześnie najsłabszym ogniwem systemu bezpieczeństwa ruchu drogowego, gdyŝ ostatecznie skuteczność polityki w tym zakresie bez względu na wdroŝone środki techniczne zaleŝy od zachowania ludzi. Stąd edukacja, szkolenia i egzekwowanie przepisów mają tak duŝe znaczenie. EDUCATION IN THE CONTEXT OF EU ROAD SAFETY POLICY Road safety is one of the major social problems due to huge social and economical costs generated by road accidents. EU road safety policy aims at providing safe and ecological transport of passengers within the whole EU. In order to realize this goal it is crucial to continue the work of the 3rd European Road Safety Action Plan and strive for halving the number of road accidents fatalities by Crucial and urgent matters in this field include motorcyclists safety and other two-wheeled vehicles drivers safety improvement as well as pedestrians, cyclists, older and handicapped people s safety improvement. Road users is the first and the weakest link in road safety system since in the end the effectiveness of the policy in this scope regardless of the implemented technical measures depend on human behaviour. Therefore education, training and law enforcement have such an important meaning. 1 Instytut Transportu Samochodowego, Centrum Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego; Warszawa; ul. Jagiellońska 80. Tel: w.111, Fax: , dagmara.jankowska@its.waw.pl 2 Instytut Transportu Samochodowego, Centrum Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego; Warszawa; ul. Jagiellońska 80. Tel: w. 111, Fax: , ida.lesnikowska-matusiak@its.waw.pl 3 Instytut Transportu Samochodowego, Centrum Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego; Warszawa; ul. Jagiellońska 80. Tel: w. 111, Fax: , aneta.wnuk@its.waw.pl

2 1426 Dagmara JANKOWSKA, Ida LEŚNIKOWSKA-MATUSIAK, Aneta WNUK 1. WSTĘP W 2010 roku Komisja Europejska określiła kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego na lata Na ich podstawie moŝna podejmować działania na róŝnych poziomach europejskim, krajowym, regionalnym i lokalnym. Bezpieczeństwo ruchu drogowego jest jednym z najwaŝniejszych problemów społecznych. Wypadki drogowe generują bowiem ogromną liczbę ofiar w 2009 r. w Unii Europejskiej zginęło ponad 35 tys. osób, a 1,5 mln zostało rannych. Koszty tych wypadków wyniosły około 130 mld EUR. W czerwcu 2003 roku Komisja Europejska przyjęła 3. Europejski Program Działań na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, którego celem było zmniejszenie o połowę liczby ofiar śmiertelnych wypadków drogowych do końca 2010 roku. Program zawierał 62 propozycje konkretnych działań w odniesieniu do bezpieczeństwa pojazdów, bezpieczeństwa infrastruktury i bezpieczeństwa uczestników ruchu. ChociaŜ nie udało się zrealizować załoŝonego celu, osiągnięto znaczące postępy. Proponowane kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego do 2020 roku wskazują na konieczność kontynuacji i intensyfikacji działań podjętych w ramach 3. Europejskiego Programu Działań na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego. Bezpieczeństwo ruchu drogowego będzie takŝe kluczowym elementem przygotowywanej obecnie Białej Księgi dotyczącej polityki transportowej na lata , poniewaŝ zmniejszenie liczby ofiar wypadków drogowych decyduje o poprawie całego systemu transportowego oraz zaspokojeniu potrzeb i oczekiwań obywateli i przedsiębiorców w tym zakresie. ChociaŜ w ciągu ostatniego dziesięciolecia liczba śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w UE zmniejszyła się niemal o połowę Inicjatywy w zakresie technologii, egzekwowania przepisów i edukacji oraz poświęcenie specjalnej uwagi szczególnie zagroŝonym uŝytkownikom dróg będą kluczowe dla dalszego radykalnego ograniczenia liczby ofiar 4. Rys. 1. Zmiana liczby ofiar śmiertelnych w UE w latach Źródło: Komisja Europejska, Biała Księga: Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dąŝenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu 4 Komisja Europejska, Biała Księga: Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dąŝenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu, pkt

3 EDUKACJA W KONTEKŚCIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA POLITYKA KOMISJI EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE BRD Jednym z działań słuŝących wyeliminowaniu ofiar śmiertelnych na drogach jest skoncentrowanie się na szkoleniu i edukacji wszystkich uczestników ruchu; promowanie stosowania urządzeń ochronnych (pasy bezpieczeństwa, ochronna odzieŝ, zabezpieczenie pojazdu przed osobami nieuprawnionymi) 5. Głównym celem polityki Komisji Europejskiej jest utworzenie wspólnego obszaru bezpieczeństwa ruchu drogowego poprzez zmniejszenie o połowę łącznej liczby ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w Unii Europejskiej do 2020 roku. Polityka UE powinna zapewnić bezpieczne i ekologiczne przemieszczanie się obywateli w całej Europie, promować równość uŝytkowników dróg poprzez starania ukierunkowane na poprawę bezpieczeństwa grup szczególnie naraŝonych na wypadki oraz zachęcać wszystkich obywateli do przyjmowania głównej odpowiedzialności za bezpieczeństwo własne i innych uczestników ruchu. W odniesieniu do bezpieczeństwa ruchu drogowego konieczne jest zintegrowane podejście, poniewaŝ jest ono ściśle powiązane z obszarami polityki w zakresie ochrony środowiska, energetyki, edukacji, zdrowia publicznego, wymiaru sprawiedliwości, ubezpieczeń, zatrudnienia, badań, innowacji i technologii oraz handlu i spraw zagranicznych. Państwa członkowskie zachęca się do tworzenia krajowych strategii w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego, aby z uwzględnieniem ich specyficznych potrzeb i uwarunkowań, przyczyniały się do realizacji wspólnego celu. Państwa te powinny ukierunkować swoje starania na newralgiczne obszary, przyjmując za punkt odniesienia wyniki uzyskiwane w tym zakresie przez kraje odnoszące największe sukcesy. UmoŜliwi to prawidłowe wyznaczenie szczegółowych celów krajowych. Na najbliŝszą dekadę Komisja Europejska ustanowiła siedem strategicznych celów: Cel 1. Poprawa edukacji i szkolenia uczestników ruchu. Cel 2. Poprawa egzekwowania przepisów ruchu drogowego. Cel 3. Bezpieczniejsza infrastruktura drogowa. Cel 4. Bezpieczniejsze pojazdy. Cel 5. Propagowanie wykorzystania nowoczesnych technologii. Cel 6. Poprawa skuteczności ratownictwa drogowego i opieki powypadkowej. Cel 7. Ochrona uczestników ruchu szczególnie naraŝonych na wypadki. 3. NOWA FILOZOFIA BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO Człowiek jest najwaŝniejszym i jednocześnie najsłabszym elementem systemu bezpieczeństwa ruchu drogowego. NiezaleŜnie od tego jakie zostaną zastosowane środki techniczne, ostatecznie skuteczność polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego i tak zaleŝy od zachowania uczestników ruchu. Z tego względu edukacja, szkolenia i egzekwowanie przepisów mają fundamentalne znaczenie dla poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego. W najnowszej polityce transportowej Unii Europejskiej przyjęto, Ŝe wypadki drogowe są efektem złego funkcjonowania całego systemu transportu, obejmującego decyzje i działania człowieka, róŝnorodność infrastruktury drogowej i róŝne rodzaje pojazdów. Prawidłowo 5 Komisja Europejska, Biała Księga: Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dąŝenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu,

4 1428 Dagmara JANKOWSKA, Ida LEŚNIKOWSKA-MATUSIAK, Aneta WNUK organizując środowisko ruchu drogowego i wyposaŝając samochód w urządzenia bezpieczeństwa, moŝna zmniejszyć liczbę błędów popełnianych przez człowieka, a takŝe ograniczyć ich konsekwencje. Do odpowiedzialności za wypadki powinno poczuwać się całe społeczeństwo, kaŝdy powinien odpowiadać za to, co leŝy w jego obowiązkach i kompetencjach. UŜytkownicy dróg za swoje zachowania, drogowcy za rozwiązania drogowe, mechanicy za stan badanych samochodów. Politycy natomiast powinni dbać o to, by podejmować właściwe decyzje o wdraŝaniu skutecznych rozwiązań prewencyjnych i zapewnić sobie stabilne źródło finansowania 6. Obecnie mamy do czynienia z fundamentalną zmianą polityki określonej mianem Podejście Bezpieczny System. Jej celem jest z jednej strony uporządkowanie wiedzy na temat najwaŝniejszych osiągnięć w bezpieczeństwie ruchu drogowego w ostatnim dziesięcioleciu, a z drugiej strony stworzenie podstaw dla kolejnych, równie skutecznych działań w przyszłości. W ciągu ostatnich trzydziestu lat w wielu krajach OECD obserwowano stały spadek liczby ofiar wypadków drogowych. Zmiany te były przede wszystkim efektem wdroŝenia działań prewencyjnych ukierunkowanych na specyficzne, zidentyfikowane zagroŝenia i problemy. W tym czasie przeprowadzono wiele badań na temat przyczyn obraŝeń w ruchu drogowym i działań prewencyjnych ukierunkowanych na ich redukcję. Ich wyniki wykorzystano takŝe do oceny i doskonalenia programów bezpieczeństwa ruchu drogowego. Badania te wykazały między innymi, Ŝe realizacja kampanii edukacyjnych promujących bezpieczne zachowania, prowadzonych tak jak do tej pory wystarczy jedynie do utrzymania juŝ osiągniętego poziomu, natomiast nie doprowadzi do istotnej zmiany na lepsze w przyszłości. Problem malejącej efektywności takich działań powinien być więc uwzględniany, zarówno w skali globalnej, jak i krajowej/lokalnej. W ramach podejścia Bezpieczny System stosowanie rozwiązań, które stwarzają moŝliwość pojawienia się ofiar śmiertelnych i rannych jest nie do przyjęcia, dlatego dalsze kontynuowanie tradycyjnych sposobów rozwiązywania problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego (nadzór i kampanie edukacyjne) moŝe być coraz trudniejsze i wiązać się z gwałtownym spadkiem ich efektywności. Dziś największym wyzwaniem dla edukacji bezpieczeństwa ruchu drogowego jest znalezienie, przy wsparciu rozwiązań z innych obszarów działań, jak nadzór czy nowoczesne technologie, sposobów podniesienia wskaźników brd, np. stosowania pasów bezpieczeństwa w 100% czy całkowitego wyeliminowania alkoholu z ruchu drogowego. Zmiana w sposobie postrzegania problemu odpowiedzialności uŝytkownika drogi jest najwaŝniejszą cechą podejścia Bezpiecznego Systemu. Obecnie juŝ kilka krajów wdraŝa to podejście przy opracowywaniu i realizacji w praktyce krajowych programów bezpieczeństwa ruchu drogowego; Szwedzi stworzyli koncepcję Wizja Zero, Holandia rozwija ZrównowaŜone Bezpieczeństwo, podobne programy pojawiły się teŝ w kilku stanach Australii. W Wizji Zero Ŝycie i zdrowie ludzi traktowane są jako nadrzędne wartości etyczne. Z tego punktu widzenia niedopuszczalne jest, by człowiek ponosił karę śmierci za błąd w ruchu drogowym, popełniony przez siebie lub innego uczestnika ruchu. Filozofia Wizji Zero opiera się na następujących czterech załoŝeniach: 6 Krystek R., Niebezpieczeństwo ruchu drogowego. Mity i rzeczywistość, Fundacja Rozwoju InŜynierii Lądowej, Gdańsk 2003 s

5 EDUKACJA W KONTEKŚCIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA Ŝycie ludzkie jest waŝniejsze niŝ jakikolwiek czynnik ekonomiczny, to politycy stanowiący prawo, zarządcy dróg i projektanci, a nie kierowcy są odpowiedzialni za bezpieczeństwo systemu drogowego, system drogowy powinien być tworzony z myślą o omylnym i nieprzygotowanym kierowcy, którego jedynym obowiązkiem jest przestrzeganie przepisów, chęć poprawy bezpieczeństwa powinna być dąŝeniem wszystkich kierowców, a przepisy i rozwiązania komunikacyjne muszą wychodzić im naprzeciw. System transportu musi więc uwzględniać błędy człowieka i korygować je tak, aby nie dochodziło do śmierci i cięŝkich obraŝeń na drodze. Przy projektowaniu systemu punktem odniesienia musi być odporność ludzkiego ciała na obraŝenia, poniewaŝ istnieje pewien krytyczny poziom, powyŝej którego przeŝycie i powrót do zdrowia po doznanych obraŝeniach jest niemoŝliwy. Z drugiej strony naleŝy pogodzić się z tym, Ŝe będzie nadal dochodziło do wypadków i lekkich obraŝeń. Podstawą koncepcji ZrównowaŜone Bezpieczeństwo jest zasada eliminowania przede wszystkim tych wypadków, których moŝna uniknąć i zwrócenie większej uwagi na efektywność przy wyborze rozwiązań prewencyjnych. NaleŜy przy tym mieć na uwadze, Ŝe uŝytkownik drogi jest najsłabszym elementem w systemie transportowym, jego zachowanie jest nieprzewidywalne i pomimo prowadzonych działań edukacyjnych i kampanii społecznych nie moŝna oczekiwać od niego bezpiecznego zachowania. Zgodnie z koncepcjami ZrównowaŜone Bezpieczeństwo i Wizja Zero jak długo istnieje moŝliwość wystąpienia niezgodnych z przepisami zachowań ludzi, tak długo osoby i organizacje odpowiedzialne za tworzenie systemu drogowego muszą podejmować działania chroniące wszystkich uŝytkowników dróg przed negatywnymi skutkami ich zachowań. Biorąc pod uwagę nowe podejście do bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz ludzką skłonność do popełniania błędów i świadomego łamania przepisów ruchu drogowego, głównym celem edukacji w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego powinno być wykształcenie uczestnika ruchu drogowego moralnie odpowiedzialnego za przestrzeganie prawa. Temu celowi naleŝy podporządkować zarówno wychowanie komunikacyjne dzieci i młodzieŝy, jak i szkolenie kierowców oraz prowadzenie kampanii edukacyjnych skierowanych do róŝnych grup społecznych. 4. PRIORYTETY EDUKACJI W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO DO 2020 ROKU W zakresie edukacji Komisja Europejska przywiązuje szczególną uwagę do szkolenia kierowców. Konsultacje społeczne oraz opinie ekspertów jednoznacznie wskazują na potrzebę poprawy jakości systemów uzyskiwania prawa jazdy. Obecne podejście do szkolenia kierowców jest zbyt wąskie, wymaga więc traktowania go bardziej całościowo i długofalowo. W związku z tym naleŝy tworzyć wspólną strategię w zakresie edukacji bezpieczeństwa ruchu drogowego, w tym szkolenia kierowców, promować nowoczesną technologię (metody interaktywne) przy jednoczesnym uwzględnieniu konieczności utrzymania kosztów uzyskania uprawnień do kierowania pojazdami na niewygórowanym poziomie.

6 1430 Dagmara JANKOWSKA, Ida LEŚNIKOWSKA-MATUSIAK, Aneta WNUK 4.1 Nauka (szkolenie) przed egzaminem na prawo jazdy Praktyczna nauka jazdy przed egzaminem na prawo jazdy powinna odbywać się w warunkach zapewniających maksymalne bezpieczeństwo. W związku z tym na poziomie UE zostaną poddane analizie róŝne warianty, ze szczególnym uwzględnieniem prowadzenia pojazdu pod nadzorem nauczyciela (opiekuna/osoby towarzyszącej, instruktora) w ramach procesu uzyskiwania prawa jazdy. Kraje decydujące się na wprowadzenie systemu, w ramach którego przewidziano obowiązkową naukę jazdy pod nadzorem profesjonalnego instruktora lub innej uprawionej osoby, a takŝe okres praktyki poprzedzającej otrzymanie prawa jazdy (prawo jazdy na próbę ), powinny stosować zharmonizowane na poziomie UE minimalne wymogi dla osób uczestniczących w szkoleniu (opiekunowie/osoby towarzyszące, instruktorzy). 4.2 Egzamin na prawo jazdy Egzamin na prawo jazdy nie moŝe ograniczać się do sprawdzenia wiedzy osoby egzaminowanej z zakresu kodeksu drogowego i/lub umiejętności wykonywania manewrów. RozwaŜony zostanie obowiązek poddawania ocenie podczas egzaminu teoretycznego i praktycznego nie tylko szeroko rozumianych umiejętności związanych z prowadzeniem pojazdu, ale takŝe postaw i zachowań mających związek z bezpieczeństwem ruchu drogowego (świadomość zagroŝeń) oraz defensywną i energooszczędną jazdą. 4.3 Szkolenie po otrzymaniu prawa jazdy Zostanie rozwaŝona ewentualność wprowadzenia okresu próbnego bezpośrednio po otrzymaniu prawa jazdy dla młodych kierowców, którzy bardziej niŝ obecnie podlegaliby rygorystycznej kontroli. Ze względu na postępujący w szybkim tempie proces starzenia się ludności Europy naleŝy poddać pod rozwagę prowadzenie cyklicznych szkoleń dla kierowców niezawodowych, uwzględniających prawo osób starszych i niepełnosprawnych do swobodnego poruszania się oraz w razie takiej konieczności przyjęcia rozwiązań alternatywnych. Zapewnienie bezpieczeństwa i niezaleŝności poruszania się osobom starszym jest jednym z waŝniejszych zadań władz rządowych i samorządowych. Wynika to z obowiązku równego traktowania wszystkich obywateli i zapobiega wykluczeniu społecznemu tej stale rosnącej i juŝ obecnie licznej grupy uczestników ruchu. Wymaga zastosowania wielu róŝnych rozwiązań prawnych, technicznych, technologicznych, medycznych i edukacyjnych. Podstawowym narzędziem sprostania potrzebom starzejących się społeczeństw w zakresie mobilności jest edukacja adresowana zarówno do osób starszych, jak i członków rządu, parlamentarzystów, osób odpowiedzialnych za mobilność na poziomie lokalnym (w tym szczególnie w miastach), dziennikarzy, itd. NaleŜy korzystać tu z najlepszych, sprawdzonych rozwiązań, zarówno na szczeblu międzynarodowym, jak i lokalnym, pamiętając przy tym, Ŝe w zakresie mobilności nie istnieją rozwiązania uniwersalne. Sama edukacja takŝe podlega ustawicznemu doskonaleniu, gdyŝ jest to proces wymuszany rozwojem wiedzy, techniki i technologii, a takŝe koniecznością kształtowania

7 EDUKACJA W KONTEKŚCIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA właściwych postaw oraz uzyskiwania wiedzy o skutecznych sposobach radzenia sobie z trudnościami, w tym w ruchu drogowym. 4.4 Określenie minimalnych wymogów w odniesieniu do instruktorów nauki jazdy. Kampanie edukacyjne na rzecz egzekwowania przepisów ruchu drogowego Kampanie edukacyjne zwiększają skuteczność egzekwowania przepisów ruchu drogowego i kontroli drogowych. Kampanie skierowane na konkretne problemy i grupy uczestników ruchu stosowane z powodzeniem w kilku państwach członkowskich UE powinny być szeroko propagowane i powszechnie stosowane. Doświadczenie wskazuje, Ŝe najlepsze wyniki osiąga się dzięki połączeniu polityki kontroli z edukacją uczestników ruchu. Komisja Europejska będzie więc nadal wspierała działania informacyjne i uświadamiające, szczególnie wśród młodzieŝy. 5. WNIOSKI 1. Bezpieczeństwo ruchu drogowego jest jednym z najwaŝniejszych problemów społecznych w UE wypadki drogowe generują ogromną liczbę ofiar i koszty materialne liczone w miliardach EUR rocznie. 2. Komisja Europejska określiła kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego do 2020 roku, której celem jest zmniejszenie o 50% śmiertelnych ofiar wypadków drogowych poprzez utworzenie wspólnego obszaru bezpieczeństwa ruchu drogowego. 3. Jednym ze strategicznych celów działań w czasie najbliŝszej dekady jest poprawa edukacji i szkolenia uczestników ruchu, szczególnie kierowców. 4. Fundamentalna zmiana polityki w dziedzinie bezpieczeństwa ruchu drogowego określona mianem podejścia Bezpieczny System powinna być podstawą edukacji w tym zakresie (wychowanie komunikacyjne dzieci i młodzieŝy, szkolenie kierowców, społeczne kampanie edukacyjne). 5. Biorąc pod uwagę nowe podejście do bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz ludzką skłonność do popełniania błędów i świadomego łamania przepisów ruchu drogowego, głównym celem edukacji w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego powinno być wykształcenie uczestników ruchu drogowego moralnie odpowiedzialnych za przestrzeganie przepisów. 6. BIBLIOGRAFIA [1] Komisja Europejska: W kierunku europejskiego obszaru bezpieczeństwa ruchu drogowego kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego na lata [2] Komisja Europejska: Biała Księga Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dąŝenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu. [3] Krystek R.: Niebezpieczeństwo ruchu drogowego. Mity i rzeczywistość, Fundacja Rozwoju InŜynierii Lądowej, Gdańsk [4] Leśnikowska-Matusiak I. (red.): Bezpieczeństwo ruchu drogowego. Teoria i praktyka szkoleń, Warszawa, Instytut Transportu Samochodowego 2009.

8 1432 Dagmara JANKOWSKA, Ida LEŚNIKOWSKA-MATUSIAK, Aneta WNUK [5] Leśnikowska-Matusiak I.: Osoby starsze w ruchu drogowym wyzwanie na Dekadę Działań na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego w: Kwartalnik Motoryzacyjny Instytutu Transportu Samochodowego BRD Nr 1/2011, Warszawa [6] Towards Zero: Ambitious Road Safety Targets and the System Approach ISBN OECD/ITF, 2008.