ISSN e-issn

Transkrypt

1

2

3

4 EDITORIAL BOARD Janusz Skodlarski (Editor-in-Chief), Jan Jacek Sztaudynger (Deputy Editor-in-Chief) Rafał Matera, Joanna Dzionek-Kozlowska (Editorial Assistant) SCIENTIFIC COUNCIL Chairman: prof. Czesław Domański, PhD, University of Lodz prof. dr. Tevfik Erdem, Gazi Üniversitesi (Turkey) prof. Wojciech Gasparski, PhD, Kozminski University, Business Ethics Centre prof. David J. Jackson, Bowling Green State University (USA) prof. Bożena Klimczak, PhD, Wrocław University of Economics prof. UŁ Robert Łoś, PhD, University of Lodz Kirił Marinow, PhD, University of Lodz prof. dr. Nail Öztaş, Gazi Üniversitesi (Turkey) dr Přemysl Pálka, PhD Tomas Bata University in Zlín (Czech Republic) revd. Biju Michael SDB, PhD, Salesian Pontifical University, Jerusalem (Israel) prof. Michał Seweryński, PhD, University of Lodz prof. Heather Hadar Wright, PhD, Wittenberg University (USA) INITIATING EDITIOR Agnieszka Kałowska THE EDITOR OF THE ISSUE Joanna Dzionek-Kozlowska PROOFREADING Mark Muirhead TYPESETTING Joanna Dzionek-Kozłowska TECHNICAL EDITOR Leonora Wojciechowska The list of the reviewers will be published in the 4 th issue of Annales. Ethics in Economic Life vol. 19 and available on-line on the journal s website: EDITORIAL BOARD ADDRESS Annales. Ethics in Economic Life Editorial Board Łódź, Poland, 41, Rewolucji 1905 r. Street phone: , , fax: etykawgospodarce@uni.lodz.pl / ethicsineconlife@uni.lodz.pl Printed directly from camera-ready materials provided to the Łódź University Press Copyright by Authors, Łódź 2016 Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016 Published by Łódź University Press First Edition. W C Printing Sheets ISSN e-issn Łódź University Press Łódź, 8 Lindleya St. ksiegarnia@uni.lodz.pl phone

5 CONTENTS 5 Maciej Soin, Lodz University of Technology Filozoficzne trudności teorii interesariuszy Philosophical Difficulties of Stakeholder Theory 7 Andrzej Stoiński, University of Warmia and Mazury in Olsztyn (UWM) Identyfikacje pojęcia sprawiedliwości społecznej Identifications of the Notion of Social Justice 17 Tomasz Przybyciński, Warsaw School of Economics Etyczne i ekonomiczne aspekty państwa dobrobytu Ethical and Economic Aspects of the Welfare State 27 Lucyna Chmielewska, University of Lodz Myśl ekonomiczna kalwinizmu The Economic Thought of Calvinism 35 Paweł Drobny, Cracow University of Economics Ekonomia personalistyczna jako próba integracji etyki i ekonomii na gruncie idei osoby Personalist Economics as an Attempt to Integrate Ethics and Economics on the Basis of the Idea of a Person 47 Marek Wódka, John Paul II Catholic University of Lublin Kategoria moral capital w etyce społeczno-gospodarczej The Concept of Moral Capital in the Social-Economical Ethics 59 Waldemar Świątkowski, Lomza State University of Applied Sciences Duch demokratycznego kapitalizmu Michaela Novaka. Jego analiza i ocena w kontekście etyki chrześcijańskiej The Spirit of Democratic Capitalism of Michael Novak. An Analysis and Evaluation in the Context of Christian Ethics 73 Damian Szymczak, University of Lodz Wprowadzenie do problemu ubóstwa w ujęciu Amartyi Kumara Sena. Wymiar etyczny Introduction to the Problem of Poverty by Amartya Kumar Sen. The Ethical Dimension 85 Beata Rogowska, Jan Kochanowski University (JKU) in Kielce Etyczny aspekt teorii normatywnych rachunkowości Ethical Aspect of the Normative Theories of Accounting 99

6 6 CONTENTS Urszula Gołaszewska-Kaczan, University of Bialystok Jarosław Kilon, Bialystok University of Technology Jacek Marcinkiewicz, University of Bialystok Ocena atrakcyjności inwestycji w akcje spółek społecznie odpowiedzialnych na podstawie indeksu RECPECT An Assessment of the Attractiveness of Investments in the Shares of Socially Responsible Businesses Based on the RESPECT Index 113 Robert Rogowski, State Higher Vocational School in Nowy Sącz Etyczne problemy w pracy na podstawie opinii pracowników wybranych banków Ethical Problems at Work in the Opinion of Employees of Selected Banks 129 Marika Świeszczak, Krzysztof Świeszczak, University of Lodz Misje wybranych banków z perspektywy koncepcji CSR Missions of Selected Bank from the Perspective of CSR Concept 143 Marta Makowska, Warsaw University of Life Sciences Kontrowersje związane z reklamowaniem leków. Analiza porównawcza Polski i Stanów Zjednoczonych Controversial Advertising of Medicines. A Comparison between Poland and the United States 154

7 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, 7 16 doi: Maciej Soin Lodz University of Technology Faculty of Organization and Management msoin@poczta.onet.pl Filozoficzne trudności teorii interesariuszy Philosophical Difficulties of Stakeholder Theory Philosophical difficulties of stakeholder theory which plays an important role in CSR and business ethics are connected first of all with questions of its status and justification. What sense does stakeholder theory have: descriptive, instrumental or normative? And if normative, why then should executives worry about multiple stakeholder demands? It is well known that Freeman, one of the most important authors of stakeholder theory, deliberately disregarded these problems. In philosophical questions he invoked Rorty s pragmatism, which in his opinion effectively undermined the positivistic dichotomy between facts and values, science and ethics, and enabled stakeholder theory to be understood at the same time as both descriptive and normative. The article presents some difficulties connected with this view, focusing on its dubious assumptions and unfavourable consequences. To the assumptions belongs a false dilemma taken from Rorty, which states that knowledge follows either a rule of representation or a rule of solidarity. One of the unfavourable consequences is the conclusion that stakeholder theory may be true only if its followers are able to force the stakeholders to accept its truthfulness. The main thesis of the article says that, as a result of pragmatic justification, stakeholder theory became a sort of arbitrary narration, which is unable to deal with its (empirical) misuses. However, a return to a more traditional view on facts and values enables us to appreciate the descriptive advantages of the theory and to identify difficulties connected with its normative layer. From this point of view, the attempt at a pragmatic interpretation of stakeholder theory was a misunderstanding that should be withdrawn from circulation. Keywords: stakeholder theory, pragmatism, facts and values, Freeman, Rorty JEL Classification: A13, L21, M14

8 8 MACIEJ SOIN 1. Problem Teoria interesariuszy nie jest koncepcją przesadnie skomplikowaną, przynajmniej w podstawowych zastosowaniach etyczno-biznesowych. Dla przypomnienia: weźmy dowolne przedsiębiorstwo P i nazwijmy te podmioty ekonomiczne, których w jakiś sposób dotyczy działalność tego przedsiębiorstwa jego interesariuszami (stakeholders). Obok właścicieli, w przypadku spółki akcyjnej akcjonariuszy (shareholders), należeć będą do nich klienci, pracownicy, dostawcy itp. Zasadnicza treść teorii interesariuszy sprowadza się do twierdzenia mówiącego, że zarząd P winien kierować się w swoich decyzjach nie tylko interesami właścicieli, ale także innych interesariuszy. Oznacza to między innymi, że maksymalizacja zysków, a zatem realizacja interesów właścicieli, nie jest ani jedynym, ani głównym celem działania menedżerów przedsiębiorstwa. Celem tym jest bowiem równoważenie interesów wszystkich grup, których te działania dotyczą. I niezależnie od tego, czy zarząd przedsiębiorstwa zdaje sobie z tego sprawę czy nie, interesy te są w jakimś stopniu uwzględniane, gdyż zakładając elementarną wolność ekonomiczną poszczególnych podmiotów, inaczej nie dochodziłoby w ogóle do kooperacji. Kłopoty zaczynają się wszakże wówczas, gdy spytamy, w jakim stopniu menedżerowie przedsiębiorstwa winni uwzględniać potrzeby i postulaty poszczególnych interesariuszy. To znaczy: jak należy rozumieć równoważenie interesów między, na przykład, właścicielami i klientami firmy, skoro interesy te są przynajmniej w pewnej części przeciwstawne (przykładowo jeśli chodzi o cenę nabywanego towaru). A także: dlaczego właściwie należy uwzględniać te interesy, a nie na przykład kierować się po prostu zasadą maksymalizacji zysku i liczyć na to, że jak chciałby wierzyć liberał niewidzialna ręka rynku uzgodni te działania z innymi, równie partykularnymi poczynaniami innych przedsiębiorców oraz klientów? Pierwsza z tych kwestii jako trudność zastosowania wynika z nader ogólnego charakteru koncepcji i może być doraźnie rozwiązywana przez jej specyfikację dla poszczególnych przypadków. Pozostaje zatem empiryczną kwestią praktyki. Druga trudność odsyła jednak do normatywnej zawartości teorii interesariuszy i domaga się przynajmniej zarysu racji skłaniających do jej przyjęcia. Możemy ją więc określić jako filozoficzną trudność uzasadnienia. Jest rzeczą nader charakterystyczną dla współczesnego stanu filozofii, a także nauk społecznych, że Freeman, jeden z głównych autorów i propagatorów teorii interesariuszy włożył sporo wysiłku, by przedstawić tę drugą trudność jako nieistotną. Chociaż początkowo odwoływał się do autorytetu Kanta i jego imperatywu, to w dojrzałej wersji swoich poglądów związał teorię interesariuszy z filozoficznym pragmatyzmem w wersji Rorty ego, który, jego zdaniem, skutecznie podważył pozytywistyczną dychotomię między faktami i wartościami, a także między nauką i etyką. Umożliwił przez to przynajmniej według Freemana uznanie teorii interesariuszy za koncepcję zarazem opisową, jak i normatywną, a tym samym uznanie wspomnianego problemu za źle postawiony.

9 FILOZOFICZNE TRUDNOŚCI TEORII INTERESARIUSZY 9 Pytanie tylko, czy takie rozstrzygnięcie nie generuje nowych trudności, związanych z wątpliwymi założeniami i konsekwencjami przyjętej perspektywy. W naszych rozważaniach przyjrzymy się nieco bliżej wywodom Freemana i jego współpracowników, zmierzając do uzasadnienia tezy mówiącej, że skojarzenie teorii interesariuszy z filozoficznym neopragmatyzmem przyniosło jej więcej szkody niż pożytku. Nie da się go bowiem obronić ani praktycznie, ani teoretycznie. Chociaż zajmiemy się głównie normatywną warstwą teorii interesariuszy i jej wykorzystaniem w etyce biznesu, pomijając większą część komplikacji związanych ze stanowiskiem Freemana, to jak zobaczymy w jego tekstach (neo)pragmatyczna wykładnia teorii interesariuszy została przeprowadzona na tyle stanowczo, że cel krytyki rysuje się całkiem wyraźnie. 2. Dwie wersje uzasadnienia teorii interesariuszy Jak powiedziano, poglądy Freemana w kwestii filozoficznych podstaw teorii interesariuszy podlegały istotnej ewolucji, a pierwsza wersja rozwiązania trudności uzasadnienia sformułowana w znanym artykule Evana i Freemana z 1983 r. odwoływała się do imperatywu Kanta i tylko mimochodem wspominała o jego bardziej współczesnych opracowaniach. Teoria interesariuszy została tam bowiem przedstawiona jako rodzaj rewizji teorii przedsiębiorstwa w duchu kantowskim, wyrażającym się przede wszystkim w wysunięciu na pierwszy plan zasady, zgodnie z którą każda grupa interesariuszy ma prawo do bycia traktowaną jako cel sam w sobie, a nie tylko jako środek do osiągania jakiegoś celu 1. Jeśli pytanie brzmiało: w czyim interesie powinna działać firma?, to odpowiedź podkreślała konieczność równoważenia interesów poszczególnych grup wynikającą przede wszystkim z zastosowania kantowskiego imperatywu do określenia celów przedsiębiorstwa. Była to więc koncepcja typowo normatywna, rozszerzająca zobowiązania menedżerów wobec właścicieli (akcjonariuszy) na ogół interesariuszy przez stosowne definicje, a zatem mówiąc Wittgensteinowskim żargonem dokonująca tego za pomocą ruchów gramatycznych 2. Chociaż argumentacja Evana i Freemana posługiwała się również sugestiami natury praktycznej (konieczność równoważenia interesów poszczególnych grup jest bowiem ważna również z punktu widzenia przetrwania firmy), a także pojęciami charakterystycznymi dla etyki konsekwencji (np. pojęciem niezamierzonych skutków działania), to bezwzględny priorytet nadawała etyce obowiązku. Głównym punktem uzasadnienia było wszak ograniczenie możliwości działań wynikających 1 W.M. Evan, R.E. Freeman, Spółka i osoby żywotnie zainteresowane. Kapitalizm kantowski [w:] Etyka biznesu. Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, red. L.V. Ryan CSV, J. Sójka, Wydawnictwo W drodze, Poznań 1997, s Wersji uzasadnień było zresztą więcej i jak zaświadczają R. Phillips, R.E. Freeman i A.C. Wicks w artykule What Stakeholder Theory Is Not ( Business Ethics Quarterly 2003, vol. 13, nr 4, s. 481) obok kantyzmu Freeman, jego współpracownicy i inni zwolennicy teorii interesariuszy odwoływali się również do tak różnych koncepcji jak idea wspólnego dobra, etyka feministyczna, koncepcje ryzyka, prawa własności, umów społecznych itd.

10 10 MACIEJ SOIN z prawa własności przez odmówienie firmie i jej menedżerom prawa do naruszania naczelnej zasady autoteliczności interesariuszy. Obowiązek jej przestrzegania był niekwestionowanym założeniem autorów, którzy wprawdzie z jednej strony zastrzegali, że nie zamierzają traktować formuł tego rodzaju jako prawd absolutnych, ale z drugiej autorytatywnie stwierdzali, że każda teoria interesariuszy musi być zgodna z zasadami wywiedzionymi z imperatywu Kanta: ograniczonych uprawnień spółki i odpowiedzialności za efekty jej działania 3. Z tego punktu widzenia konsekwencje działań, również te niezamierzone, są ważne tylko o tyle, o ile firma musi dbać o ich zgodność z wymienionymi zasadami. Dlaczego jednak musi? W kwestii tej Evan i Freeman mogli tylko powtórzyć, że zgodnie z teorią interesariuszy przedsiębiorstwo powinno być zarządzane dla dobra interesariuszy, a jego menedżerowie muszą reprezentować interesy wszystkich ich grup 4. Rzecz jasna, zgodność postulowanych zasad zarządzania z teorią interesariuszy nie jest żadnym uzasadnieniem dla teorii interesariuszy, bowiem zakłada to, co miałaby ewentualnie wspierać. I nic dziwnego, skoro jak pamiętamy z lekcji Hare a, a właściwie Wittgensteina argumentacja etyczna, jak każda argumentacja, osiąga swój kres wraz z artykulacją swoich naczelnych zasad 5. Jeśli Kantowski imperatyw nie tyle uzasadnia, co definiuje teorię interesariuszy, to w odpowiedzi na zarzuty wynikające z odmiennego pojmowania celu przedsiębiorstwa (np. znane argumenty Friedmana) możemy tylko powtórzyć zakwestionowane objaśnienie. Tyle że w sporze o cel działalności gospodarczej, jak w każdym przypadku, w którym spotykają się dwie przeciwstawne zasady, względnie dwa konkurencyjne systemy postulatów, jedna strona przedstawia się drugiej jako rodzaj głupoty, względnie odszczepieństwa 6. Być może z tego właśnie względu w kolejnych pracach Freeman zmienił zarówno współpracownika, jak i sposób prezentacji teorii interesariuszy. Dojrzałe rozstrzygnięcie problemu jej uzasadnienia, przedstawione w artykule Wicksa i Freemana z 1998 r. odwoływało się mianowicie już nie do Kanta, lecz do nowego pragmatyzmu 7. Chociaż wywód zawarty w tym artykule odnosił się do ogółu badań organizacyjnych, to w późniejszym zestawieniu osiągnięć uzyskał status wypracowania zasad pragmatyzmu dla teoretyków interesariuszy 8. Zgodnie z tezą ar- 3 Zob. W.M. Evan, R.E. Freeman, op. cit., s Nacisk na zgodność działań z zasadami nakazuje wątpić, czy referowana koncepcja ma faktycznie kantowski charakter. Jak bowiem wiadomo, zdaniem Kanta sama zgodność postępowania z obowiązkiem nie wystarcza, by uznać działanie za etyczne. Decydujące znaczenie mają natomiast intencje. Zob. np. O. Höffe, Immanuel Kant, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s Zob. ibidem, s Zob. R.M. Hare, The Language of Morals, Oxford University Press, Oxford 1952, s. 32 i nast.; por. L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972, par. 217 i nast. 6 Zob. L. Wittgenstein, O pewności, WN PWN, Warszawa 2001, par Zob. A.C. Wicks, R.E. Freeman, Organization Studies and the New Pragmatism: Positivism, Antipositivism, and the Search for Ethics, Organization Science 1998, vol. 9(2), s Zob. R.E. Freeman, J. Harrison, A. Hicks, B. Parmar, S. de Colle, Stakeholder Theory. The State of the Art, Cambridge University Press, Cambridge 2010, s. 72 i nast. Powtórzenie tez artykułu z 1998 r. w kanonicznej prezentacji teorii interesariuszy z 2010 r. zaświadcza, że mamy do czynienia z jej aktualną i nadal podtrzymywaną wersją.

11 FILOZOFICZNE TRUDNOŚCI TEORII INTERESARIUSZY 11 tykułu Wicksa i Freemana, jest to stanowisko rewolucjonizujące badania nad organizacjami, ponieważ unika epistemologicznych opozycji marginalizujących ich etyczny wymiar. Pozwala tym samym ukierunkować badania organizacyjne na ich praktyczną istotność, podporządkowaną według oświadczenia autorów temu, by ludziom żyło się lepiej. Pragmatyzm, względnie nowy pragmatyzm, o jaki chodzi referowanym autorom, wiąże się przede wszystkim z nader wpływowym nie tylko w amerykańskiej humanistyce stanowiskiem Richarda Rorty ego. Buduje swoją tożsamość głównie w opozycji do pozytywizmu i neopozytywizmu. Wicks i Freeman wyliczają więc cały zestaw rzekomo fałszywych alternatyw charakterystycznych dla tego najwyraźniej przestarzałego sposobu myślenia, przy czym zaletą nowego podejścia ma być ich uniknięcie 9. Dotyczy to kwestii tak podstawowych jak: (1) opozycja między odkrywaniem a tworzeniem (finding/making); w sprawie tej Wicks i Freeman zarzucają pozytywizmowi przede wszystkim uporczywe trzymanie się obiektywizmu i lekceważenie procesów społecznej konstrukcji rzeczywistości; (2) opozycja między opisem a powinnością (describing/prescribing), gdzie rezultatem pozytywistycznego przywiązania do idei bezstronnego opisu faktów jest wykluczenie najbardziej interesujących pytań (typu co należy zrobić? ) z zakresu refleksji naukowej; (3) opozycja między nauką i nienauką (science/nonscience), w której negatywnym skutkiem pozytywistycznej fiksacji na punkcie metody jest pozbawienie wartości innych rodzajów badań, nieopartych na rygorystycznych zasadach uzasadniania twierdzeń (np. typu humanistycznego, w tym etycznego). Źródłem błędów, których zdaniem Wicksa i Freemana unika się dzięki perspektywie pragmatycznej, jest zatem przywiązanie do pozytywistycznej idei nauki wolnej od wartościowania, skupionej na odkrywaniu rzekomo obiektywnej prawdy. Nie znaczy to, jak twierdzą referowani autorzy, że pragmatyzm ma być prostym odwróceniem pozytywizmu, w którym everything goes. Zgodnie z ich deklaracją, chodzi raczej o zatarcie granic między członami wymienionych opozycji, zatem między odkrywaniem i tworzeniem, opisem i powinnością, a wreszcie między nauką i nienauką. Jak wynika z bardziej pozytywnych sugestii Wicksa i Freemana, rzecz w tym, że chociaż rzeczywistość nie jest iluzją, to nie należy przypisywać jej obiektywnego charakteru. Idea właściwych poglądów na temat rzeczywistości, opartych na jej czysto faktualnym ujęciu jest mitem, gdyż każde dociekanie jest zasadniczo interpretacją bądź narracją. Jeśli nauka jest grą językową, a ściślej jedną z wielu gier językowych, równoprawnych sposobów opowiadania o z gruntu wieloznacznej rzeczywistości, to nie należy się jej pierwszeństwo nawet w tym, co 9 Zob. A.C. Wicks, R.E. Freeman, op. cit., s. 125 i nast. Nawiasem mówiąc, bliższe przyjrzenie się pismom przynajmniej niektórych pozytywistów mogłoby pokazać, do jakiego stopnia ich obraz szkicowany przez Wicksa i Freemana opiera się na filozoficznych stereotypach. Na przykład Carnap w swoich poglądach ontologicznych był znacznie bliższy postmodernizmowi niż, powiedzmy, klasycznej metafizyce. Zob. na ten temat: M. Soin, Deflacjonizm [w:] Panorama współczesnej filozofii, red. J. Hołówka, B. Dziobkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.

12 12 MACIEJ SOIN zwykle uważa się za jej domenę, a mianowicie w dziedzinie wiedzy. Krótko mówiąc, wraz z (neo)pragmatyczną obudową teoria interesariuszy zostaje wyposażona w standardowy zestaw postmodernistycznych sposobów deprecjacji obiektywności, poznania i prawdy 10. Co z tego wynika dla teorii interesariuszy? Przede wszystkim to, że z mniej lub bardziej wiarygodnego objaśnienia kwestii zobowiązań etycznych menedżerów staje się kwestią uzgodnień na temat akceptowalnych reguł działalności ekonomicznej, do których ma dojść między interesariuszami. A ponadto, że wraz ze wszystkimi alternatywnymi wizjami teorii zarządzania i przedsiębiorstwa zostaje przedstawiona jako rodzaj pragmatycznego eksperymentowania (pragmatic experimentation), to znaczy nieskrępowanego wypróbowywania nowych pomysłów organizacyjnych, względnie alternatywnych sposobów życia tworzonych po to, by lepiej zrealizować ludzkie aspiracje. Zgodnie zresztą z ogólnym przesłaniem Wicksa i Freemana do naukowców zajmujących się organizacjami, którzy zamiast naśladować rzeczywistość, względnie poszukiwać ukrytego podłoża zjawisk, winni uruchomić kreatywną siłę wyobraźni 11. Wprawdzie referowani autorzy wielokrotnie zapewniają, że akceptacja pragmatyzmu nie pociąga za sobą rezygnacji z dotychczasowych standardów badawczych, jednakże z drugiej strony wiadomo: zamiast prowadzić ezoteryczne dyskusje, które są nieistotne, ponieważ nie robią różnicy, akademicy winni przede wszystkim przyczyniać się do postępu prowadzącego do lepszego życia Uwagi krytyczne Zarówno wczesna, kantowska, wersja uzasadnienia teorii interesariuszy, jak i jego późniejszy, pragmatyczny wariant, budzą istotne wątpliwości, które przedstawimy w nader skrótowej formie, nie zmierzając do wyczerpania wątpliwych miejsc w wywodach Freemana i jego współpracowników. Skupimy się na pragmatycznej wersji rozstrzygnięcia problemu jako bardziej wyrafinowanej niż wersja kantowska. O tej ostatniej wystarczy bowiem powiedzieć, że swojej normatywności nie potrafi uzasadnić inaczej niż przez odwołanie się do autorytetu, w dodatku błędnie rozumianego, skoro jak powiedziano przypisanie Kantowi prostej etyki obowiązku pomija podstawową rolę intencji w konstytucji wymiaru etycznego. Natomiast o wersji pragmatycznej z dużym prawdopodobieństwem można orzec, że u źródeł jej najbardziej wątpliwych punktów tkwi błędna interpretacja poglądów późnego Wittgensteina, rozpowszechniona między innymi przez 10 Na pytanie czy neopragmatyzm Rorty ego jest wariantem postmodernistycznej kampanii przeciw wielkim narracjom? odpowiedzieć trzeba, rzecz jasna, twierdząco. Zob. na ten temat m.in. A. Szahaj, Ironia i miłość. Neopragmatyzm Richarda Rorty ego w kontekście sporu o postmodernizm, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 188 i nast. 11 Zob. A.C. Wicks, R.E. Freeman, op. cit., s. 130 i nast.; R.E. Freeman, J. Harrison, A. Hicks, B. Parmar, S. de Colle, op. cit., s Zob. ibidem, s. 136.

13 FILOZOFICZNE TRUDNOŚCI TEORII INTERESARIUSZY 13 Rorty ego 13. W interpretacji tej dyskusję o grach językowych traktuje się jako przekonujący argument na rzecz relatywizmu unieważniającego klasyczną czy korespondencyjną koncepcję prawdy. Tymczasem należałoby odróżnić te gry językowe, w których chodzi o poznanie i które są wyposażone w mechanizmy dostosowywania reguł do swoich przedmiotów, od tych gier językowych, w których chodzi o coś innego niż przyrost wiedzy (religia, sztuka, nauczanie, zabawa itd.). A także dostrzec, że sytuacja takich nieprzedstawiających nauk o konieczności jak matematyka czy logika jest całkiem inna niż nauk opartych na świadectwach empirycznych, zwłaszcza mających do czynienia z rodzajami naturalnymi (jak botanika czy zoologia). I że jeszcze inny jest przypadek nauk o zarządzaniu, które operują na celoworacjonalnym poziomie analizy, to znaczy nie dyskutują celów, lecz środki ich osiągania. Jeśli weźmie się te okoliczności pod uwagę, to jasne się stanie, że odwoływanie się do autorytetu Wittgensteina w celu przeciwstawienia staromodnego pozytywistycznego obiektywizmu i (po)nowoczesnej filozofii nadziei jest grubym nieporozumieniem. Zarówno interpretacyjny, jak i rzeczowy błąd Rorty ego i innych postmodernistów polega na sprowadzeniu rzeczy różnych do jednego wzoru Wieloznaczność lepszego życia i użyteczności Tyle jeśli chodzi o ogólną perspektywę krytyki powiązania teorii interesariuszy z neopragmatycznym postmodernizmem. Z kwestii bardziej szczegółowych, bodaj najbardziej rzucającym się w oczy nadużyciem zarówno Freemana, jak i jego patronów jest sposób posługiwania się hasłem lepszego życia, jako jedynego właściwego celu działalności filozoficznej i naukowej (a także celu nadającego sens naukom o organizacji), tak, jakby była to idea dobrze określona i niekontrowersyjna. Tymczasem nader sporny charakter tego, co różni ludzie będą skłonni nazwać lepszym życiem i dążeniem do niego, jest nie tylko podstawowym faktem, którego pominięcie prowadzi do ogólników, ale i głównym problemem, nakazującym jednak nieco staranniej podejść do kwestii faktów i wartości 14. Po części musieli to zresztą przyznać również Wicks i Freeman, zastrzegając że pragmatyzm w ich pojęciu nie jest tożsamy z utylitaryzmem, gdyż mówienie o użyteczności odsyła do pytania o kryteria jej oceny, zróżnicowane w pluralistycznym społeczeństwie, a zatem do pytania o to, czyje wartości zostaną użyte jako kryteria do oceny postępów organizacyjnych 15. Oznacza to jednak, że wbrew zapewnieniom Wicksa i Freemana pojęcie użyteczności nie może pełnić przypisywanej mu roli kryterium oceny. Jest bowiem tak zróżnicowane jak systemy wartości, które się za nim kryją i które mogą posłużyć do jego przeciwstawnych specyfikacji. 13 Zob. M. Soin, W kwestii prawdy. Wittgenstein i filozofia analityczna (Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008), gdzie można znaleźć tekstualne uzasadnienie niepostmodernistycznego odczytania ewolucji poglądów Wittgensteina. 14 Zob. M. Soin, Wartość i fakt. Etyczne i socjologiczne zastosowania filozofii lingwistycznej, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2013 (a zwłaszcza omówienie wyników analitycznych dociekań na temat relacji faktów i wartości, podkreślające wagę społecznej homogeniczności dla tej kwestii). 15 Zob. A.C. Wicks, R.E. Freeman, op. cit., s. 129.

14 14 MACIEJ SOIN 3.2. Formalny charakter tezy o konstrukcji rzeczywistości Trzeba zresztą zauważyć, że ani konstruktywistyczna teza o społecznym tworzeniu rzeczywistości, ani ustalenia klasyków pragmatyzmu na temat procesów nadawania sensu jej elementom nie nadają się do jakkolwiek rozumianego uzasadnienia teorii interesariuszy, już z tego prostego powodu, że dopasować do nich można w zasadzie każdą treść, niezależnie od jej politycznych, etycznych czy nieetycznych koneksji. Jest tak dlatego, że mechanizmy sensotwórczości wskazywane przez socjologicznych klasyków pragmatyzmu mają w zasadzie czysto formalny charakter, odsyłając głównie do sposobu, w jaki odbywa się nadawanie sensu. I nic dziwnego, skoro każda idea może być przedmiotem rozpowszechniania, obiektywizacji, socjalizacji i internalizacji, w tym samym stopniu demokratyczna, co autorytarna, zarówno konserwatywna, jak i liberalna. Jeśli jednak pragmatyzm nie nadaje się do uzasadniania, to jego użyteczność dla odpowiedzi na najbardziej praktyczne pytanie przywoływane przez Freemana, mianowicie: co powinniśmy robić? jest zerowa. Tym bardziej, gdy chodzi o równie praktyczne pytanie: które idee winniśmy rozpowszechniać i których idei mamy nauczać Nihilistyczne konsekwencje i wewnętrzna sprzeczność Rzecz jasna, uzasadnienie normatywnych posunięć teorii interesariuszy nie było celem dyskutowanych autorów, którzy za Rortym zmierzali do unieważnienia problemu uzasadnienia jako przeżytku fundacjonalizmu 16. Jeśli każda rzekomo czysto opisowa teoria ma w gruncie rzeczy charakter normatywny, to domaganie się uzasadnienia od koncepcji w rodzaju teorii interesariuszy jest w oczach pragmatycznego postmodernisty nieuzasadnioną przesadą, wynikającą z przywiązania do staromodnej idei obiektywizmu. Tyle że wówczas okazuje się, że głównym problemem teoretyka również z dziedziny nauk o zarządzaniu nie jest cierpliwe zbieranie świadectw na rzecz twierdzeń formułowanych w jej ramach, ale uzyskanie takiego wpływu na swój przedmiot, by ukształtować go zgodnie z tymi twierdzeniami. Jeśli bowiem prawdziwe jest to, co jest uznawane za prawdziwe, to zamiast dowodzić jakiejś tezy, należy zadbać o to, by wystarczająco wielu ludzi uznało ją za prawdę. Krótko mówiąc, zgodnie z logiką społecznej konstrukcji rzeczywistości zamiast dopasowywać teorię do przedmiotu należy zmienić przedmiot według odpowiednio sugestywnych postulatów teorii. Jest to skądinąd współczesny wariant pełnokrwistego bolszewizmu, zgodny z wzorem leninowskiego odczytania klasyków niemieckiego idealizmu, za który zresztą jak można przypomnieć Lenin był krytykowany przez co trzeźwiejszych komunistów jako woluntarysta. Wzór ten dziedziczą po Rortym również Wicks i Freeman, na co wskazuje między innymi zapał, z jakim zachwalają nieskrępowane pragmatyczne eksperymentowanie, zatem wprowadzanie nowych rozwiązań organizacyjnych i definicyjnych przede wszystkim dlatego, że są nowe. Ale ponieważ omawiani autorzy jednocześnie 16 Zob. np. R. Rorty, Przygodność, ironia i solidarność, Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1996, gdzie już we wprowadzeniu dowiemy się, że prawdę należy zastąpić wolnością, chociaż uzasadnić tego się nie da, ponieważ uzasadnić nie da się nawet przekonania, że okrucieństwo jest rzeczą straszną.

15 FILOZOFICZNE TRUDNOŚCI TEORII INTERESARIUSZY 15 twierdzą, że nie akceptują skrajnej relatywizacji w stylu everything goes i nie rezygnują ze standardów naukowości, to filozoficznie rozbudowaną wersję teorii interesariuszy oprócz poznawczego nihilizmu cechuje wewnętrzna sprzeczność Rzekome przezwyciężenie fałszywych alternatyw Dlatego wbrew temu, co twierdzili Wicks i Freeman, i co powtórzyli autorzy sumy osiągnięć teorii interesariuszy, nie ma jakościowej różnicy między neopragmatyzmem i relatywistycznym antypozytywizmem. Przeciwnie, jeśli kryterium użyteczności nie jest żadnym kryterium, gdyż jego treść zależy od systemu wartości oceniającego i zmienia się od przypadku do przypadku, to nowy rodzaj etycznych dociekań na temat organizacji w nieskrępowany sposób posługujących się wyobraźnią pozostaje jej czysto subiektywnym tworem. Co najwyżej, wraz z pragmatycznym opracowaniem teorii interesariuszy, na pierwszy plan wysuwa się fałszywa alternatywa odziedziczona po Rortym. Alternatywa ta mówi, że poznanie i rozumowanie, wiedza i uprawianie nauki mogą być albo systemem absolutnym, kompletnie odwzorowującym rzeczywistość i ufundowanym na niewzruszonych podstawach, albo nie ma czegoś takiego w ogóle. A ponieważ wiele można powiedzieć o naszych osiągnięciach poznawczych, tylko nie to, że tworzą one system wiedzy absolutnej (niezależnie od tego, jak dobrze uzasadnione są niektóre fragmenty naszej wiedzy), to postmodernistyczny werdykt brzmi: w gruncie rzeczy nauka nie różni się od magii i nie powinniśmy uznawać jej poznawczej nadrzędności. Całkiem blisko stąd do sloganów typu każdy ma swoją prawdę i innych antyracjonalnych przekonań, tak jakby analizując te sprawy można było operować tylko i wyłącznie nieziszczalnym ideałem Konkluzja W konkluzji możemy stwierdzić, że w rezultacie mariażu z (neo)pragmatyzmem teoria interesariuszy stała się rodzajem arbitralnej narracji skupionej na własnej promocji, to znaczy samoświadomą praktyką rozpowszechniania przekonań na swój temat i przy okazji na swój przedmiot. Dlatego jak można twierdzić powiązanie to nie sprawdza się ani teoretycznie, ani praktycznie. Nie sprawdza się teoretycznie, ponieważ poza sloganami o lepszym życiu nie dysponuje żadnymi świadectwami na rzecz swojej gramatyczno-normatywnej treści. Nie sprawdza się empirycznie, ponieważ nie radzi sobie z notorycznym nadużywaniem retoryki interesariuszy jako zasłony dymnej dla działań prowadzonych w czysto egoistycznym interesie 18. Przy- 17 Alternatywa Rorty ego należy do typowych przypadków analizowanych przez Wittgensteina jako błędy wynikające z posługiwania się nadmiernymi uogólnieniami. Zob. np. M. Soin, O sporze Poppera z Wittgensteinem, Przegląd Filozoficzny Nowa Seria 2014, nr 4, s Nie możemy tu rozwijać tej kwestii, która jednak jest sprawą równie istotną, jak niezgodny z deklaracjami użytek czyniony z haseł Corporate Social Responsibility. Dobrym przykładem, na którym można

16 16 MACIEJ SOIN czynia się do tego z jednej strony ogólnikowy charakter teorii, ale z drugiej, skojarzenie jej z perspektywą, dla której z zasady kwestie tego rodzaju nie są ważne. Dlatego właśnie próbę pragmatycznej wykładni teorii interesariuszy należy uznać za nieporozumienie, z którego należy się jak najszybciej wycofać. Dopiero wówczas dzięki odwołaniu się do tradycyjnego rozróżnienia między faktami i wartościami będziemy mogli docenić deskryptywne walory teorii i zidentyfikować trudności związane z jej warstwą normatywną. Bibliografia Evan W.M., R.E. Freeman, Spółka i osoby żywotnie zainteresowane. Kapitalizm kantowski [w:] Etyka biznesu. Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, red. L.V. Ryan CSV, J. Sójka, przeł. E. Dratwa, Wydawnictwo W drodze, Poznań 1997 (pierwodruk: W.M. Evan, R.E. Freeman, A Stakeholder Theory of the Modern Corporation: Kantian Capitalism [w:] Ethical Theory and Business, red. T.L. Beauchamp, N.E. Bowie, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ 1983). Freeman R.E., J. Harrison, A. Hicks, B. Parmar, S. de Colle, Stakeholder Theory. The State of the Art, Cambridge University Press, Cambridge Hare R.M., The Language of Morals, Oxford University Press, Oxford Höffe O., Immanuel Kant, przeł. A.M. Kaniowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Phillips R., R.E. Freeman, A.C. Wicks, What Stakeholder Theory Is Not, Business Ethics Quarterly 2003, vol. 13, nr 4, s Rorty R., Przygodność, ironia i solidarność, przeł. W.J. Popowski, Wydawnictwo Spacja, Warszawa Soin M., W kwestii prawdy. Wittgenstein i filozofia analityczna, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa Soin M., Wartość i fakt. Etyczne i socjologiczne zastosowania filozofii lingwistycznej, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa Soin M., O sporze Poppera z Wittgensteinem, Przegląd Filozoficzny Nowa Seria 2014, nr 4, s Soin M., Deflacjonizm [w:] Panorama współczesnej filozofii, red. J. Hołówka, B. Dziobkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Soin M., Interesariusze Internetu (w druku). Szahaj A., Ironia i miłość. Neopragmatyzm Richarda Rorty ego w kontekście sporu o postmodernizm, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Wicks A.C., R.E. Freeman, Organization Studies and the New Pragmatism: Positivism, Anti-positivism, and the Search for Ethics, Organization Science 1998, vol. 9(2), s Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Wittgenstein L., O pewności, Wydawnictwo KR, Warszawa rozważać te problemy jest kwestia zarządzania Internetem, w której dominujące podmioty odwołują się do teorii interesariuszy. Zob. M. Soin, Interesariusze Internetu (w druku).

17 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Andrzej Stoiński University of Warmia and Mazury in Olsztyn (UWM) Faculty of Humanities andrzej.stoinski@gmail.com Identyfikacje pojęcia sprawiedliwości społecznej Identifications of the Notion of Social Justice In the 1840 s due to Luigi Taparelli and Antonio Rosmini emerged the term of social justice. From this time, its meaning has developed in many ways. The paper brings up some applications of the notion. In the literature of the subject one can find numerous identities of social justice. The article focuses on the identity of this term with justice framed as: legal, distributive, commutative, penal, and restorative. Some of these concepts assumes and requires existence of some kind of social persons. By briefly analysing those notions the author tries to show the specificity of particular types of meanings assigned to the social justice. Keywords: ethics, Antonio Rosmini, social justice, distributive justice JEL Classification: A13 1. Wstęp Od początków filozoficznej refleksji dotyczącej praktycznych wymiarów ludzkiej egzystencji 1 sprawiedliwości nadawano szczególne miejsce. Wskazują na to niektóre uwagi przypisywane Sokratesowi oraz liczne wzmianki ulokowane w pismach Platona, Arystotelesa, czy Cycerona. Jej definicja uchodząca za najpowszechniej akceptowaną pochodzi od rzymskiego prawnika Ulpiana. Głosi ona: sprawiedliwość jest to stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego 1 W ramach filozofii praktycznej należy w tym względzie wziąć pod uwagę Arystotelesowski podział na etykę, politykę i ekonomikę.

18 18 ANDRZEJ STOIŃSKI mu prawa 2. Określenie to odwołuje się jednocześnie do trzech aspektów, z którymi wiązane są jej zasady. Wola wskazuje na wymiar etyczny (cnota), prawo odnosi do dziedziny ludzkich uniwersalnych uprawnień 3 oraz normatywnego aspektu zagadnienia. Pośród różnych odmian sprawiedliwości od połowy XIX w. pojawia się i nabiera coraz szerszego zasięgu pojęcie sprawiedliwości społecznej. W niniejszym artykule, z konieczności bardzo skrótowo, zostaną zaprezentowane identyfikacje 4 nadawanego jej sensu z różnymi rodzajami sprawiedliwości. Z uwagi na brak miejsca na szerszą ich analizę w niniejszym artykule także i związane z nimi problemy zostaną w większości jedynie zaanonsowane. 2. Geneza pojęcia sprawiedliwości społecznej Jako moment narodzin pojęcia sprawiedliwości społecznej można wskazać rok Jego powstanie przypisywane jest Luigiemu Taparelli d Azeglio 5 oraz Antoniemu Rosmini-Serbati 6. Podobne rozumienie sprawiedliwości pojawia się w pisarstwie Johna Stuarta Milla 7, a także u protestanckiego teologa, Szwajcara Karla Bartha 8. Leo William Shields uważał, że sprawiedliwość społeczną należy koja- 2 Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Corpus Iuris Civilis, Digestum Vetus (D. 1. 1/1-2). Całość uzupełnia też skonkretyzowanie: nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, nie szkodzić drugiemu, oddać co się należy. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. Ibidem. 3 Wskazuje na to fakt, że Ulpian użył w tej definicji terminu ius, a nie lex. Ius zostało w tym przypadku użyte jako uprawnienie naturalne, a nie jako prawo państwowe, pozytywne. W tym ostatnim wypadku łacina oferuje wyraz lex. Na temat rozróżnienia znaczeń prawa na ius i lex patrz: M. Wiśniowolski, Łacińska terminologia prawnicza regulae iuris: wybór maksym i formuł łacińskich, Civitas, Białystok 2008, s. 89, 194 i n. Podobnie: J. Zajadło, Ius a Lex [w:] Łacińska terminologia prawnicza, red. J. Zajadło, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s Warto w tym kontekście zwrócić też uwagę na oczywistą etymologiczną zbieżność łacińskich terminów ius (prawo, uprawnienie) oraz iustitia (sprawiedliwość). 4 Przez identyfikację rozumiemy w tym tekście tendencję do utożsamienia pojęcia sprawiedliwości społecznej z różnymi odmianami sprawiedliwości. 5 Zob. L. Taparelli d Azeglio, Saggio teoretico di diritto naturale appoggiato sul fatto, Stamperia d'antonio Muratori, Palermo Pierwocin fenomenu sprawiedliwości społecznej dopatrywano się jednak na długo przed powstaniem samego terminu. Wskazywano go na przykład już u Platona. Zob. G. Vlastos, The Theory of Social Justice in the Polis in Plato s Republic [w:] Interpretations of Plato: a Swarthmore Symposium, red. H. North, BRILL, 1977, s Przy okazji warto nadmienić, że Taparelli formułuje także koncepcję solidarności, w której różne warstwy społeczne posiadają takie same prawa oparte na równości w człowieczeństwie, ale różne obowiązki. T.P. Burke, The Concept of Justice: Is Social Justice Just?, A&C Black, London 2011, s A. Rosmini-Serbati, La Costituzione secondo la giustizia socjale con un'appendice sull'unità d'italia, Tipografia di Giuseppe Redaelli, Milano W opinii niektórych komentatorów utylitaryzm wspiera rozwój idei sprawiedliwości społecznej poprzez reformy społeczne, których orędownikami byli utylitaryści i poprzez wzrost znaczenia współczesnej ekonomii dobrobytu, która częściowo wywodzi się z utylitarystycznej tradycji. Zob. D. Boucher, P. Kelly, Introduction [w:] Perspectives on Social Justice: From Hume to Walzer, red. D. Boucher, P. Kelly, Routledge, Londyn 2005, s W przemówieniu z 1911 roku Jesus Christus und der soziale Bewegung (Jezus Chrystus i ruch socjalny) Barth poruszył problem sprawiedliwości społecznej, przy okazji utożsamiając chrześcijaństwo z socjalizmem. K. Oakes, Karl Barth on Theology and Philosophy, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 42.

19 IDENTYFIKACJE POJĘCIA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ 19 rzyć z przemianami społecznymi inicjowanymi Wielką Rewolucją Francuską. Pojęcie to miało uzasadniać istnienie obowiązków kapitalistów wobec ubogiego proletariatu 9. Wraz z upowszechnianiem się rozpatrywanego terminu zaczęły się również mnożyć jego związki z poszczególnymi egzemplifikacjami sprawiedliwości. W niniejszej pracy zostaną uwzględnione przypadki utożsamienia sprawiedliwości społecznej ze: sprawiedliwością ogólną (prawną, współdzielczą); sprawiedliwością rozdzielczą; sprawiedliwością wyrównawczą w bardziej szczegółowych postaciach (karzącą, naprawczą, wymienną). Wskazane zostaną też jej identyfikacje z autonomicznymi wobec sprawiedliwości ideami: społecznej równości oraz społecznej solidarności. 3. Sprawiedliwość społeczna jako sprawiedliwość ogólna Ten sposób postrzegania sprawiedliwości społecznej zasadza się na jej zjednaniu ze sprawiedliwością ogólną, inaczej też zwaną prawną lub współdzielczą (np. Woroniecki) 10. Shields podaje, że inicjatorem tego znaczenia był Antoine Porttier 11. Pomijając przypadki automatycznego identyfikowania każdej sprawiedliwości ze sprawiedliwością społeczną 12, w całej sprawie da się wskazać dwa występujące zasadnicze rozumienia. Jedno sprowadza sprawiedliwość społeczną do ogólnej zasady obejmującej wszystkie rodzaje sprawiedliwości. Znaczenie to wyrażone zostaje na przykład przez Davida Hollenbacha 13. Wskazuje on na nią jako na ogólną nazwę opisującą swoisty trójkąt relacji społecznych wiązanych ze sprawiedliwością. Zawierają się w niej mianowicie: zasady sprawiedliwej wymiany, rozdziału (dystrybucji) ze wspólnego zasobu i świadczenia 14 (kontrybucji) na jego rzecz. 9 L.W. Shields, The History and Meaning of the Term Social Justice, Notre Dame 1941, s. 5. Podobnie pisze na ten temat Brian Barry (Why Social Justice Matters, Polity, Cambridge 2005, s. 5). 10 Sprawiedliwość społeczna jako legalna (ogólna) wywodzi się zdaniem Williama Adamsa od Arystotelesa. Zob. W.G.S. Adams, Wstęp do pracy C. W. Pipkina, The Idea of Social Justice: A Study of Legislation and Administration and the Labor Movement in England and France Between 1900 and 1926, New York 1927, s. IX. 11 W De Jure et Justitia z 1900 roku sprowadzał on sprawiedliwość społeczną do zasady obejmującej wszystkie odmiany sprawiedliwości (rozdzielczą, prawną i windykacyjną) angażujące wspólnotę. Zob. L.W. Shields, op. cit., s Dobrym przykładem tego rodzaju generalizacji, wprowadzającej jednak spore zamieszanie, jest tekst autorstwa J. Zajdy, S. Majhanovich i V. Rusta. Autorzy ci wiążą pojęcie sprawiedliwości społecznej z wieloma myślicielami, przez których ten termin nie jest używany. Zob. J. Zajda, S. Majhanovich, V. Rust, Education and Social Justice: Issues of Liberty and Equality in the Global Culture [w:] Education and Social Justice, red. J. Zajda, S. Majhanovich, V. Rust, Springer Science & Business Media, Dordrecht 2006, s Wrażenie redundancji jest tym bardziej uderzające, że wspomniani autorzy wskazują na fakt, że każda sprawiedliwość jest z natury swojej, w jakiś sposób, społeczna. 13 D. Hollenbach, The Common Good and Christian Ethics, Cambridge University Press, Cambridge 2002, s Sprawiedliwością świadczeniową nazywa ją Adam Rodziński. Badacz ten w zbliżony do Hollenbacha sposób wyróżnił trzy odmiany sprawiedliwości równościowej : rozdzielczą, świadczeniową i roszczeniowo-debitoryjną. Zob. A. Rodziński, Osoba, moralność, kultura, KUL, Lublin 1989,

20 20 ANDRZEJ STOIŃSKI Odmiennie na rzecz patrzą jednak inni myśliciele. Wśród tych, którzy nawiązują do refleksji odnoszącej się do sprawiedliwości ogólnej (iustitia legalis), prezentowanej przez Arystotelesa i Tomasza, znajdują się między innymi Jacek Woroniecki, Leo Shields, czy Michael Novak 15. Podkreślają oni przede wszystkim jej aretyczny wymiar. Co więcej, przynajmniej jeśli idzie o Woronieckiego i Shieldsa, charakteryzują ją oni jako cnotę odpowiadającą jednostronnej, niesymetrycznej relacji nakierowanej na urzeczywistnianie dobra wspólnego. 4. Sprawiedliwość społeczna jako sprawiedliwość rozdzielcza 16 Ta odmiana sprawiedliwości dotyczy zdaniem Arystotelesa dystrybucji zaszczytów lub pieniędzy, lub innych rzeczy, które mogą być przedmiotem rozdziału pomiędzy uczestników wspólnoty państwowej 17. W jego opinii powinno się ją uzupełnić o uwzględnienie proporcji statusu i wkładu 18. Ich zignorowanie skutkowałoby w tym przypadku zasadnością orzeczenia niesprawiedliwości 19. Liczni autorzy uwzględniają w jej ramach nie tylko rozdział dóbr, ale i obciążeń 20. To zaś sprawia, że można ją traktować jako obejmującą szersze spektrum relacji społecznych, a tym samym kwalifikować te stosunki jako podlegające zasadom sprawiedliwości społecznej. Andrzej Maryniarczyk wyraża to nastawienie następująco: Sprawiedliwość rozdzielcza, zwana czasami sprawiedliwością społeczną, dotyczy uprawnień jednostek względem grupy, której jednostki są częścią. Aby ludzie mogli coś wnieść do danej wspólnoty, muszą także coś od niej s Podobne podejście, do charakterystycznego dla obu tych filozofów znajduje się też w: S. Zamagni, V. Zamagni, Cooperative Enterprise: Facing the Challenge of Globalization, Edward Elgar Publishing, Cheltenham U Jacka Woronieckiego nosi ona nazwę sprawiedliwości współdzielczej. Zob. J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza II/2, KUL, Lublin 1986, s. 75. Michael Novak podkreśla w tym względzie, że [ ] sprawiedliwość społeczna (we właściwym jej rozumieniu) jest atrybutem obywateli, a nie państwa. Sprawiedliwość społeczna jest cnotą, w której mogą się doskonalić jedynie jednostki. M. Novak, Hayek: Practitioner of Social Justice [w:] idem, Three in One: Essays on Democratic Capitalism, , red. E.W. Younkins, Rowman & Littlefield, Lanham 2001, s Podobnie L.W. Shields, op. cit., passim. 16 David Boucher i Paul Kelly ujmują sprawiedliwość społeczną jako występującą pod pseudonimem sprawiedliwości rozdzielczej lub synonim tej ostatniej. D. Boucher, P. Kelly, op. cit., s. 1, Arystoteles, Etyka nikomachejska, przeł. D. Gromska, PWN, Warszawa 1996, s W uzasadnieniu tego stanowiska czytamy: Bo jeśli nie ma równości między tymi osobami, to nie powinny też mieć równych udziałów i to jest źródłem sporów i skarg, kiedy równi mają i otrzymują nierówne udziały, albo, na odwrót, nierówni mają i otrzymują równe. Ibidem, s Ibidem, s Stanowisko to wyrażają między innymi: G. Radbruch, Zarys filozofii prawa, przeł. Cz. Znamierowski, Kraków 1938, s. 42; H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, przeł. J. Woleński, PWN, Warszawa 1998, s. 216; R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, przeł. T. Kowalski, PWN Warszawa 1998, s. 250; J. Skorupka, O sprawiedliwości procesu karnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 67; B. Barry, Theories of Justice (vol. 1), University of California Press, Berkeley 1989, s. 355.

21 IDENTYFIKACJE POJĘCIA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ 21 otrzymać 21. W przeciwieństwie do utożsamienia wzmiankowanego wcześniej, w obecnie opisywanym podejściu widać jakiś rodzaj symetrii, wzajemności 22. Zachodzić ma ona pomiędzy rozdziałem, a świadczeniem. 5. Sprawiedliwość społeczna jako sprawiedliwość wyrównawcza W wypadku identyfikacji sprawiedliwości społecznej z wyrównawczą istotne wydaje się uwzględnienie kolektywności podmiotów uczestniczących w relacjach normowanych przez szczegółowe odmiany wyrównania, do których zalicza się sprawiedliwość karzącą, naprawczą i wymienną. Inicjatorem uwzględniania całych grup społecznych jako podmiotów sprawiedliwości był Heinrich Pesch 23. Teoretyk ten bazował na pewnych ontycznych rozstrzygnięciach odnoszących się do specyfiki bytu społecznego. Stanisław Kowalczyk opisuje sprawiedliwość wyrównawczą jako: wzajemne relacje grup społecznych lub całych społeczności, respektujących obopólnie swoje prawa i współtworzących dobro wspólne, podkreśla on, że podmiotami takiej sprawiedliwości nie są indywidualni ludzie, lecz całe grupy społeczne [ ] Sprawiedliwość społeczna jako karząca W ścisłym znaczeniu wyrównanie w tym przypadku dotyczy odwzajemnienia zła wyrządzonego ofierze adekwatnym do tego złem doznanym przez sprawcę. Paradygmatycznym przypadkiem tego rodzaju sprawiedliwości jest zasada odwetu znana pod nazwą lex talionis 25. W refleksji teoretycznej koncepcja grupowo potraktowanej kary właściwie nie jest uwzględniana. W przeciwieństwie do tego, rzeczywistość historyczna zdaje się notować liczne przykłady tak rozumianej sprawiedliwości społecznej. Da się to dostrzec szczególnie w praktyce państw totalitarnych. Represje stosowane wobec licznych grup, czasem całych narodów, 21 A. Maryniarczyk, O właściwą miarę sprawiedliwego działania [w:] Sprawiedliwość idee a rzeczywistość, red. P. Jaroszyński i in, Fundacja Lubelska Szkoła Filozofii Chrześcijańskiej, Lublin 2009, s Na odwzajemnienie jako fundament sprawiedliwości zwraca uwagę na przykład Zofia Zdybicka, (Sprawiedliwość a miłosierdzie w chrześcijaństwie [w:] Sprawiedliwość idee a rzeczywistość, red. P. Jaroszyński, Lublin 2009, s. 123). Podobne zdanie ma na ten temat Edward J. O Boyle (Personalist Economics, Justice, and the Law [w:] Law and Economics: Alternative Economic Approaches to Legal and Regulatory Issues, red. M. Oppenheimer, N. Mercuro, Routledge, New York 2015, s. 239). 23 Zob. H. Pesch, Ethics and the National Economy, przeł. z niemieckiego na angielski R. Ederer, Divine Word Publications, Manila Podobne podejście prezentuje J. Messner (Zum Begriff der sozialen Gerechtigkeit [w:] idem, Die soziale Frage und der Katholizismus, Paderborn 1931, s ). 24 S. Kowalczyk, Państwo a problem sprawiedliwości społecznej, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym, vol. 12, nr 1, 2009, s. 171, walczyk_171_178.pdf. 25 Odnośne paragrafy Kodeksu Hammurabiego wyrażające zasadę oko za oko to: 196, 197, 200, 210, 229, 230, 236, 237, 240, 245, 263. Kodeks Hammurabiego, przeł. M. Stępień, Edycja cyfrowa: (data dostępu: ).

22 22 ANDRZEJ STOIŃSKI czasem warstw społecznych, opierały się w swoim uzasadnieniu na przekonaniu, że są one odpowiedzialne i należy je ukarać za na ogół domniemane przewiny (klasowy wyzysk, zdrada narodowych interesów, itp.) członków należących do tych wspólnot obecnie lub w przeszłości. 5.2 Sprawiedliwość społeczna jako naprawcza Nawet w swojej odmianie, niedotyczącej grup, ale angażującej relacje pomiędzy poszczególnymi jednostkami, sprawiedliwość karząca 26 ma swoje wady (spirala odwetu, skrajnie ujemna suma dóbr będąca efektem jej aktów, generowanie kosztów społecznych 27 ). Niektórych z nich unika na przykład sprawiedliwość naprawcza 28. W opinii części teoretyków, sprawiedliwość winna rekompensować akty dyskryminacji, wyzysku, braku praw wyborczych 29. W związku z tym zgłasza się postulaty, by pewnym grupom społecznym rekompensować dawniejsze wobec nich krzywdy. Problematyczność tego rodzaju podejścia nie polega tylko na wątpliwościach natury etycznej (odpowiedzialność zbiorowa, kwestia winy i zadośćuczynienia, przypadki krzywd niemożliwych do zrekompensowania itp.), ale też na trudnościach proceduralnych (ustalanie kto, komu i za co winien jest rekompensatę, kryteria rozdziału dóbr rekompensowanyc h i świadczeń na ich rzecz itp.). 5.3 Sprawiedliwość społeczna jako wymienna Pierwocin tego spojrzenia można upatrywać już u zarania sprawiedliwości społecznej. Jak zostało to wcześniej wskazane, pojawienie się tego pojęcia jest bowiem przez niektórych interpretatorów łączone z przemianami społecznymi zapoczątkowanymi Wielką Rewolucją Francuską 30 oraz uprzemysłowieniem 31. Polegały one na zastąpieniu dawnego mechanizmu opartego na schemacie wymiany funkcji przez całe stany społeczne (chłopstwo, mieszczaństwo, szlachtę, duchowieństwo, stan królewski) przez kapitalistyczny model produkcji i wymiany dóbr pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Przypisywane temu ostatniemu ignoro- 26 Odróżniamy w tym względzie sprawiedliwość karząca od karnej. Ta druga, związana z legislacją, uwzględnia bowiem w rzeczywistości liczne elementy naprawy wyrządzonego zła. 27 W tej ostatniej sprawie zob. G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, przeł. H. i K. Hagemejerowie, PWN, Warszawa 1990, s Opiera się ona na następujących filarach: 1. na prawie ofiary do rekompensaty, 2. na zobowiązaniu sprawcy do odpowiedzialności i naprawienia wyrządzonej krzywdy, 3. na uczestnictwie stron i społeczności lokalnej w procesie prowadzącym do restytucji przez sprawcę szkody wyrządzonej ofierze. M. Płatek, Teoria sprawiedliwości naprawczej [w:] Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, red. M. Płatek, M. Fajst, Liber, Warszawa 2005, s. 77. O sprawiedliwości naprawczej (alternatywa dla karzącej) ufundowanej na negocjacji między pokrzywdzonym, a sprawcą szkody, zob. Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, red. M. Płatek, M. Fajst, Liber, Warszawa 2005; J. Consedine, Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Pol. Stow. Edukacji Prawnej, Warszawa L. Capeheart, D. Milovanovic, Social Justice: Theories, Issues, and Movements, Rutgers University Press, London 2007, s L.W. Shields, op. cit., s B. Barry, Why Social Justice, s. 5.

23 IDENTYFIKACJE POJĘCIA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ 23 wanie wspólnego dobra stawało się, miedzy innymi, pobudką dla wysuwania postulatów tworzenia ustroju stanowo-zawodowego, w zamyśle bardziej zorientowanego na osiąganie wspólnych celów Podsumowanie Przedstawiony w tym tekście, z konieczności bardzo skrótowy, opis występujących w literaturze przedmiotu identyfikacji pojęcia sprawiedliwości społecznej nie jest w stanie uwzględnić wielu istotnych aspektów zagadnienia. Wymagana formuła powoduje, że zabrakło na przykład miejsca na głębszą analizę i krytykę poszczególnych podejść. Nie zostały też uwzględnione propozycje nadające nazwę sprawiedliwości społecznej autonomicznym od sprawiedliwości ideom społecznej równości i społecznej solidarności 33. We wnioskach należy zwrócić uwagę na wielość pojawiających się identyfikacji pojęcia sprawiedliwości społecznej oraz na dowolność w stosowaniu tej nazwy przez licznych teoretyków. Fakt ten utrudnia sformułowanie jakieś niepodważalnej konkluzji. Jak się wydaje, da się jednak zaproponować kilka propozycji w tym względzie. Najbardziej radykalna wskazywałaby na redundancję, w ramach której dodatek społeczny byłby zupełnie niepotrzebnie łączony ze sprawiedliwością. Inne sugestie odwoływałyby się na przykład do prób uwzględnienia w relacjach społecznych jakiegoś rodzaju kolektywnych podmiotów i poddania tych ostatnich zasadom analogicznym do tych obowiązujących wobec jednostek. Kolejna odwoływałaby się do zaangażowania analizowanego terminu w projektowanie nowego ładu społecznego, opartego w swoim funkcjonowaniu na przymusowej redystrybucji dóbr 34. Bibliografia Arystoteles, Etyka nikomachejska, przeł. D. Gromska, PWN, Warszawa Barry B., Theories of Justice (vol. 1), University of California Press, Berkeley Barry B., Why Social Justice Matters, Polity, Cambridge Becker G. S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, przeł. H. i K. Hagemejerowie, PWN, Warszawa Burke T.P., The Concept of Justice: Is Social Justice Just?, A&C Black, London Zob. w tym względzie chociażby encyklika Piusa XI, Quadragesimo Anno, html/encykliki/quadragesimo%20anno.htm, passim (data dostępu: ). 33 Zdaniem niektórych teoretyków większość koncepcji sprawiedliwości społecznej odwołuje się do wizji egalitarnego społeczeństwa ufundowanego na zasadach równości i solidarności. Zob. J. Zajda, S. Majhanovich, V. Rust, Education and Social Justice: Issues of Liberty and Equality in the Global Culture [w:] Education and Social, ed. cit., s Zob. H.P. Young, Sprawiedliwy podział, przeł. J. Haman i M. Jasiński, Scholar, Warszawa 2003, s. 231.

24 24 ANDRZEJ STOIŃSKI Capeheart L., D. Milovanovic, Social Justice: Theories, Issues, and Movements, Rutgers University Press, London Consedine J., Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Pol. Stow. Edukacji Prawnej, Warszawa Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, przeł. T. Kowalski, PWN, Warszawa Education and Social Justice, red. J. Zajda, S. Majhanovich, V. Rust, Springer Science & Business Media, Dordrecht Hart H.L.A., Pojęcie prawa, przeł. J. Woleński, PWN, Warszawa Hollenbach D., The Common Good and Christian Ethics, Cambridge University Press, Cambridge Kodeks Hammurabiego, przeł. M. Stępień, Edycja cyfrowa: ka/hammurabiego%20kodeks.pdf. Kowalczyk S., Państwo a problem sprawiedliwości społecznej, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym, vol. 12, nr 1, 2009, s , Maryniarczyk A., O właściwą miarę sprawiedliwego działania [w:] Sprawiedliwość idee a rzeczywistość, red. P. Jaroszyński i in, Fundacja Lubelska Szkoła Filozofii Chrześcijańskiej, Lublin Messner J., Zum Begriff der sozialen Gerechtigkeit [w:] idem, Die soziale Frage und der Katholizismus, Paderborn Novak M., Hayek: Practitioner of Social Justice [w:] idem, Three in One: Essays on Democratic Capitalism, , red. E.W. Younkins, Rowman & Littlefield, Lanham Oakes K., Karl Barth on Theology and Philosophy, Oxford University Press, Oxford O Boyle E.J., Personalist Economics, Justice, and the Law [w:] Law and Economics: Alternative Economic Approaches to Legal and Regulatory Issues, red. M. Oppenheimer, N. Mercuro, Routledge, New York Perspectives on Social Justice: From Hume to Walzer, red. D. Boucher, P. Kelly, Routledge, London Pesch H., Ethics and the National Economy, przeł. z niemieckiego na angielski R. Ederer, Divine Word Publications, Manila Pipkin C.W., The Idea of Social Justice: A Study of Legislation and Administration and the Labor Movement in England and France Between 1900 And 1926, New York Pius XI, Quadragesimo Anno, anno.htm. Płatek M., Teoria sprawiedliwości naprawczej [w:] Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, red. M. Płatek, M. Fajst, Liber, Warszawa Radbruch G., Zarys filozofii prawa, przeł. Cz. Znamierowski, Kraków Rodziński A., Osoba, moralność, kultura, KUL, Lublin Rosmini-Serbati A., La Costituzione secondo la giustizia socjale con un'appendice sull'unità d'italia, Tipografia di Giuseppe Redaelli, Milano1848. Shields L.W., The History and Meaning of the Term Social Justice, Notre Dame Skorupka J., O sprawiedliwości procesu karnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2013.

25 IDENTYFIKACJE POJĘCIA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ 25 Taparelli d Azeglio L., Saggio teoretico di diritto naturale appoggiato sul fatto, Stamperia d'antonio Muratori, Palermo Vlastos G., The Theory of Social Justice in the Polis in Plato s Republic [w:] Interpretations of Plato: a Swarthmore Symposium, red. H. North, BRILL Wiśniowolski M., Łacińska terminologia prawnicza regulae iuris: wybór maksym i formuł łacińskich, Civitas, Białystok Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza II/2, KUL, Lublin Zajadło J., Ius a Lex [w:] Łacińska terminologia prawnicza, red. J. Zajadło, Wolters Kluwer, Warszawa Zajda J., S. Majhanovich, V. Rust, Education and Social Justice: Issues of Liberty and Equality in the Global Culture [w:] Education and Social Justice, red. J. Zajda, S. Majhanovich, V. Rust, Springer Science & Business Media, Dordrecht Zamagni S., V. Zamagni, Cooperative Enterprise: Facing the Challenge of Globalization, Edward Elgar Publishing, Cheltenham Zdybicka Z., Sprawiedliwość a miłosierdzie w chrześcijaństwie [w:] Sprawiedliwość idee a rzeczywistość, red. P. Jaroszyński, Lublin 2009.

26

27 Tomasz Przybyciński Warsaw School of Economics Collegium of Economic Analysis Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Etyczne i ekonomiczne aspekty państwa dobrobytu Ethical and Economic Aspects of the Welfare State A concept of the welfare state is based on the principles of equitable distribution of wealth and equality of opportunity. The state is responsible for the protection and promotion of the economic and social well-being of its citizens. Progressive taxation reduces the income gap between the rich and poor. However, the efforts to put principles of the welfare state into practice produced still unsatisfactory results. It was closely connected with violating the subsidiary principle and eroding the work ethics. That is just why the welfare state failed from the ethical and economic point of view. Keywords: ethics, welfare state, subsidiary principle JEL Classification: A13, I38, P46 1. Wstęp Koncepcja państwa dobrobytu była efektem sprzeciwu wobec niekorzystnych zjawisk towarzyszących gospodarce wolnorynkowej w XIX i XX w., i zmierzała do jej zasadniczej przebudowy. Ruch socjalistyczny, który powstał w XIX wieku i znacznie umocnił się w pierwszej połowie kolejnego stulecia, dążył do zbudowania społeczeństwa, które zrealizowałoby określony ideał sprawiedliwości społecznej. Jednakże praktyczna realizacja koncepcji państwa dobrobytu nie przyniosła oczekiwanych efektów, zarówno z etycznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę wyjaśnienia, dlaczego tak się stało.

28 28 TOMASZ PRZYBYCIŃSKI 2. Etyczne i ekonomiczne podstawy koncepcji państwa dobrobytu Już w XIX wieku gospodarka rynkowa była bardzo ostro krytykowana z powodu kapitalistycznego wyzysku. Jednakże propozycje socjalistów dotyczące alternatywnej organizacji życia społecznego i gospodarczego, znacznie się od siebie różniły. Próby praktycznej realizacji różnych projektów o charakterze cząstkowym okazywały się zazwyczaj nieudane i rozczarowujące. Duże nadzieje wiązano zatem z koncepcją odgórnej budowy racjonalnego i egalitarnego ustroju społeczno-gospodarczego, w którym rola własności prywatnej zostałaby istotnie ograniczona albo nawet całkowicie wyeliminowana. Radykalna część ruchu socjalistycznego chciała obalić kapitalizm przemocą, a następnie zbudować lepszy ustrój (najpierw socjalistyczny, a docelowo komunistyczny). Własność prywatna miała być początkowo ograniczona, a później całkowicie zlikwidowana 1. Umiarkowana część ruchu socjalistycznego odrzucała wariant rewolucyjnych przekształceń systemowych 2. Socjaldemokraci opowiadali się za ewolucyjnymi zmianami, które przyniosłyby ten sam lub podobny efekt finalny co zmiany rewolucyjne, ale bez przelewu krwi. Pod presją społeczną w wielu krajach Europy Zachodniej władza polityczna stopniowo ustępowała i realizowała postulaty ruchu robotniczego. W krajach Europy Zachodniej reformy społeczne podejmowane przez państwo zaczynały się zazwyczaj od wprowadzenia powszechnej edukacji. Następnym krokiem były programy ubezpieczeń pracowniczych (od wypadków przy pracy i chorobowe). Potem realizowano programy w zakresie emerytur i ochrony zdrowia. Na koniec wprowadzano zasiłki dla bezrobotnych 3. Walka o prawa wyborcze i prawa pracownicze przynosiła satysfakcjonujące rezultaty 4. Państwo ewoluowało w kierunku współczesnej demokracji parlamentarnej. Związki zawodowe mogły coraz częściej działać legalnie. Zwiększał się również zakres redystrybucji dochodów i kontroli państwa nad z formalnego punktu widzenia prywatną działalnością gospodarczą. Od czasu do czasu podejmowano również próby nacjonalizacji środków produkcji, ale nie przynosiły one oczekiwanych, pozytywnych efektów. W tej sytuacji w wielu krajach Europy Zachodniej zaniechano radykalnych prób przekształceń własnościowych. Zamiast socjalizmu gorącego, po II wojnie światowej realizowano w praktyce socjalizm zimny. Właśnie taki cel starało się osiągnąć państwo dobrobytu, zwane również państwem opiekuńczym 5. 1 K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1983; R. Marx, Kapitał. Mowa w obronie człowieka, Wydawnictwo Homo Dei, Kraków E. Bernstein, Zasady socyalizmu i zadania socyalnej demokracyi, Stowarzyszenie Rzeczpospolita Obywatelska, Warszawa M. Radzikowski, Państwo socjalne. Przyczyny i skutki, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2013, s S. Zabieglik, Słowa i myśli, Krajowa Agencja Wydawnicza, Gdańsk 1987, s. 110; T. Przybyciński, Konkurencja i ład rynkowy przyczynek do teorii i polityki konkurencji, SGH, Warszawa 2005, s J. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka, WN PWN, Warszawa 1992, s. 113.

29 ETYCZNE I EKONOMICZNE ASPEKTY 29 Etyczną podstawę koncepcji państwa dobrobytu stanowił ideał sprawiedliwości społecznej, a w szczególności zasady: sprawiedliwego podziału bogactwa i równości szans. Państwo stało się bowiem odpowiedzialne za zapewnienie ekonomicznego i społecznego dobrobytu obywateli. Progresywne opodatkowanie zmniejszało różnice dochodów między bogatymi a biednymi. Ekonomicznego uzasadnienia dla tych działań dostarczyły: ekonomia dobrobytu oraz ekonomia keynesowska. Ekonomia dobrobytu została stworzona przez angielskiego ekonomistę A.C. Pigou ( ). W pracach zatytułowanych Wealth and Welfare (1912) oraz The Economics of Welfare (1920) zaproponował on istotne zmiany w dotychczasowej polityce gospodarczej i społecznej. A.C. Pigou koncentrował uwagę przede wszystkim na kwestii dobrobytu społecznego. Uważał, że dobrobyt społeczny zależy od wielkości, stabilności i struktury dochodu narodowego. Można było go zwiększyć, udzielając pomocy uboższej części społeczeństwa. Ważną rolę powinno w tym procesie odgrywać państwo dążące do urzeczywistnienia idei sprawiedliwości społecznej. Redystrybucję dochodu miały zapewnić: progresywny podatek dochodowy oraz wysokie opodatkowanie spadków 6. Źródeł ekonomii keynesowskiej należy poszukiwać w dorobku J.M. Keynesa ( ). Ten angielski ekonomista był zdecydowanym krytykiem leseferystycznego kapitalizmu. Uważał, że taki kapitalizm nie sprawdza się, a ponadto nie jest ani sprawiedliwy, ani cnotliwy. W pracy zatytułowanej Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (The General Theory of Employment, Interest and Money,1936) przedstawił model gospodarki oparty na założeniu, że wolnorynkowy kapitalizm jest niestabilny z powodu problemów w sferze finansowej. J.M. Keynes twierdził, że przyczyną niestabilności były zachowania inwestorów. Zwierzęce instynkty, które kierowały spekulantami finansowymi, przyczyniały się bowiem do tworzenia hossy albo bessy na giełdzie. Euforia inwestycyjna albo pesymizm inwestycyjny nie miały racjonalnego uzasadnienia. Były reakcjami o charakterze stadnym. Przedłużająca się depresja wynikała z tego, że oszczędności nie inwestowano, a łączne wydatki w gospodarce spadały poniżej poziomu gwarantującego pełne zatrudnienie. Lekarstwem na niewystarczający popyt i masowe bezrobocie powinna być ekspansywna polityka fiskalna. Tę myśl rozwijali kontynuatorzy J.M. Keynesa, którzy dopracowywali jego model zarządzania łącznym popytem 7. Z perspektywy historycznej można powiedzieć, że ekonomia keynesowska, która rozwinęła się po II wojnie światowej, przyczyniła się do wykreowania atmosfery sprzyjającej znacznemu zwiększeniu roli polityki gospodarczej i społecznej. Wielu ludzi uwierzyło, iż właściwe zarządzanie łącznym popytem jest w stanie poważnie złagodzić albo nawet całkowicie wyeliminować cykliczne wahania koniunktury gospodarczej. Krytykowano oszczędzanie, zrównoważony budżet i niskie podatki. Zachęcano do zwiększania konsumpcji, zadłużania państwa i progresywnego opodatkowania dochodów, zwłaszcza w okresie pogorszenia koniunktury gospodarczej 8. 6 M. Skousen, Narodziny współczesnej ekonomii, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2012, s ; Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podręczna, red. S. Sztaba, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o., Warszawa 2007, s , M. Skousen, op. cit., s Ibidem, s

30 30 TOMASZ PRZYBYCIŃSKI 3. Kształtowanie współczesnego państwa dobrobytu dylematy etyczne i ekonomiczne Z praktycznego punktu widzenia szczególnie ważnym momentem dla realizacji koncepcji państwa dobrobytu było opublikowanie pracy brytyjskiego ekonomisty W. Beveridge a zatytułowanej Social Insurance and Allied Services. Wydanie tego dzieła, zwanego raportem Beveridge a, w 1942 r. uznaje się za początek państwa dobrobytu w Wielkiej Brytanii. W. Beveridge ( ) argumentował, że państwo powinno podjąć działania redystrybucyjne na wielką skalę w celu ochrony obywateli przed różnymi zdarzeniami o charakterze losowym oraz zagwarantowania im godziwej egzystencji. Jego zdaniem, ochrona socjalna jest dla ludzi tak samo ważna jak bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne. W ramach ochrony socjalnej państwo powinno zapewniać: opiekę zdrowotną, emerytury, renty, odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz indywidualne usługi socjalne. Aby sfinansować wydatki na te cele, należało wprowadzić jednolite składki ubezpieczeniowe. Idea objęcia ludzi opieką od kołyski aż po grób znalazła w Wielkiej Brytanii licznych zwolenników. Koncepcję państwa dobrobytu (państwa opiekuńczego) wprowadzała tam w życie Partia Pracy. W innych krajach czyniły to partie o podobnej, socjaldemokratycznej orientacji. W tym kontekście warto przeanalizować dane dotyczące wydatków sektora finansów publicznych. Jeszcze w 1870 r. wydatki publiczne w grupie krajów uprzemysłowionych, która obejmowała: Australię, Austrię, Kanadę, Francję, Niemcy, Włochy, Irlandię, Japonię, Nową Zelandię, Norwegię, Szwecję, Szwajcarię, Wielką Brytanię, USA, Belgię, Holandię i Hiszpanię, wynosiły średnio 10,7% PKB. Był to rezultat niewielkich rozmiarów sektora publicznego oraz ograniczonych funkcji państwa. Państwo troszczyło się bowiem w tym czasie przede wszystkim o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne oraz administrację 9. Do wyraźnego wzrostu wydatków publicznych przyczyniła się I wojna światowa. Prowadzenie działań wojennych okazało się bowiem bardzo kosztowne. Również nasilające się żądania interwencjonizmu państwowego, związane między innymi z wielkim kryzysem gospodarczym w latach , sprzyjały dalszemu zwiększaniu wydatków publicznych. Ponadto w latach 30. XX w. został uruchomiony na dużą skalę wyścig zbrojeń, stanowiący zapowiedź i bezpośrednio poprzedzający wybuch II wojny światowej. Wszystkie wymienione zjawiska sprawiły, że średni poziom wydatków publicznych w krajach rozwiniętych w 1937 r. wynosił 22,8% PKB 10. Również po II wojnie światowej w krajach rozwiniętych zwiększano wydatki publiczne. W 1960 r. średni poziom wydatków publicznych w krajach rozwiniętych osiągnął 27,9% PKB. Rozkwit interwencjonizmu państwowego nastąpił jednak dopiero w latach 60. i 70. XX w. Towarzyszyła mu eksplozja wydatków socjalnych. 9 B. Karbownik, Analiza wydatków sektora finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej [w:] Europejski model społeczny. Doświadczenia i przyszłość, red. D.K. Rosati, PWE, Warszawa 2009, s , Ibidem, s. 119, 171.

31 ETYCZNE I EKONOMICZNE ASPEKTY 31 W niektórych krajach Europy Zachodniej ograniczano wówczas wolnorynkowe cechy systemu gospodarczego oraz podejmowano takie działania z zakresu polityki gospodarczej i społecznej, które służyły kompleksowej realizacji koncepcji państwa dobrobytu. Trzeba tutaj wymienić między innymi: znaczą rozbudowę systemu zabezpieczenia społecznego, wprowadzenie silnie progresywnych podatków dochodowych oraz istotne zwiększenie roli sektora przedsiębiorstw państwowych w gospodarce. Towarzyszyła temu ekspansywna polityka makroekonomiczna, która miała nakręcać koniunkturę, a przyczyniała się raczej do zwiększania deficytu budżetowego i długu publicznego 11. W rezultacie opisanych procesów wydatki publiczne w krajach UE15 zwiększyły się w latach o 17,7 punktów procentowych PKB. W przypadku Szwecji i Belgii wzrost wydatków publicznych był jeszcze bardziej spektakularny. W Szwecji wydatki publiczne w 1960 r. stanowiły 31% PKB. W 1980 r. osiągnęły one 60,1% PKB. W tym samym czasie w Belgii wydatki publiczne zwiększyły się z 30,3% PKB do 57,8% PKB. Warto zauważyć, że w USA dynamika wydatków publicznych była znacznie mniejsza, ponieważ w analizowanym okresie wzrosły one tylko o 5,3 punktów procentowych PKB 12. Polityka gospodarcza i społeczna, polegająca na rosnącej ingerencji państwa w życie gospodarcze i zwiększaniu wydatków socjalnych, sprawiła, że w wielu krajach Europy Zachodniej państwo stało się duże i drogie. W bardzo szerokim zakresie wystąpiły również negatywne efekty uboczne. W latach 70. XX w. doszło do wyraźnego spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego, a nawet pojawiły się tendencje stagnacyjne. Stało się jasne, że nadmierny wzrost świadczeń socjalnych oraz zbyt wysokie obciążenia podatkowe i parapodatkowe przyczyniły się do zduszenia wzrostu gospodarczego. Przy tej okazji ujawniły się słabości ekonomii dobrobytu, która koncentrowała się na podziale wytworzonych dóbr i usług, a także ekonomii keynesowskiej, która skupiała się na analizie krótkookresowych wahań koniunktury gospodarczej. Obie szkoły myśli ekonomicznej zaniedbywały problematykę długookresowego rozwoju gospodarczego, a więc tworzenia bodźców do oszczędzania, inwestowania i zwiększania podaży 13. Budowa państwa dobrobytu zasadniczo zmieniła instytucjonalne reguły gry. W latach 60. i 70. XX w. przestano opierać politykę społeczną na zasadzie pomocniczości (subsydiarności). Nie chodziło już bowiem tylko o to, aby przyznawać świadczenia socjalne w przypadku zaistnienia rzeczywistej potrzeby. Dążono raczej do tego, aby zapewnić zabezpieczenie socjalne wszystkim obywatelom. Właśnie taki cel stawiały sobie przede wszystkim partie socjaldemokratyczne, będące zarówno twórcami, jak i gwarantami państwa dobrobytu. Wzrost wydatków na transfery i subsydia prowadził w wielu krajach Europy Zachodniej zarówno do rozszerzenia grupy beneficjentów transferów socjalnych, jak i wzrostu poziomu świadczeń jednostkowych. Coraz bardziej opłacało się żyć 11 Ibidem, s , 171; R. Bugaj, Plusy dodatnie i ujemne, czyli polski kapitalizm bez solidarności, Poltext, Warszawa 2015, s B. Karbownik, op. cit., s , T. Przybyciński, Globalny kryzys finansowy i gospodarczy jako wyzwanie dla polityki gospodarczej i teorii ekonomii, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH 2014, nr 94, s

32 32 TOMASZ PRZYBYCIŃSKI na cudzy koszt, korzystając z pomocy opiekuńczego państwa, a coraz mniej opłacało się ciężko pracować i w ten sposób dążyć do poprawy własnego losu. Wiązało się to z nakładaniem na gospodarkę coraz większych ciężarów w postaci obciążeń zarówno o charakterze podatkowym, jak i parapodatkowym. Z ekonomicznego punktu widzenia ciężary te były coraz trudniejsze do udźwignięcia. Tymczasem postawy żebraczo-roszczeniowe stały się zjawiskiem masowym. Obserwowano także erozję etyki pracy. W tym miejscu trzeba podkreślić, że państwo dobrobytu obniżyło koszty i zwiększyło korzyści zachowań oportunistycznych. Ułatwiło również prowadzenie strategii permanentnej dezercji. Wskutek zasadniczej zmiany instytucjonalnych reguł gry upowszechnił się hazard moralny, zwany również pokusą nadużycia. Zjawisko to stało się przyczyną chronicznego kryzysu państwa dobrobytu 14. Właśnie dlatego sporą popularność uzyskali politycy inspirujący się ekonomią neoliberalną. Kwestionowali oni sens przemian, do których doszło po II wojnie światowej. Chcieli, aby państwo dobrobytu zostało zdemontowane. Byli bowiem zwolennikami państwa małego i taniego oraz indywidualnej odpowiedzialności i zapobiegliwości jednostek. Neoliberałom udało się odnieść znaczne sukcesy w obszarze polityki gospodarczej, zwłaszcza w kwestii prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz deregulacji zmonopolizowanych sektorów gospodarki i rynku pracy. Wiele gospodarek narodowych otworzono szeroko na świat. Ponadto w dużym stopniu ograniczono zależność banków centralnych od rządów i zmniejszono nadzór państwa nad rynkami finansowymi 15. Reorientacja polityki społecznej okazała się znacznie trudniejsza. Ludzie, korzystający z rozmaitych przywilejów, nie byli zainteresowani ani ich ograniczeniem, ani tym bardziej ich likwidacją. Społeczny sprzeciw wywoływały działania zmierzające do reformowania systemu ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia i edukacji. Z zadowoleniem przyjmowano natomiast łagodzenie progresywnych obciążeń podatkowych. Niekorzystny wpływ na rozwój gospodarczy krajów Europy Zachodniej oraz sytuację ich finansów publicznych wywierały procesy demograficzne. Chodziło tutaj o malejący przyrost naturalny oraz postępujące starzenie się społeczeństw Europy Zachodniej 16. Procesy demograficzne stymulowały wzrost wydatków na emerytury i ochronę zdrowia. Z kolei rosnące wydatki na emerytury i ochronę zdrowia destabilizowały zarówno repartycyjne systemy emerytalne, jak i publiczne systemy ochrony zdrowia. 14 K. Tarchalski, Hazard moralny jako problem w gospodarce. Protekcja gospodarki czy protekcja kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s R. Bugaj, op. cit., s W. Rakowski, Struktury demograficzne ludności Europy a wzrost gospodarczy [w:] Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, red. P. Misztal, W. Rakowski, CeDeWu, Warszawa 2012, s

33 ETYCZNE I EKONOMICZNE ASPEKTY 33 Pod koniec pierwszej dekady XXI w. wybuchł globalny kryzys finansowy i gospodarczy. Sytuacja finansów publicznych w wielu państwach Europy Zachodniej znacznie się pogorszyła. W szczególności był to rezultat: funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury, podejmowania dyskrecjonalnych działań amortyzujących spadek popytu oraz pomocy sektorowi bankowemu 17. Właśnie dlatego średni dług publiczny w krajach strefy euro zwiększył się w latach z 70,2% PKB do 92,9% PKB 18. Ponadto znacznie wzrosło zagrożenie spiralą zadłużenia oraz ryzyko niewypłacalności niektórych krajów. Dotyczyło to przede wszystkim Grecji, w której przez wiele lat realizowano koncepcję państwa dobrobytu 19. Łączne wydatki państw UE utrzymywały się w ostatnich latach na bardzo wysokim poziomie. W 2011 r. wydatki te stanowiły przeciętnie 50% ich PKB. Wyjątkowo duże były również wydatki związane z finansowaniem systemu zabezpieczenia społecznego. W Europie Zachodniej wynosiły one ponad 20 25% PKB. Taka sytuacja świadczyła o bardzo silnym przywiązaniu wielu krajów Europy Zachodniej do koncepcji państwa dobrobytu Zakończenie Koncepcja państwa dobrobytu wywarła olbrzymi wpływ na kształt polityki gospodarczej i społecznej w wielu krajach Europy Zachodniej po II wojnie światowej. Jej realizacja wiązała się ze znacznym obniżeniem kosztów i zwiększeniem korzyści zachowań oportunistycznych. Doprowadziło to do upowszechnienia hazardu moralnego, co stało się przyczyną chronicznego kryzysu państwa dobrobytu. Polityka gospodarcza i społeczna wielu krajów Europy Zachodniej znalazła się w strategicznym impasie. Politycy nie potrafili rozwiązać problemów, wynikających zarówno ze spowolnienia gospodarczego, jak i z silnej presji na wzrost wydatków socjalnych. Państwo dobrobytu nie zapewniało ani szybkiego rozwoju gospodarczego, ani postępu społecznego. Było to spowodowane przede wszystkim odejściem od zasady pomocniczości w polityce społecznej i erozją etyki pracy. 17 P. Gajewski, Nierównowaga finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa 2011, nr 10, s P. Ptak, Medium- and Long-Term Fiscal Sustainability in Europe, Gospodarka Narodowa 2014, nr 2, s P. Gajewski, op. cit., s ; A. Visvizi, Wybrane regiony świata w warunkach kryzysu: Grecja [w:] Kryzys gospodarczy test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania i ich skuteczność, red. K. Żukrowska, SGH, Warszawa 2013, s W.M. Orłowski, Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale, Agora SA, Warszawa 2011, s

34 34 TOMASZ PRZYBYCIŃSKI Bibliografia Bernstein E., Zasady socyalizmu i zadania socyalnej demokracyi, Stowarzyszenie Rzeczpospolita Obywatelska, Warszawa Bugaj R., Plusy dodatnie i ujemne, czyli polski kapitalizm bez solidarności, Poltext, Warszawa Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podręczna, red. S. Sztaba, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o., Warszawa Gajewski P., Nierównowaga finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa 2011, nr 10, s Godłów-Legiędź J., Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka, WN PWN, Warszawa Karbownik B., Analiza wydatków sektora finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej [w:] Europejski model społeczny. Doświadczenia i przyszłość, red. D.K. Rosati, PWE, Warszawa Marks K., F. Engels, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa Marx R., Kapitał. Mowa w obronie człowieka, Wydawnictwo Homo Dei, Kraków Orłowski W.M., Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale, Agora SA, Warszawa Przybyciński T., Globalny kryzys finansowy i gospodarczy jako wyzwanie dla polityki gospodarczej i teorii ekonomii, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH 2014, nr 94 s Przybyciński T., Konkurencja i ład rynkowy przyczynek do teorii i polityki konkurencji, SGH, Warszawa Ptak P., Medium- and Long-Term Fiscal Sustainability in Europe, Gospodarka Narodowa 2014, nr 2, s Radzikowski M., Państwo socjalne. Przyczyny i skutki, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa Rakowski W., Struktury demograficzne ludności Europy a wzrost gospodarczy [w:] Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, red. P. Misztal, W. Rakowski, CeDeWu, Warszawa Skousen M., Narodziny współczesnej ekonomii, Fijorr Publishing Company, Warszawa Tarchalski K., Hazard moralny jako problem w gospodarce. Protekcja gospodarki czy protekcja kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Visvizi A., Wybrane regiony świata w warunkach kryzysu: Grecja [w:] Kryzys gospodarczy test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania i ich skuteczność, red. K. Żukrowska, SGH, Warszawa Zabieglik S., Słowa i myśli, Krajowa Agencja Wydawnicza, Gdańsk 1987.

35 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Lucyna Chmielewska University od Lodz Faculty of International and Political Studies lucychmielewska@uni.lodz.pl Myśl ekonomiczna kalwinizmu The Economic Thought of Calvinism The aim of the paper is to present the economic thoughts of John Calvin and his followers, referring to current issues, such as money lending, usury, or work. The latter, according to the famous thesis of Max Weber, received spiritual value by acting as a bridge between God's will and daily life. The hypothesis of this article differs somewhat from this conviction, assuming that the main economic elements of Calvinist thought have been the consequence of the release of temporal realities from the influence of the direct action of God, according to the protestant theology of the radical separation of nature and grace. Initiated by Protestantism, the dichotomy of nature and grace seems to have important consequences for economic thought. The salvific dimension of human fate remained in the hands of God, he depends entirely on its favour in connection with the dogma of predestination. In the earthly life, a human being was treated as a part of nature, his survival depended on skill and determination. in the struggle with nature, devoid of the grace of God, ruled by the law of necessity. Survival and a better life depended primarily on human labour and effort. The flourishing of economic life has resulted not only from the ethical role of work, but also from the fact that it was no longer inhibited by religious restrictions. Thus, modern man was born, more and more aware of his subjectivity, subordinating nature to himself building the human world in place of the natural world. Building a modern society and economy is part of the Protestant ethos of mastering nature. Keywords: Calvinism, work, economy, nature, grace JEL Classification: A13, Z12

36 36 LUCYNA CHMIELEWSKA 1. Wstęp Myśl średniowieczna traktowała zagadnienia gospodarcze jako część moralności, będącej pochodną teologii. Cała ziemska aktywność ludzi oceniana była przez pryzmat jednego systemu, opartego na hierarchii wartości, którego charakter determinowany był duchowym przeznaczeniem ludzkości zbawieniem. Transakcje ekonomiczne pozostawały związane mniej z rynkiem, a bardziej z moralnymi standardami wywiedzionymi z religii katolickiej. Zagadnienia gospodarcze nie stanowiły obiektu szczególnego zainteresowania filozofii scholastycznej. Za ciekawostkę może uchodzić to, że przez stulecia rozważała ona problem własności, starając się ustalić, czy prywatna własność ma charakter naturalny, czy też jest kwestią konwencji, czyli opiera się na prawie pozytywnym. Ten intelektualny dylemat nigdy nie został rozstrzygnięty. Marcina Lutra raził intelektualizm scholastyki. Odnośnie do natury własności miał stwierdzić, że próżnym jest rozważanie czegoś, czego nie można przecież osiągnąć poprzez myśl 1. W zakresie podejścia do spraw gospodarczych istotnej zmiany dokonała reformacja. Zniosła ona hierarchię w organizacji kościelnej, a w ślad za tym również tradycyjne schematy myśli społecznej. O ile luteranizm cechował się daleko posuniętym demokratyzmem w zakresie religii (kapłaństwo wszystkich wiernych), o tyle w kwestiach społecznych, w tym w podejściu do aktywności ekonomicznej, nie wyszedł daleko poza ramy ustanowione przez nauczanie Kościoła katolickiego, rygorystycznie odnoszące się, między innymi, do zysków czerpanych z obrotu pieniądzem. Istotne przeobrażenia w sferze gospodarczej dokonały się natomiast za sprawą kalwinizmu 2. Nie byłoby to jednak możliwe bez nowatorskiej teologii Marcina Lutra, z której kalwinizm wyrastał religijnie, ale w zakresie nauczania społecznego wprowadził zupełnie inną jakość. 1 M.N. Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, vol. 1, Ludwig von Mises Institute, Auburn 2006, s Pojęcie kalwinizmu kojarzy się zwykle z ideami religijnymi, wyznawanymi przez wspólnoty religijne i jednostki, pozostające pod wpływem nauk Jana Kalwina. Określenie kalwinizm, odnoszące się do religijnego światopoglądu zwolenników Kalwina, sugeruje prostą relację pomiędzy Kalwinem a myślą jego kontynuatorów, jednak relacja ta jest złożona, a Kalwin nie był jedynym twórcą kalwinizmu, czyli tradycji reformowanej. Teologia Kalwina w tradycji reformowanej nie miała nigdy statusu normatywnego, w przeciwieństwie do spuścizny Lutra, cieszącej się wśród luterańskich wspólnot konfesyjnych niepodważalną pozycją. Teologia reformowana wyrażona została w szeregu dokumentów, takich jak : Pierwsza i Druga Konfesja Helwecka, Consensus Tigurinus (Konsensus z Zurichu), Katechizm Heidelberski, Belgijskie Wyznanie Wiary, Kanony z Dordt, czy Standardy Westminsterskie. Dokumenty te wyrażały myśl kolektywną, były produktami określonych społeczności i okoliczności, w jakich te pierwsze się znalazły, nie eksponowały natomiast myśli żadnej indywidualnej osoby. Pojęcie kalwinizmu, ukute przez luteranów jako polemiczne narzędzie dla nadszarpnięcia reputacji protestantów reformowanych, nie stanowi pojęcia adekwatnego do analizy myśli nowożytnej. Zdecydowanie lepiej służą temu określenia teologia reformowana, albo reformowana ortodoksja, gdyż odzwierciedlają one fakt, że tak zwani kalwiniści kontynuowali myśl nie tylko samego Kalwina, ale także innych reformatorów, tworzących tradycję wyznań reformowanych. Kalwin był ważnym, jednak ani jedynym, ani dominującym źródłem tej tradycji (C.R. Trueman, Calvin and Calvinism [w:] The Cambridge Companion to John Calvin, red. D.K. McKim, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s ). Posługiwanie się terminem kalwinizm w odniesieniu do całej teologii reformowanej jest dopuszczalne i wygodne, aczkolwiek nie do końca poprawne, sugeruje bowiem ruch dotyczący przyswojenia przede wszystkim intelektualnego dziedzictwa Kalwina. Da się wykazać, że teologowie z historycznego punktu widzenia określani jako kalwińscy

37 MYŚL EKONOMICZNA KALWINIZMU 37 Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, na czym polegało nowatorstwo w kalwińskim podejściu do podstawowych zagadnień gospodarczych, takich jak obrót pieniądzem czy praca, oraz z jakich założeń teologicznych ono wynikało. Hipoteza badawcza zakłada, że kluczowy dla protestantyzmu, w tym dla kalwinizmu, dogmat grzechu pierworodnego, skutkujący teologicznym przekonaniem o radykalnym rozdziale łaski bożej i natury (ducha i materii), miał doniosłe znaczenie dla nauki społecznej kalwinizmu. Zmiana podejścia do procentu od pożyczanych pieniędzy, zwanego wówczas lichwą, oraz do pracy, zwłaszcza fizycznej, stanowią reperkusje założenia teologicznego o bezskuteczności ludzkich uczynków dla recepcji koniecznej do zbawienia łaski bożej. Paradoksalnie, nie skutkowało to pesymizmem i biernością, lecz intensyfikacją wysiłków doczesnych. Ze względu na ograniczoną objętość, tekst w uproszczony sposób przedstawia główny motyw teologiczny istotny z punktu widzenia celu artykułu oraz stosunek kalwinizmu do życia gospodarczego. Warto zaznaczyć, że to ostatnie było niejako tematem pobocznym dla myślicieli protestanckich nurtu kalwińskiego, istotnym nie z punktu widzenia teologicznego, lecz z uwagi na fakt, że wyznawcy kalwinizmu należeli do grup społecznych zainteresowanych zmianami w podejściu do zagadnień gospodarczych. Związki kalwinizmu z rozwojem nowożytnego kapitalizmu wyczerpująco opisane zostały w pracy Maxa Webera Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1905) dając tym samym początek trwającej do dziś dyskusji nad wpływem kalwinizmu na oblicze nowoczesnego Zachodu. Max Weber nie zwrócił jednak uwagi na zapoczątkowany przez protestantyzm dualizm natury i łaski, świata materialnego i duchowego, który miał doniosłe przełożenie na życie społeczne wyznawców kalwinizmu. Na aspekt ten wskazał Richard H. Tawney w pracy Religion and the Rise of Capitalism. A Historical Study opublikowanej w 1926 r., będącej w pewnej mierze odpowiedzią na ustalenia Webera i ich uzupełnieniem. Artykuł powstał w oparciu o opracowania naukowe i analizę wybranych fragmentów tekstów Marcina Lutra i Jana Kalwina. 2. Protestancki dualizm materii i ducha Punktem wyjścia dla rozważań nad interesującym nas zagadnieniem, czyli myślą ekonomiczną kalwinizmu, jest teologiczny dogmat grzechu pierworodnego, silnie obecny zarówno w luteranizmie, jak i kalwinizmie. W teologii Marcina Lutra grzech pierworodny został przedstawiony jako wydarzenie dramatyczne w skutkach dla ludzkości, która utraciła możliwość miłości Boga, a zatem i czynienia w swoich poglądach zachowywali swobodę czerpania z teologicznych i metodologicznych źródeł innych niż pisma Kalwina. Jak napisał biograf reformatora z Genewy, Alister McGrath, Kalwin mógł pozostawać najważniejszą z gwiazd na firmamencie kalwinizmu, jednak byli też inni, modyfikujący jego myśl i metodę własną myślą i metodą (A.E. McGrath, Jan Kalwin. Studium kształtowania kultury Zachodu, przekł. J. Wolak, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2009, s. 294).

38 38 LUCYNA CHMIELEWSKA dobra. Polemizując z teologią katolicką, która traktowała grzech pierworodny jako przyczynę zranienia i osłabienia natury ludzkiej, Luter dowodził, że grzech pierwszych rodziców skutkował zupełną degradacją człowieczeństwa. Ludzie zachowywali jedynie zdolność do grzechu 3, ich wola wykazywała skłonność wyłącznie do zła, pozostawali niezdolni do miłości Boga 4, do prawdziwej wiary i dobra. Człowiek zatracił właściwą percepcję i dobrą wolę 5. Dobro mógł czynić jedynie pozostając pod wpływem działania łaski Boga, czyli należąc do znanego wyłącznie Bogu grona osób usprawiedliwionych łaską (predestynowanych). Nie możemy stać się sprawiedliwymi pisał Luter dokonując sprawiedliwych czynów, ale będąc uczynionymi sprawiedliwymi, dokonujemy dobrych czynów 6. Łaska boża powodowała, że wypełnianie norm prawnych i zasad moralnych stawało się dla predestynowanych źródłem przyjemności 7. Marcin Luter jako woluntarysta przypisywał Bogu wszechmocną wolę, niepodlegającą żadnej mierze. Nie uznawał istnienia wolności woli ludzkiej. Wobec zepsucia ludzkiego rozumu i woli, nie sposób było mówić o prawdzie ludzkiego poznania i wolności działań ludzkich. Rozum bezradny w kwestii poznania prawdy uznany został za ślepy i pozbawiony wiedzy, za niemogący wskazywać woli rzeczy prawych, przez co człowiek nie był w stanie czynić dobra. Rozum tkwił w błędzie, stąd i wola była zepsuta. Z tego pesymizmu antropologicznego wynikała teza o usprawiedliwieniu (zbawieniu) wyłącznie poprzez łaskę oraz o bezwartościowości ludzkich uczynków w tej kwestii (sola gratia) 8. W tak ujętym porządku zbawienia prawo, w tym również prawo natury, wydawało się zbędne. Porządek łaski i wiary nie potrzebował go. Analogicznie porządek prawa, w tym prawa natury, rozważany był jako nieodnoszący się do kwestii zbawienia, a wyłącznie do doczesności. Stanowisko takie pozostawało w związku z teorią dwóch państw św. Augustyna, opartą na zerwaniu jedności pomiędzy światem naturalnym i nadnaturalnym. Cel królestwa duchowego, jakim było zbawienie poprzez łaskę bożą i, będącą jej konsekwencją, wiarę w żaden sposób nie łączył się z celem królestwa ziemskiego naturalnym życiem człowieka. Związek między tymi dwoma światami został zerwany. W królestwie duchowym rządziło Słowo Boże, w doczesnym prawo naturalne i stanowione 9. Według Lutra, Bóg przemawiał nie za pośrednictwem kapłaństwa, czy instytucji stworzonych ludzką ręką, lecz bezpośrednio do ludzkiego serca i tylko do niego. Dotychczasowe pośrednictwo łączące świat ducha i zmysłów stawało się zbędne, dusza ludzka nie potrzebowała do zbawienia tego świata, świata społecznego tworzonego przez ludzi. Znaczenie miała dla niej komunia z jej Stworzycielem. Świat materialny, relacje społeczne, nie mogły w najmniejszym stopniu ułatwić duszy recepcji łaski bożej. W wyniku grzechu pierworodnego stały się one domeną chaosu i brutalności, pustynią nieuświęconą i niezdolną do uświęcenia. 3 M. Luter, Disputation against Scholastic Theology, tezy 4 7, loads/ kchapter1.pdf (data dostępu: ). 4 Ibidem, tezy 13, Ibidem, teza Ibidem, teza Ibidem, tezy J. Hervada, Historia prawa naturalnego, Petrus, Kraków 2013, s Ibidem, 131.

39 MYŚL EKONOMICZNA KALWINIZMU 39 W związku z powyższym świat zewnętrzny, materialny, pozbawiony został jakiegokolwiek wpływu na chrześcijańską religijność, co otwierało drogę do jego zeświedczenia i do rozchodzenia się sfery duchowej i świeckiej, pozostających dotychczas w bliskiej relacji w związku z założeniem filozofii tomistycznej o uzupełnianiu i wzbogacaniu przez łaskę Boga rzeczywistości ziemskiej. Według protestantów jedynym, co wzbogacało doczesność ziemską i chrześcijaństwo było objawione Słowo Boże 10. Tak ważna zmiana religijna dokonana przez Lutra i intelektualne ścieżki do niej prowadzące to kwestie do rozważań dla teologów. Jednak skutki tej religijnej zmiany dla nauczania społecznego były ogromne. Odkąd zbawienie uzależnione zostało w zupełności od działania łaski bożej w duszy indywidualnego człowieka, cała organizacja religijna, pośrednicząca pomiędzy duszą a jej Stworzycielem w postaci instytucji, systematycznych nabożeństw, hierarchii, stała się zbędna. Średniowieczna koncepcja rozważająca hierarchię wartości odnoszącą się do wspólnego celu duchowego i porządek społeczny jako organizm złożony z członków, działających w różnym zakresie na rzecz osiągnięcia tego celu duchowego, została rozmontowana. Łaska nie uzupełniała już natury, lecz stała się jej przeciwieństwem. Działalność człowieka jako członka społeczeństwa przestawała być traktowana jako aktywność dziecka bożego. Sprawy tego świata utraciły religijne znaczenie. Dla chrześcijanina wystarczającym przewodnikiem miała być Biblia i jego własne sumienie. Potencjalnie wszyscy mogli być predestynowani, jednak w predestynacji mogła uczestniczyć tylko sfera duchowa. Konse kwencją teologicznych wywodów Lutra był radykalny rozdział świata materialnego i duchowego 11. Świat materialny pozostawał niekompatybilny ze światem duchowym, dla tak rozumianej etyki chrześcijańskiej nie miały znaczenia nakazy instytucji kościelnych, czy świeckich. Serce chrześcijanina mogło być prowadzone tylko nakazami Ewangelii, bez przymusu. Odebranie przez Lutra religii instytucjonalnej mocy sprawczej w kwestii zbawienia spowodowane było jego przekonaniem, że zewnętrzna postać religii w formie zasad i nakazów przyczynia się do jej degradacji 12. Swoistym skutkiem ubocznym założenia teologicznego o bezwartościowości świata ziemskiego (natury) i ludzkich uczynków dla zbawienia duszy było uwolnienie rzeczywistości ziemskiej od zobowiązań duchowych. Sprawy doczesne, w tym działalność gospodarcza, pozostające dotąd na uwięzi nakazów religijnych, mogły toczyć się własnym torem i rozwijać się według własnych zasad. W tym procesie pomocny okazał się drugi nurt protestantyzmu kalwinizm, który wyprowadził w świat zasady etyki religijnej, służące rozwojowi rzeczywistości doczesnej, uznanej za pozbawioną wprawdzie łaski Boga, ale nieprzestającej być jego dziełem. Powinnością człowieka miała być dbałość o dzieło Stwórcy, łagodzenie skutków grzechu pierwszych rodziców. 10 R.H. Tawney, Religion and the Rise of Capitalism. A Historical Study, Harcourt, Brace and Company, New York 1926, s , (data dostępu: ). 11 Ibidem, s Ibidem, s. 100.

40 40 LUCYNA CHMIELEWSKA 3. Kalwińska afirmacja świata Kalwinizm wyrastał z luteranizmu i przejął naukę Lutra o radykalnym rozdziale świata doczesnego i duchowego. Nie skutkowało to jednak odwróceniem się od rzeczywistości doczesnej, jak miało to miejsce w luteranizmie. Obszare m zainteresowania Jana Kalwina pozostawała nie tylko sfera duchowa pojedynczego człowieka, ale także jego otoczenie zewnętrzne. Reformator z Genewy uznał za konieczną rekonstrukcję instytucjonalnego kościoła, odrzuconego przez Lutra na rzecz prywatnej religijności, oraz odnowienie społeczeństwa poprzez przejęcie religijnej kontroli nad życiem prywatnym i publicznym. Kalwinizm miał stać się drogą życia nie tylko dla indywidualnego człowieka, ale również nauką społeczną 13. W przeciwieństwie do luteranizmu, który postrzegał życie ekonomiczne na sposób chłopski, mistyczny, kalwinizm był ruchem miejskim. Rozprzestrzeniał się po Europie głównie za sprawą niezbyt zamożnych kupców i rzemieślników, którzy bardziej niż zamożni kupcy potrzebowali do rozwoju kredytu. Dotychczasowa etyka chrześcijańska, kontrolująca kwestie gospodarcze (np. pożyczanie pieniędzy), była dla ich działalności bardziej zawadą niż drogowskazem. Grupy te dążyły do uwolnienia życia gospodarczego, poddania tej sfery regulacjom innego rodzaju, które nie pozostawałyby tak silnie zależne od moralności religijnej. Kalwinizm uwzględnił w swym nauczaniu położenie i aspiracje ludzi zaangażowanych w handel i rzemiosło 14. Jan Kalwin podchodził do spraw gospodarczych dość rygorystycznie, aczkolwiek z dużą dozą wyrozumiałości dla ludzkich aspiracji materialnych. W przeciwieństwie do Lutra, nie patrzył na świat materialnych motywacji ludzi z tak wielką podejrzliwością i nie traktował kwestii gospodarczych jako w zupełności pozbawionych wpływu duchowości. Nie postrzegał ludzi interesu tak, jak czynił to Luter, czyli jako żądnych zysków zdzierców, nieczułych na krzywdę bliźnich. Głównego zagrożenia dla duchowości nie upatrywał w akumulacji bogactwa, lecz w jego niewłaściwym użyciu w postaci ostentacyjnej konsumpcji. Ideałem stało się dla Kalwina społeczeństwo dążące do bogactwa, ale złożone z ludzi bogobojnych, poważnych, świadomych etycznego znaczenia ciężkiej i cierpliwej pracy 15. Doktryna predestynacji przypisująca zbawienie wyłącznie łasce bożej obejmującej jedynie wybranych przez Boga, skutkowała uznaniem ludzkich wysiłków, instytucji społecznych, czy kultury, w najlepszym przypadku za niemające znaczenia w kwestii zbawienia, a w najgorszym za szkodliwe. Według Kalwina i jego kontynuatorów, sensem życia ludzkiego na ziemi nie miało być zbawienie, lecz chwała Boga nie tylko przez modlitwę, ale również, czy nawet przede wszystkim, przez działanie. Poprzez trud i pracę miało się dokonywać uświęcenie (odnowienie) świata główny cel ziemskiego życia człowieka. Dobre uczyn- 13 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 105.

41 MYŚL EKONOMICZNA KALWINIZMU 41 ki nie skutkowały łaską bożą i nie otwierały drogi do zbawienia 16. Zdolność do czynienia dobra stanowiła natomiast dowód osiągnięcia tego zbawienia i uznana została za znak wybrania (predestynacji), usprawiedliwienia z grzechu poprzez łaskę. Łaska boża była darem, nie nagrodą. ( ) Dar dobrych uczynków pisał Kalwin ( ) pokazuje, że otrzymaliśmy ducha przybrania 17. Łaska miała zatem wymiar transformacyjny czyniła zdolną do działania osobę obdarowaną. Otrzymać łaskę znaczyło być odnowionym. Istotą tego procesu odnowienia, w czasach Kalwina określanego jako uświęcenie, była motywacja wierzącego do działania, do dokonywania dobrych uczynków 18. To właśnie tacy ludzie czuli w sobie odwagę do zmiany świata, byli przekonani o sile danej im przez Boga, by pokazać światu Jego majestat. Zadaniem chrześcijanina miało być dyscyplinowanie swego prywatnego życia i kreowanie uświęconego społeczeństwa, w którym indywidualne obowiązki były wykonywane przez ludzi świadomych, że są nieustannie obserwowani przez Stwórcę, a ich czas upływa nieubłaganie 19. W oczach Boga najbardziej godna pochwały była forma życia użyteczna dla społeczeństwa. Chrześcijanina zachęcano, a nawet przymuszano, do włączenia się i zaangażowania w życie świata. Myśl Kalwina można określić mianem teologii antyteologicznej w tym sensie, że rozumie się przez to pojęcie nie brak teologii w zupełności, lecz wyraźne uwypuklenie afirmacji świata. Sekularyzacja świętości (Henri Hauser) obecna w myśli Kalwina zakładała zamknięcie sfery ludzkiej egzystencji w granicach boskiego uświęcenia i ludzkiego poświęcenia. Głównym filarem tego życia miało być uświęcenie pracy 20. Jak poznać, kto jest wybrany, a kto nie? Chociaż Kalwin podkreślał, że uczynki nie stanowią fundamentu zbawienia, nie sprzeciwiał się jednak, by widzieć w nich podstawę zapewnienia. Pisał: Istniejące sumienie umacnia się poprzez rozważanie uczynków, gdyż one są świadectwem Boga przebywającego w nas i nami kierującego 21. Ciągła niepewność w kwestii zbawienia duszy stanowiła znak reformowanej duchowości. Kalwinistyczni kaznodzieje i teolodzy uspokajali zgodnie odpowiadając, że wierny spełniający dobre uczynki należał w istocie do wybranych, dobre uczynki były bowiem traktowane jako konsekwencja zbawienia. W związku z tym istniał psychologiczny nacisk na dowodzenie własnego wybrania samemu sobie i światu poprzez okazywanie znaków, do których zaliczało się miedzy innymi szczere wysławianie Boga przez pracę w Jego świecie 22. W ten sposób wierni mogli uzyskać pewien spokój ducha w kwestii zbawienia i w tym świetle należy interpretować pojęcie powołania (vocatio). Nakaz spełniania dobrych uczynków wiązał się z potrzebą ukazania samemu sobie i światu boskiego powołania własnej osoby. Pojęcie powołania pozostawało charakterystyczne tylko dla kalwinizmu, jednak jego egzystencjalna ważność wiązała 16 J. Calvin, Institutes of the Christian Religion, przeł. na angielski przez H. Beveridge a, Hendrickson Publishers, Peabody 2008, ks. III, rozdz. 14:6 11, Ibidem, ks. III, rozdz. 14: A.E. McGrath, op. cit., s R.H. Tawney, op. cit., s A.E. McGrath, op. cit., s J. Calvin, op. cit., ks. III, rozdz. 14: A.E. McGrath, op. cit., s

42 42 LUCYNA CHMIELEWSKA się z niepokojami powodowanymi przez naukę o predestynacji. Ta ostatnia mogła dla wielu wydawać się okrutna i skutkować skrajnym pesymizmem w spojrzeniu na ludzką egzystencję. Zachęcała raczej do kwietyzmu, do zaniechania wszelkich wysiłków i trudów, do poddania się wyrokom wszechmocnego Boga. W praktyce było jednak odwrotnie: w podążaniu za doczesnymi znakami zbawienia, nieustannie podejmowano aktywność w świecie 23. Nowe nastawienie do pracy, zwłaszcza fizycznej, to jeden z najważniejszych aspektów spuścizny Kalwina. Do czasu reformacji praca fizyczna traktowana była jako konieczność, czynność odpychająca i poniżająca. Ten sposób odnoszenia się do pracy stanowił pozostałość antycznej Grecji, w której sfera życia prywatnego (gr. idion), obejmująca również pracę fizyczną (wykonywaną zwykle przez niewolników), uznawana była za domenę konieczności, w przeciwieństwie do sfery politycznej jako domeny wolności. Arystotelizm, a za nim filozofia tomistyczna, uznawały pracę za środek prowadzący do zaspokojenia potrzeb i tym samym do osiągnięcia szczęścia. Zasada złotego środka nazywała zachowanie umiaru, równowagi między pracą a odpoczynkiem. Praca nie była uważana za wartość samą w sobie, a jedynie za środek, prowadzący do zaspokojenia ludzkich potrzeb. Kalwinizm radykalnie zmienił podejście do pracy fizycznej, co wiązało się po części z ikonoklazmem odrzuceniem doznań zmysłowych jako drogi prowadzącej do poznania Boga 24. Uczynił z niej działanie ludzkie najbardziej godne uznania spośród wszystkich innych aktywności. Protestancka etyka pracy traktowała pracę, fizyczną i umysłową, nie jako zajęcie zarobkowe, lecz jako staranne i produktywne wykorzystywanie danych człowiekowi talentów i możliwości. Pracę postrzegano jako działalność duchową, jako korzystną społecznie formę modlitwy 25. Prawdziwie religijny kalwinista odnosił się do pracy nie jak do źródła zarobku, lecz jak do wartości samej w sobie. Jak zauważał Max Weber, taki sposób myślenia nie mógł być konsekwencją niskiego, czy wysokiego wynagrodzenia, lecz wytworem swoistego wychowania 26. Wiązał się z procesem racjonalizacji religii 27, tzn. usuwania z niej magicznych i irracjonalnych form poszukiwania zbawienia, na rzecz jej etyzacji i ukierunkowania na świat (wewnątrzświatowe działanie). Asceza wyprowadzona została z klasztorów, a praca była środkiem ascetycznym par excellence Ibidem, s M.N. Rothbard, op. cit., s A.E. McGrath, op. cit., s M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przekł. J. Miziński, Wydawnictwo Test, Lublin 1994, s Max Weber dowodził w swoich pracach poświęconych socjologii religii, że racjonalizacja religii, zauważalna już u starożytnych Izraelitów, dokonywała się głównie dzięki miejskim warstwom rzemieślników i kupców (M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, przełożyła i wstępem opatrzyła D. Lachowska, PWN, Warszawa 2002, s ). W ramach kalwinizmu proces racjonalizacji religii i etyki z niej wywiedzionej został posunięty znacznie dalej. Pracowitość, oszczędność, solidność, czy dotrzymywanie danego słowa to elementy zracjonalizowanej etyki. Były one cenione przez kalwińskich drobnych kupców i rzemieślników, przekładały się na powodzenie w prowadzonych przez nich interesach, a tym samym koiły niepokój o zbawienie duszy. 28 M. Weber, Etyka protestancka, s. 121.

43 MYŚL EKONOMICZNA KALWINIZMU 43 Praca nabrała znaczenia szczególnego wśród późnych kalwinistów purytanów. W tym kontekście warto wspomnieć o Richardzie Baxterze oraz Benjaminie Franklinie. Christian Directory Richarda Baxtera to kompendium purytańskiej teologii moralnej. Jako purytanin, Baxter uczulał swoich czytelników na kwestię czasu, jego marnowanie uznawał za pierwszy i najcięższy grzech. Życie traktował jako zbyt krótkie, by przeznaczać w nim czas na czcze pogawędki, rozrywki, luksus, czy długie spanie. W ten sposób uważał marnuje się własne powołanie. Za równie grzeszną uznana została przez Baxtera bezczynność. Przez całe jego główne dzieło przewijała się apoteoza ciężkiej pracy fizycznej i umysłowej 29. Podobna nauka płynęła z Almanachu biednego Ryszarda Banjamina Franklina. Znajdziemy tam pochwalę pracowitości, oszczędności, uczciwości, poszanowania czasu. Niektóre z jego stwierdzeń są powszechnie znane: Pamiętaj, że czas to pieniądz, Pieniądz robi pieniądz, Co masz zrobić jutro, zrób dzisiaj, Nie trzymaj pożyczonych pieniędzy nawet godzinę dłużej ponad termin, do którego się zobowiązałeś, bo sakiewka twojego przyjaciela zamknie się dla ciebie na zawsze, Droga do bogactwa prowadzi przez pracowitość i oszczędność, Bez pracowitości i oszczędności nic nie da się stworzyć, z nimi zaś wszystko, Kto rano wstaje, temu pan Bóg daje (Early to bed and early to rise, makes a man healthy, wealthy and wise), Pilność jest matką szczęścia, Pół prawdy jest często wielkim kłamstwem, Lepiej dobrze zrobić niż dobrze powiedzieć 30. Wśród wyznawców religii reformowanej dominował pozytywny stosunek do bogactwa, a część z nich uznała je nawet za znak wybrania. Takie podejście charakteryzowało dziewiętnastowiecznych wyznawców kalwinizmu w Stanach Zjednoczonych. Finansista John D. Rockefeller senior uważał swą fortunę za rodzaj boskiej nagrody za wiarę. Podobni jemu ludzie sukcesu traktowali bogactwo, zarówno indywidualne, jak i narodowe, za znak łaski bożej. W latach 70. XX w. pojawiła się nawet teologia prosperity, o której nie można mówić inaczej, jak tylko o zdeformowaniu kalwińskiej etyki pracy 31. W kwestii biedy kalwiniści nie rozróżniali motywów ekonomicznych i moralnych. Biedę tratowano jako skutek nieszczęścia lub lenistwa. Podstawowym remedium na ten problem miała być praca. Kalwin przywoływał w tym kontekście słowa św. Pawła mówiące, że kto nie pracuje, nie powinien jeść (2 Tes 3:10) 32. Bezużyteczność żebractwa traktował jako grzech przeciwko Bogu i społeczne zło. Na przeciwległym biegunie stawiał przedsięwzięcia kupców, ich roztropność i oszczędność, traktując je zarazem jako chrześcijańską cnotę i materialną korzyść dla społeczeństwa. Ta sama kombinacja religijnej gorliwości i praktyczności odpowiadała za atak na uprawianie hazardu, okazałe stroje, czy pobłażliwość w jedzeniu i piciu. Istotą stworzonej przez Kalwina 29 Ibidem, s B. Franklin, Poor Richard s Almanc, New York-Boston 1900, s. 13, 41 42, i nast. ve.org/details/poorrichardsalm01frangoog (data dostępu: ). 31 A.E. McGrath, op. cit., s R.H. Tawney, op. cit., s. 114.

44 44 LUCYNA CHMIELEWSKA i rozwijanej przez jego kontynuatorów nauki społecznej była próba wykrystalizowania moralnego ideału codziennego życia społeczeństwa. Kalwinizm obalił monastycyzm, by z rzeczywistości świeckiej uczynić wielki klasztor 33. Jak wiadomo, kalwińska etyka społeczna wyrastała na gruncie miejskiej przedsiębiorczości rzemieślniczej i handlu. Wobec tego nie mogła ona nie zająć stanowiska w od dawna dyskutowanej kwestii pobierania procentu od pożyczek. Stosunek Kalwina do lichwy był, rzec można, wyważony. Prowadzenie interesów finansowych uważał on za moralne, o ile zyski nie przekraczały ustalonego maksimum. Zabezpieczenie dla pożyczonych pieniędzy nie mogło być przesadne. Kalwin starał się uwzględniać dobro obu stron. Zysk wierzyciela nie mógł być tak duży, by w szybkim tempie czynić go bogatym kosztem nadmiernego wysiłku dłużnika, i by ten ostatni nie pozostawał bez korzyści ze swej pracy 34. Pożyczki dla ubogich miały być nieoprocentowane. Kalwin kładł nacisk na rozróżnienie pomiędzy pożyczką dla biednych a pożyczką komercyjną, pobieraną w celach zarobkowych; pomiędzy korzyścią (czy też jej brakiem) uzyskaną kosztem konieczności, jakiej podlegali ubodzy, a korzyścią, jaką mogli odnieść kupcy pożyczając swój kapitał np. innym kupcom. Uważał również, że dochody z lichwy nie powinny stanowić podstawy utrzymania, a zatem nikt nie powinien działać jako profesjonalny lichwiarz. Nowatorstwo Kalwina polegało na zmianie kierunku dyskusji, dotyczącej pożyczania pieniędzy. Uznał on, że kwestia ta nie powinna być rozważana doktrynalnie, ale jako element relacji społecznych w ramach konkretnej wspólnoty chrześcijańskiej, z uwzględnieniem okoliczności danego miejsca i czasu. Konkluzją wynikającą z podjętej przez Kalwina dyskusji w kwestii pożyczania pieniędzy, było uznanie kredytu jako normalnego i koniecznego elementu życia społecznego 35. Reformator odnosząc się do przekazu Słowa Bożego wskazywał na jego niejednoznaczność w odniesieniu do lichwy. Fragmenty Starego Testamentu traktujące lichwę jako grzech przeciwko miłosierdziu (Wj 22:25, Kpł 25:35-37, Pwt 23:19-20, Ez 18.13, Łk 6:35) uznał za nieprzystające już do ówczesnych realiów. Wskazywał ponadto na niejednoznaczny stosunek do lichwy ze strony Żydów, którzy nie pobierali procentu od pożyczek dla Żydów, ale dopuszczali go w odniesieniu do nie-żydów. Nie podzielał także argumentacji Arystotelesa, który zauważył, że pieniądz jest bezpłodny, tzn. nie mnoży się jak pszenica, czy bydło, a zatem pożyczanie pieniędzy na procent jest wbrew naturze pieniądza, bo przyczynia się do jego mnożenia. Bezpłodność pieniądza wynikała, zdaniem filozofa, z faktu, że nie był on, tak jak wymiana, zjawiskiem naturalnym, lecz został stworzony przez prawo jako środek wymiany. Sama wymiana istniała natomiast jako coś naturalnego i pierwotnego 36. W przekonaniu Kalwina opłata za użyczanie kapitału była tak samo racjonalna, jak zapłata za dzierżawę ziemi. Indywidualnemu sumieniu pozostawiał rozeznanie, czy wysokość tej opłaty nie sprzeciwiała się poczuciu sprawiedliwości. Kalwin miał nadzieję na kierowanie się przez ludzi 33 Ibidem, s Ibidem, s M.N. Rothbard, op. cit., s. 140; R.H. Tawney, op. cit., s Arystoteles, Polityka, tł. L. Piotrowicz [w:] idem, Dzieła wszystkie, t. 1, Warszawa 2003, ks. I, 3:19.

45 MYŚL EKONOMICZNA KALWINIZMU 45 komercyjnym umiarem, chrześcijańskim zdrowym rozsądkiem. Jego przekonania gospodarcze wpisywały się w nasilający się wśród jego współczesnych proces akceptacji dla handlowych realiów i związanych z nimi aspiracji, także finansowych 37. Znacznie dalej w rozważaniach na temat lichwy szedł holenderski kalwinista Claude Saumaise (zlatynizowane nazwisko Claudius Salmasius) ( ). W kilku pracach opublikowanych w Leidzie w latach , zapoczątkowanych przez De usuris tiber w 1630r., Salmasius położył kres dylematom związanym z zasadnością pobierania procentu od pożyczek. Jednoznacznie stwierdzał, że pożyczanie pieniędzy na procent to działalność gospodarcza, która, jak każda inna, ma swoją cenę, regulowaną przez rynek. Salmasius miał także odwagę stwierdzić, że nie istnieją przeciw lichwie żadne argumenty aksjologiczne, nie można ich wywieść ani z prawa bożego, ani z prawa natury. W oparciu o Stary Testament Żydzi zakazywali wprawdzie lichwy w stosunku do innych Żydów, ale zakaz ten był raczej aktem politycznym, czy plemiennym, niż wyrazem swoistej moralności odnoszącej się do transakcji ekonomicznych. Jezus natomiast nie nauczał ani o polityce ani o ekonomii. Prawo zakazujące lichwy było w przekonaniu Salmasiusa jedynie wolą papieską, kalwiniści nie byli zatem zobowiązani do jego przestrzegania 38. W opinii Salmasiusa lichwa stanowiła rodzaj rekompensaty, przede wszystkim za brak możliwości korzystania z pożyczonych pieniędzy oraz za ryzyko związane z możliwością ich utraty. Salmasius wypowiedział się także w kontrowersyjnej wówczas kwestii procentu od pożyczek dla ludzi biednych. Uznał, że ubogich należy traktować jak innych pożyczkobiorców. Miał argumentować przy tym, że od sprzedawcy chleba nie wymaga się by pytał, czy kupujący są biedni czy bogaci, nie ma zatem powodów, by taki obowiązek miał być nałożony na pożyczających pieniądze Podsumowanie Dokonany na gruncie teologii protestanckiej rozdział świata materialnego i duchowego, natury i łaski, jako konsekwencji grzechu pierworodnego, miał doniosłe znaczenie na gruncie nauki społecznej kalwinizmu. W świecie doczesnym nie można było znaleźć środków, które służyłby uzyskaniu łaski bożej, czyli zbawieniu. Marcin Luter i wyznawcy luteranizmu uznali taki stan rzeczy za powód do wyzbycia się aspiracji w odniesieniu do tego świata, do skoncentrowania się na prywatnej duchowości i do pozostawienia spraw doczesnych władzy świeckiej, której misją miało być ograniczanie zła przy pomocy miecza. Zupełnie inne podejście do wspomnianego dualizmu reprezentował Kalwin i jego kontynuatorzy. Ich postawy nie można określić inaczej, niż jako afirmację rzeczywistości ziemskiej, dążenie do uczynienia świata lepszym nie w oparciu o zasady religijne sto- 37 R.H. Tawney, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s. 145.

46 46 LUCYNA CHMIELEWSKA sowane poprzez sztukę kazuistyki, lecz przy pomocy pragmatyzmu religijnego. Pragmatyzm ten pozostawał w związku z racjonalizacją etyki religijnej, z nadawaniem jej cech użytkowych. Za sprawą kalwinizmu, od początku afirmującego świat, dokonał się istotny postęp w podejściu do sfery gospodarczej, zwłaszcza w kwestii pracy i obrotu pieniądzem. Szczególnie późniejsi kalwiniści, purytanie, stworzyli kulturę pracy, opartą na sumienności, uczciwości, dotrzymywaniu danego słowa, która prowadziła do rozwoju materialno-duchowego. Dlatego też Max Weber w swej słynnej książce Etyka protestancka a duch kapitalizmu mógł napisać, że pytanie o siły sprawcze rozwoju nowoczesnego kapitalizmu to w pierwszym rzędzie pytanie nie o źródło potrzebnych pieniędzy, ale o rozwój ducha. Tam gdzie był on żywy, znajdywał zapasy pieniądza jako środka swego oddziaływania, nigdy zaś odwrotnie 40. Bibliografia Arystoteles, Polityka, tł. L. Piotrowicz [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, vol. 1, Warszawa Calvin J., Institutes of the Christian Religion, przekład na angielski przez H. Beveridge a, Hendrickson Publishers, Peabody Franklin B., Poor Richard s Almanc, New York-Boston 1900, /poorrichardsalm01frangoog. Hervada J., Historia prawa naturalnego, Petrus, Kraków Luter M., Disputation against Scholostic Theology, downloads/ kchapter1.pdf. McGrath A.E., Jan Kalwin. Studium kształtowania kultury Zachodu, przekł. J. Wolak, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa Rothbard M.N., Economic Thought Before Adam Smith, An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, vol. 1, Ludwig von Mises Institute, Auburn Tawney R.H., Religion and the Rise of Capitalism. A Historical Study, Harcourt, Brace and Company, New York 1926, Trueman C.R., Calvin and Calvinism [w:] The Cambridge Companion to John Calvin, red. D.K. McKim, Cambridge University Press, Cambridge Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przekł. J. Miziński, Wydawnictwo Test, Lublin Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, przełożyła i wstępem opatrzyła D. Lachowska, PWN, Warszawa M. Weber, Etyka protestancka, s. 49.

47 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Paweł Drobny Cracow University of Economics Faculty of Economics and International Relations drobnyp@uek.krakow.pl Ekonomia personalistyczna jako próba integracji etyki i ekonomii na gruncie idei osoby Personalist Economics as an Attempt to Integrate Ethics and Economics on the Basis of the Idea of a Person The aim of the paper is an attempt to show that the personalist economy by referring to the idea of a person, containing and expressing all the dimensions of being human in relation to the world of people and things provides the ability to integrate issues of ethics and economics. To achieve this goal, first, the concept of personalist economics will be presented. Then, ideas common for economics and the ethics of space, which can be a basis for integrating their issues, will be identified and characterized. Finally, the author tries to present the consequences which may result from such an integration, both for the economy as a science and as a practice of everyday life. Keywords: personalist economics, ethics, economics JEL Classification: A13, Z12 1. Wprowadzenie Kryzys finansowy, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 2008 roku, postawił pod znakiem zapytania wiarygodność ekonomii oraz jej skuteczność w zakresie formułowania predykcji. Otworzyła się tym samym przestrzeń do dyskusji nie tylko o tejże skuteczności, ale także o adekwatności teorii ekonomicznych w stosunku do świata rzeczywistego. Jednym z przejawów nieadekwatności jest po-

48 48 PAWEŁ DROBNY szukiwanie etycznych przyczyn kryzysu finansowego. Okazuje się więc, że separowanie ekonomii od etyki jest przyczyną nieprzystawania teorii ekonomii do świata rzeczywistego. Kryzys etyczny jako przyczyna kryzysu finansowego został zidentyfikowany na trzech poziomach: osobistym, instytucjonalnym i ogólnospołecznym 1. Dostrzeżenie relacji między kryzysem finansowym i kryzysem etycznym wynika z jakiegoś ogólnego przeświadczenia, że te dwa obszary ludzkiego doświadczenia są nierozłączne. Widział to już R.E. Freeman, kiedy postulował konieczność odrzucenia tezy o separacji ekonomii i etyki pisząc, że zawsze istnieje jakiś kontekst teorii ekonomicznej i ma on charakter moralny. Dlatego tylko przez rozpoznanie etycznych założeń teorii ekonomii, dopracowanie ich, przetestowanie i skorygowanie, możliwe jest lepsze zorganizowanie życia ludzkiego 2. Luminarze teorii ekonomii wydają się jednak tej relacji nie dostrzegać. Przyglądając się antropologicznym podstawom ich teorii można zauważyć, że wszystko co robi homo oeconomicus wydaje się być neutralne pod względem etycznym. W takim ujęciu człowiek ograniczony do funkcji konsumenta lub producenta jawi się jako spójny zbiór preferencji, który dąży do maksymalizacji użyteczności lub zysku. Takie podejście można nazwać błędem antropologicznym. Polega on na zredukowaniu życia człowieka do wybranych aspektów, absolutyzowaniu oraz traktowaniu ich jako pewnej całości 3. Jest to też błąd logiczny polegający na ujmowaniu pars pro toto, czyli braniu części za całość. Konsekwencją tego błędu jest niedostrzeganie lub odrzucenie, a przez to i niezrozumienie przez ekonomię innych wymiarów życia człowieka, w tym wymiaru etycznego. Celem artykułu jest próba pokazania, że istnieje możliwość, a nawet konieczność zintegrowania ekonomii i etyki. Jest to możliwe, jeżeli osadzi się ekonomię na gruncie idei osoby. Wymaga to jednak zmiany w zakresie jej przedmiotu i celu, a także otwarcia się na nowe metody myślenia. Tak zmodyfikowaną ekonomię można nazwać ekonomią personalistyczną. 2. Konieczność integracji ekonomii i etyki Pytanie jakie powstaje, kiedy jest mowa o integracji ekonomii i etyki, dotyczy powodów, dla których taka integracja wydaje się konieczna. Zdaniem autora istnieją przynajmniej dwa takie powody. Po pierwsze, integracja byłaby realizacją postulatu urealnienia ekonomii. Po drugie, mogłaby zahamować proces przekształcania świata relacji międzyludzkich według norm rynkowych. 1 A. Argandoña, Three Ethical Dimensions of the Financial Crisis, IESE Business School University of Navarra, Working Paper, WP 944, January R.E. Freeman, The Politics of Stakeholder Theory: Some Future Directions, Business Ethics Quarterly 1994, vol. 4, nr 4, s M.A. Krąpiec, Osoba ludzka i błędy w jej rozumieniu [w:] Błąd antropologiczny, red. A. Maryniarczyk, K. Stępień, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2003, s. 47.

49 EKONOMIA PERSONALISTYCZNA JAKO PRÓBA INTEGRACJI 49 O tym, że ekonomia w coraz mniejszym stopniu wyjaśnia realne problemy, z którymi przychodzi zmagać się człowiekowi ekonomiści informowali już dawno 4. W ostatnim czasie w sposób szczególny zwrócili na to uwagę T. Lawson 5 i U. Mäki 6. Postulują oni konieczność głębszej refleksji nad ekonomią, a jako właściwą perspektywę wskazują realizm naukowy, świat istnieje bowiem niezależnie od teorii naukowych, a jego poznanie jest możliwe na gruncie nauki. Nauka powinna więc poszukiwać prawdy o świecie i o człowieku. Współczesna ekonomia wydaje się ich zdaniem tego zadania nie spełniać. Jednym z głównych zarzutów stawianych ekonomii jest jej nadmierna formalizacja przejawiająca się w wykorzystaniu matematyki do analizy zjawisk gospodarczych 7. Jak zauważył E. Husserl, matematyka posługuje się metodą, która konstruuje swój własny przedmiot. Idealizując świat, który opisuje, tworzy idealne przedmioty obiektywne 8. Wychodząc od tych przedmiotów idealnych, matematyka może uzyskać poznanie całkiem nowego rodzaju, tzn. poznanie aproksymacyjne, odniesione do jej własnych przedmiotów idealnych. W przypadku nauk społecznych taki sposób myślenia odrywa je od rzeczywistych zjawisk i ich sensu. Sens poszczególnych przedmiotów zostaje tu przesunięty w kierunku znaczenia symbolicznego. Wraz z rozwojem formalizacji pozostają już tylko symbole, o których zapomina się, że są tylko symbolami. W ten sposób świat rzeczywisty zostaje zastąpiony światem reguł, formuł i symboli. Sformalizowane teorie zaczynają przypominać misternie utkane siatki symboli, które narzucone na rzeczywistość często do niej nie przystają, a bywa, że zmieniają jej sens. Integracja ekonomii i etyki mogłaby pomóc ekonomii wykonać krok w kierunku stworzenia takich podstaw, które pozwoliłyby jej uniknąć nieuzasadnionej redukcji w sposobie rozumienia człowieka, które dla ekonomii ma znaczenie fundamentalne. Ekonomia jest bowiem częścią nauki o człowieku 9, a nie nauką, o jakiejś części człowieka. Tym samym przywrócony zostałby jej odpowiadający rzeczywistości obraz człowieka, który jest jednością duszy i ciała. Pozwoliłoby to dostrzec fakt, że każdy czyn ma nie tylko swój wymiar zewnętrzny, ale także wewnętrzny. Współczesna ekonomia z jednej strony w coraz mniejszym stopniu wyjaśnia realne problemy, z którymi zmaga się człowiek, z drugiej jednak strony, świadomie lub nieświadomie, tworzy teoretyczne podstawy dla procesu polegającego na zawłaszczaniu przez logikę rynkowątych obszarów życia, które zgodnie z tradycją nie podlegały normom rynkowym. Już G. Becker głosił, a następnie w tym duchu prowadził badania, że podejście ekonomiczne jest podejściem najszerszym, dającym 4 M. Blaug, Ugly Currents in Modern Economy, Options Politiques 1997, vol. 18, nr 17, September, s. 3; Wywiad z Miltonem Friedmanem [w:] B. Snowdon, H.R. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003, s T. Lawson, Reorienting Economics, Routledge, New York U. Mäki, Realistic Realism about Unrealistic Models [w:] The Oxford Handbook of Philosophy of Economics, red. H. Kinkaid, D. Ross, Oxford University Press, New York T. Lawson, op. cit, s E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, Wydawnictwo Rolewski, Toruń 1999, s A. Marshall, Zasady ekonomiki, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925, t. I, s. 1.

50 50 PAWEŁ DROBNY się zastosować do wszelkich zachowań ludzkich 10. Edukacja, opieka zdrowotna, bezpieczeństwo, rekreacja, prokreacja, sacrum a nawet śmierć poddane zostały logice rynku. Co w tym jest jednak niepokojącego? Niepokój budzi pozorna neutralność etyczna rynku. Zakładana przez ekonomistów stanowi o atrakcyjności logiki rynku. Ludzie stając wobec dylematów moralnych związanych z różnymi opcjami działania rzadko toczą spory, rzadko szukają racji dla swoich postaw, rzadko przekonują się o słuszności wyznawanych wartości. Miejsce tych sporów zastępuje rachunek zysków i strat. W obliczu takiej metody organizowania życia prywatnego i społecznego wydaje się, że nie ma czynów podłych i szlachetnych. W życiu publicznym, ograniczonym lub pozbawionym debaty moralnej otwiera się przestrzeń dla technokratycznego sposobu prowadzenia polityki i zarządzania życiem publicznym 11. Niepokój budzi także destrukcja norm społecznych, jakiej dokonuje wprowadzenie mechanizmu rynkowego i logiki rynku. Badania z zakresu antropologii gospodarczej pokazały, że gospodarka z reguły jest zanurzona w relacjach społecznych. Jest ona jednym z aspektów funkcjonowania kultury, pozostającym w ścisłej relacji do innych aspektów. Nie można jej więc rozpatrywać w oderwaniu od całości. Człowiek ceni dobra materialne w takim stopniu, w jakim służą one umocnieniu jego pozycji społecznej 12. Próba wyabstrahowania ze społeczeństwa gospodarki rynkowej i potraktowania jej jako mechanizmu samoregulującego się musi prowadzić do zniszczenia opartej na niej organizacji społeczeństwa. Rynek nie jest tylko mechanizmem alokacji dóbr obojętnym wobec nich. Kryją się za nim konkretne postawy, które wyrwane ze społecznego kontekstu, prowadzą do zmiany sensu tych dóbr 13. Według ekonomistów behawioralnych człowiek żyje w dwóch światach. W jednym obowiązują normy społeczne, w drugim normy rynkowe. Jak pokazują badania, jeżeli dochodzi to zmieszania norm rynkowych i społecznych, normy społeczne ustępują miejsca normom rynkowym 14. Co więcej, kiedy normy społeczne zderzą się z normami rynkowymi, normy społeczne zanikają i powrót do nich jest nie tylko trudny, ale bywa i niemożliwy 15. Ekonomia, korzystając z przywileju bycia nauką, staje się skutecznym narzędziem promowania i utrwalania przekonania o neutralności moralnej mechanizmu rynkowego, a także postaw wynikających ze stosowania norm rynkowych. Przyczynia się tym samym do zaniku norm społecznych i kulturowych. Stawia to pod znakiem zapytania jej społeczny charakter jako nauki. 10 G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990, s M. Sandel, Czego nie można kupić za pieniądze, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012, s K. Polanyi, Wielka transformacja, PWN, Warszawa 2010, s. 56; A. Paluch, Malinowski, WP, Warszawa 1981, s P. Drobny, Zakaz pracy w niedzielę jako problem granic ekonomii, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 2015, nr 210, s J. Heyman, D. Ariely, Effort for Payment. A Tale of Two Markets, Psychological Science 2004, vol. 15, nr 11, November, s U. Gneezy, A. Rustichini, A Fine is a Price, The Journal of Legal Studies 2000, vol. 29, nr 1, January, s

51 EKONOMIA PERSONALISTYCZNA JAKO PRÓBA INTEGRACJI 51 Przyczyną tej negatywnej funkcji ekonomii jest ograniczona wizja człowieka, która leży u jej podstaw. Zredukowany do zbioru preferencji przypomina on homunkulusa, który zaprogramowany na racjonalne działanie jest przewidywalny, a przez to podatny na manipulację. Wykorzeniony z natury i ze społeczeństwa, osadzony w zamkniętym układzie nazwanym rynkiem, zorientowany jest wyłącznie na maksymalizację użyteczności. Pozbawiony ludzkiego charakteru reprezentuje model, który równie dobrze może służyć do wyjaśnienia działania grupy ludzi, organizacji, państwa, zwierząt, a nawet maszyny, a więc wszystkiego tego, czemu można przypisać maksymalizację funkcji użyteczności 16. Tak skonstruowana teoria może być użyta jako uzasadnienie dla instrumentalnego podejścia do człowieka, czyli do uzasadnienia wykorzystania go jako środka do celu. Takie ujęcie człowieka może być też wykorzystane jako uzasadnienie dla społeczeństwa zatomizowanego i indywidualistycznego, w którym troska o dobro wspólne, odpowiedzialność, zaufanie, umiar, czy ofiarność wydają się być anachronizmami. Istnieje więc konieczność przeciwstawienia się takim tendencjom 17. Służyć temu może integracja ekonomii i etyki, dzięki której możliwe byłoby głębsze odzwierciedlenie ludzkiej praxis poprzez skoncentrowanie się nie tylko na jej faktyczności (fakcie, że człowiek działa), ale także na jej powinności (fakcie, że człowiek powinien działać w określony sposób). Trzeba wreszcie odkryć ludzką praxis jako rzeczywistość konstytuującą kulturę w ten sposób, że przez nią człowiek nie tylko posiada więcej środków, ale przede wszystkim staje się bardziej człowiekiem Osoba jako wspólny punkt etyki i ekonomii Punktem wspólnym dla ekonomii i etyki jest człowiek. Żeby jednak mogło dojść do spotkania tych dwóch nauk, ich wizja człowieka musi być taka sama. Takie spotkanie i integracja są możliwe, jeżeli za punkt wspólny obie nauki przyjmą człowieka rozumianego jako osobę. Punktem wyjścia w rozumieniu człowieka jako osoby jest problem doświadczenia bycia osobą oraz fakt ludzkiej transcendencji wobec przyrody i społeczeństwa. Doświadczenie, o którym tu mowa, jest doświadczeniem zewnętrznym i wewnętrznym. W doświadczeniu zewnętrznym człowiek widzi siebie, jako tego, który nie podlega całkowicie prawom natury. Przejawia się to w tym, że potrafi on tę naturę przekształcać, uzupełniać a nawet doskonalić. Odkrywa on siebie jako twórcę kultury. Dopełnieniem tego obrazu człowieka jako osoby są dane uzyskane w bezpośrednim przeżyciu ludzkiego podmiotu, w któr ym doświadcza on od wewnątrz swojego ja oraz tego, co moje. Doświadczenie ja jest doświadczeniem samego siebie jako istniejącego podmiotu czynności, które to czynności uznaje on za 16 J.B. Davis, Individuals and Identity in Economics, Cambridge University Press, New York 2011, s K. Polanyi, op. cit., s K. Wojtyła, Problem konstytuowania się kultury poprzez ludzką praxis [w:] Karol Wojtyła. Filozof i papież. Wybór tekstów, red. J. Merecki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 351.

52 52 PAWEŁ DROBNY moje, ponieważ pochodzą od niego samego. Jest to doświadczenie jaźni jako tożsamości bytowej podmiotu działającego jako człowiek. Człowiek analizując i poznając swoje czynności, odczytuje naturę swojego ja jako podmiotu i sprawcy tych czynności. Owo ja jest mu dane wyłącznie od strony egzystencjalnej, to znaczy człowiek wie i doświadcza, że istnieje, że jest podmiotem swoich czynności. Nie jest mu jednak dana bezpośrednio wiedza o tym, kim jest, ponieważ nie doświadcza siebie od strony treści. Istotna jest tutaj relacja między ja a moje. Z jednej strony ja uobecnia się w moje (immanencja), z drugiej strony ja przekracza moje (transcendencja). Doświadczenie immanencji ja w moje stanowi podstawę: własności, odpowiedzialności, porządku społecznego. Z kolei transcendencja ja wobec moje pokazuje, że człowiek jest ponad tym, co działa, i ponad tym, co jest treścią jego działania. Tym samym człowiek nie doświadcza siebie, tak jak doświadcza rzeczy. Rzeczy są dla niego sumą ich cech, natomiast on sam dla siebie nie jest sumą swoich działań, jest czymś więcej 19. Człowieka nie powinno się więc pojmować rzeczowo, ale zawsze osobowo. Przywołana wcześniej jaźń stanowi centrum, z którego emanują zarówno akty fizjologiczne, jak i akty psychiczno-duchowe. Ma ono zatem zarówno charakter materialny, jak i duchowy. Tym, co łączy te dwa wymiary w człowieku, co stanowi owo centrum, jest dusza. Dusza jest źródłem tożsamości bytu i jego niepodzielności (jedności). To ona ogarnia całość bytu ludzkiego i wszystkie jego części. Jest zatem organizatorką ciała ludzkiego. Działa poprzez to ciało, ale jednocześnie je transcenduje, inicjując działania duchowe związane z tym ciałem, ale w swojej istocie czysto duchowe. Ma to miejsce przy działaniu duchowych władz człowieka, takich jak rozum i wola, które wyłaniają się bezpośrednio z duszy. Z personalistycznej perspektywy aksjologicznej człowiek jest więc jednością duszy i ciała, które tworzą substancję ludzką jako monolit. To oznacza, że człowiek nie jest ani samą duszą, ani samym ciałem. To, że człowiek jest osobą wynika więc z czynnika duchowego. Dusza w człowieku jest zasadą osobowości, ale nie jest osobą. Osobą jest dopiero pełny człowiek. Aby jeszcze bardziej wgłębić się w to, kim jest człowiek jako osoba, trzeba poddać analizie akty ludzkie, czyli te działania, które wypływają z woli kierowanej rozumem. Przyjmuje się już od czasów Arystotelesa, że w człowieku występują trzy sfery działania: poznanie (theoria), postępowanie (praxis) i tworzenie (poiesis). Kolejność tych sfer nie jest przypadkowa. Pierwsze, zgodnie z naturą, jest poznanie, ponieważ trzeba najpierw wiedzieć, aby postępować. Człowiekowi przysługuje poznanie zmysłowe i umysłowe. Poznanie umysłowe jest zależne od poznania zmysłowego. Władzą poznania umysłowego jest intelekt. Obok poznania w człowieku występuje także dążenie do urzeczywistnienia zamierzeń, czyli pożądanie. Dokonuje się ono w dwóch dziedzinach. Jedną jest postępowanie, a drugą wytwarzanie. W człowieku występuje dwojakie dążenie: zmysłowe i umysłowe. Władzą dążeń jest wola. Wymienione tu dwie władze duchowe: wola i intelekt, wiążą się ze sobą w czynie ludzkim. 19 M.A. Krąpiec, Człowiek jako osoba, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2005, s

53 EKONOMIA PERSONALISTYCZNA JAKO PRÓBA INTEGRACJI 53 Czyn ludzki ma strukturę. W drodze analizy można wyodrębnić etapy czynu, które w rzeczywistości są ze sobą splecione i dokonują się w tym samym momencie 20. Pierwszy etap to intencja. Każdy czyn zmierza do jakiegoś celu. Intencja jest to poznanie celu i skierowanie woli ku temu celowi. Jest to więc akt intelektualnowolitywny. Ponieważ człowiek jest bytem przygodnym, jego działanie nie jest czymś koniecznym. Jeżeli się pojawia, musi być uzasadnione jakąś przyczyną. Człowiek działa, bo chce czegoś. Owo coś ma w sobie jakąś atrakcyjną siłę, która wywołuje chęć osiągnięcia go. Tym czymś jest dobro. Byt pożądany jest dobrem. A dobro, o ile wzbudza chęć osiągnięcia go, jest celem. A zatem dobro jest przedmiotem i celem ludzkiego działania. Drugi etap to rozwaga. Dotyczy on środków, które mogą prowadzić do celu. Jest to etap rozumujący i praktyczny, ponieważ dotyczy sfery postępowania lub wytwarzania. W etapie tym człowiek dochodzi do kilku sądów praktycznych. Jest to etap, w którym dochodzi do zdeterminowania i ukierunkowania działania. Determinacja czynności przebiega inaczej, gdy dotyczy wytworzenia na zewnątrz dzieła, a inaczej, gdy dotyczy postępowania moralnego. W pierwszym przypadku obowiązują określone reguły postępowania związane z charakterem i treścią dzieła, z kolei w drugim przypadku czynność zależy od samego człowieka tego, czy chce ją podjąć, czy nie oraz jak nią pokieruje. Determinacja czynności pochodzi od rozumu. Sama zaś determinacja jest odczytaniem treści dobra. Tak więc w ludzkim działaniu poznanie stanowi czynnik determinujący i ukierunkowujący to działanie. Poznana treść rzeczy zostaje wybrana w postaci sądu praktycznego, który z kolei determinuje do działania. Trzeci etap to przyzwolenie. Jest to etap czysto wolitywny. Jest to akt woli dający przyzwolenie na niektóre z sądów praktycznych. Czwarty etap to wolny wybór. W nim człowiek dokonuje wyboru jednego środka na podstawie wszystkich zaakceptowanych sądów praktycznych. Tak rozumiane czyny powinny być na drodze wychowania ciągle usprawniane dodatnio, a dokładniej rzecz biorąc, usprawniane powinny być wola i intelekt. Owe usprawnienia władz duchowych nazywa się cnotami. Jeszcze głębszej wiedzy o człowieku jako niepowtarzalnej osobie dostarcza fenomenologiczna analiza czynu. Wprowadza ona rozróżnienie między uczynnieniem a czynem. W pierwszym przypadku mowa jest o aktywności, na którą człowiek nie ma wpływu, i której sobie nie uświadamia. W drugim przypadku mowa jest o aktywności, którą człowiek podejmuje świadomie i w sposób wolny. Tym, co odróżnia od siebie te dwa rodzaje aktywności, jest moment sprawczości 21. Tylko w czynie człowiek stwierdza bezpośrednio, że jest on jego sprawcą, to znaczy, że jest on jego własnością, i że czuje się za niego odpowiedzialny. Dzięki więc analizie przeżycia ja działam można zauważyć, że z jednej strony człowiek jest immanentny wobec swojego czynu, to znaczy pozostaje wewnątrz czynu, a z drugiej strony jest wobec niego transcendentny, to znaczy nie jest jego elementem, ale panuje nad nim. Czyn, a dokładniej akt decyzyjny, jest więc wyrazem stanowienia 20 S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, W drodze, Poznań 2002, s K. Wojtyła, Osoba i czyn [w:] Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 2000, s. 118.

54 54 PAWEŁ DROBNY człowieka o sobie, czyli samostanowienia. Samostanowienie ukazuje także właściwą osobie strukturę samoposiadania i samopanowania. Aby człowiek mógł za pomocą woli stanowić o sobie, musi siebie samego posiadać i nad sobą samym panować. Jedno i drugie warunkuje samostanowienie i jednocześnie urzeczywistnia się w samostanowieniu. Trzeba tu zaznaczyć, że samopanowanie jest także aspektem samoposiadania 22. Analizując osobową strukturę samostanowienia można dostrzec, że w swym działaniu człowiek staje się sam przedmiotem swego działania i swej wiedzy. Przez to działanie człowiek określa też i kształtuje samego siebie i swoją wartość. Jest on więc nie tylko sprawcą, ale też i twórcą swojego działania. Innymi słowy, człowiek spełnia się w swoich czynach, to znaczy działając rozwija się, buduje się albo też rozpada i niszczy się. Owocem ludzkiej sprawczości w czynie jest moralność postrzegana nie jako abstrakcja, ale jako rzeczywistość związana z osobą. Poprzez swoje czyny człowiek staje się moralnie dobry lub moralnie zły. O tym, czy czyn jest dobry czy zły decyduje odniesienie do normy moralnej. Dobro i zło są bardzo istotnymi wartościami moralnymi. Prawdziwe spełnienie się człowieka dokonuje się poprzez moralną dobroć czynu. Moralne zło stanowi zaś o niespełnieniu człowieka. Spełnienie się moralne dokonuje się dzięki samostanowieniu osoby, czyli dzięki wolności. Wolność ta nie jest jednak czystą niezależnością, ale samozależnością, w której zawarta jest zależność od prawdy o dobru. Prawdę o dobru zawdzięcza człowiek sumieniu. Sumienie jednak nie tylko określa prawdziwość dobra w czynie, ale także kształtuje odpowiednią do tego dobra powinność, czyli jakiś przymus do takiego czynu, który pozwoli urzeczywistnić poznane jako prawdziwe dobro 23. I tu pojawia się etyka jako teoria powinności moralnej. Trudno natomiast w obliczu tak bogatej rzeczywistości osoby ludzkiej i jej czynu wskazać miejsce współczesnej ekonomii. Współczesna ekonomia daleka jest od zaprezentowanej wizji człowieka jako osoby. Model człowieka, do którego się odwołuje, dostosowany jest do wizji działalności ludzkiej, której sensem jest nie tyle osiągnięcie celu życia ludzkiego, co życie w celu osiągnięcia środków do życia. Skoncentrowana na niedoborze, za główny przedmiot zainteresowania wzięła technikę produkcji i konsumpcję, celem zaś uczyniła maksymalizację zysku i użyteczności. W konsekwencji sama zredukowała się do poziomu metody podejmowania decyzji 24. Człowiek rozumiany jako osoba wymaga jednak innego ujęcia ze strony ekonomii. Ujęcia, które uwzględni jego strukturę bytową, jego strukturę samostanowienia, wreszcie podejścia, które w centrum zainteresowania postawi rozwój życia osobowego rozumiany jako aktualizowanie się potencjalnej natury bytu osobowego, który dokonuje się nie tylko na poziomie indywidulanym, ale przede wszystkim społecznym. Ekonomię, która to wszystko uwzględnia można nazwać ekonomią personalistyczną. 22 K. Wojtyła, Osoba i..., s Ibidem, passim. 24 B. Fine, D. Milonakis, From Economics Imperialism to Freakonomics, Routledge, London and New York, 2010, s. 2 6.

55 EKONOMIA PERSONALISTYCZNA JAKO PRÓBA INTEGRACJI Ekonomia personalistyczna a etyka Ekonomia personalistyczna i etyka, rozumiana tutaj jako teoria powinności moralnej 25 spotykają się ze sobą przede wszystkim w swoim przedmiocie. Tym, co będzie je odróżniało od siebie, jest kryterium wartości ekonomicznej i kryterium wartości moralnej. Przedmiotem materialnym ekonomii personalistycznej i etyki są: ludzkie działanie, postawa, z jakiej te czyny wypływają, oraz człowiek osoba jako sprawca czynu i podmiot postawy. Ich przedmiotem formalnym są ludzkie działania, postawa oraz człowiek jako podmiot działania i postawy odniesione do normy. W przypadku ekonomii odniesione do normy ekonomiczności (kryterium wartości ekonomicznej), a w przypadku etyki odniesione do normy moralności (kryterium wartości moralnej). Normą moralności, czyli kryterium, w świetle którego dane działanie staje się moralnie powinne lub z chwilą jego wykonania moralnie wartościowe jest godność osoby. Z kolei normą ekonomiczności, czyli kryterium, w świetle którego dane działanie staje się ekonomicznie powinne lub z chwilą jego wykonania ekonomicznie wartościowe jest rozwój osoby. Tak więc etyka jest teorią powinności działania ze względu na wsobną wartość osoby (godność), z kolei ekonomia personalistyczna jest teorią aktualizacji potencjalności ludzkich za sprawą różnorodnych dóbr zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. W przypadku ekonomii personalistycznej rozwój jest silnie związany z postępem. Według R. Speamanna istnieją dwa rodzaje postępu 26. Pierwszy rodzaj postępu (A) to taki, który nabiera sensu u swego kresu, z kolei drugi rodzaj (B) to taki, który bez względu na swój kres coś ulepsza. W postępie A chodzi o wytworzenie jakiejś całości, w związku z czym cel procesu definiuje postęp. Natomiast w postępie B całość, o którą chodzi, już istnieje i to ona nadaje sens wytwarzaniu, dlatego cel procesu zostaje zrealizowany, gdy proces się zaczyna. Tym dwóm rodzajom postępu odpowiadają dwa rodzaje ludzkiego działania: poiesis i praxis. Poiesis jest wytwarzaniem rzeczy i na tym procesie się kończy, z kolei praxis jest szerszym kontekstem ludzkiego działania, które zawiera w sobie poiesis, ale się do niego nie sprowadza. Przechodzenie więc z etapu na etap w ramach poiesis jest postępem A. Z kolei ulepszanie całości jest postępem B. Jako przykład ilustrujący różnicę między tymi postępami przywołać można proces produkcji roweru. Gotowy rower jest celem procesu jego produkcji. Celem jest także człowiek, któr y chce tym rowerem jeździć. Jest on celem zarówno produkcji roweru, jak i gotowego roweru. Tym, co go różni od gotowego roweru jest to, że on już istnieje i to on nadaje sens procesowi produkcji. Paradygmatem postępu A jest proces wytwarzania przedmiotu, z kolei paradygmatem postępu B jest proces wzrostu i dojrzewania istoty żyjącej. W tym drugim przypadku to proces dojrzewania i wzrostu definiuje postęp, a nie na odwrót. 25 T. Styczeń, ABC etyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s R. Spaemann, Wstrzymywanie i ostatni bój [w:] Kroki poza siebie, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012, s

56 56 PAWEŁ DROBNY Ekonomia personalistyczna, w odróżnieniu od współczesnej ekonomii, nie koncentruje się na postępie A, ale interesuje ją postęp rozumiany tutaj jako ulepszenie całości jaką jest osoba lub grupa osób. Integracja ekonomii i etyki jako teorii dokonuje się w analizie ludzkiego działania. To w ludzkim działaniu przejawia się godność człowieka, a zarazem dokonuje się jego rozwój. Jak stwierdzono wcześniej, każde postępowanie i wytwarzanie poprzedzone jest poznaniem. Poznanie polega na stwierdzeniu, że oto jest tak, że to, co stwierdzam, rzeczywiście ma miejsce, i że jest właśnie takie, jak stwierdzam. To stwierdzenie to moment asercji, który wprowadza kategorię prawdy. Jest ona właściwością poznania i polega na zgodności aktu poznania z jego przedmiotem. Poprzez asercję człowiek staje się powiernikiem prawdy. Zaprzeczenie tej prawdzie byłoby więc zaprzeczeniem samemu sobie. Odsłania się tym samym normatyw na moc prawdy. Jej uświadomienie wiąże się z odkryciem moralnej powinności. Autoinformacja poprzez sumienie staje się autoimperatywem. Od tego momentu nie wolno nie respektować prawdy przez siebie poznanej. Normatywny charakter prawdy wskazuje także, że prawda ukonstytuowała się jako dobro. I przez to dobro, człowiek poznaje wszystkie inne dobra. Osoba w każdym swoim czynie jest świadkiem przejścia od jest do powinien, od A jest prawdziwie dobre do powinienem spełnić A. Przeżycie prawdy o przedmiocie jako od dobru jest przeżyciem wartości tego przedmiotu 27. Doświadczenie poznania prawdy pozwala także odkryć prawdę o podmiocie poznania. Jako powiernik prawdy, człowiek staje się za nią odpowiedzialny. Odkrywając jednak przy tym prawdę o sobie staje się powiernikiem powiernika prawdy, to znaczy staje się odpowiedzialny nie tylko za prawdę, ale i za siebie jako powiernika prawdy. Odkrycie siebie jako odpowiedzialnego za siebie podmiotu jest odkryciem przez niego swej godności. Prawda wzywa więc człowieka do prawdoczynności, do czynienia prawdy dla niej samej, a tym samym do samospełnienia się 28. Wniosek, jaki można wyprowadzić z powyższej analizy jest następujący: ekonomia personalistyczna nie może być nauką samodzielną, oderwaną od etyki. Jako teoria aktualizacji potencjalności ludzkich za sprawą różnorodnych dóbr, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, powinna ona być osadzona, ugruntowana na etyce jako teorii powinności moralnej. Tak rozumiana ekonomia koncentrując się na ludzkiej praxis nie ogranicza się wyłącznie do jej faktyczności, ale bierze pod uwagę także jej powinność. Nie zatrzymuje się wyłącznie na tym, co w ludzkim działaniu ma charakter przechodni, to znaczy na tym, co zmierza poza podmiot działania, na materialnych obiektywizacjach ludzkiego działania, ale uwzględnia także to, co w tym działaniu jest nieprzechodnie, co pozostaje w działającym podmiocie, co stanowi o jego immanentnej jakości, wartości, co czyni go dobrym. Tak rozumiana ekonomia nie traktuje człowieka jako narzędzia swojej praxis, jak epifenomenu, ale traktuje go jako cel praxis, uwzględniając jego pierwszeństwo. Pra- 27 T. Styczeń, Etyka jako antropologia normatywna [w:] Wolność w prawdzie, TN KUL i Instytut Jana Pawła II KUL, Lublin 2013, s Ibidem, passim.

57 EKONOMIA PERSONALISTYCZNA JAKO PRÓBA INTEGRACJI 57 xis przestaje więc być ograniczona do przeobrażania świata. Zostaje wyrwana spomiędzy dwóch biegunów: konsumpcji i produkcji, i zrozumiana jako konstytuująca kulturę. 5. Zakończenie Zaproponowane w artykule inne podejście do ekonomii oparte na rozumieniu człowieka jako osoby, nie tylko pozwala na zintegrowanie etyki i ekonomii, ale pozwala także zobaczyć ekonomię w szerszym kontekście społecznym. Koncentrując się na aktualizacji potencjalności ludzkich, a więc na rozwoju człowieka, koncentruje się na takim sposobie przeobrażania świata, który temu rozwojowi sprzyja. Gromadzenie środków i ich wykorzystanie nie jest tu celem ani sensem życia, ale środkiem do właściwego celu życia, który mu nadaje sens. Ponieważ rozwój człowieka dokonuje się we wspólnocie (gospodarstwie domowym, przedsiębiorstwie) również ekonomia personalistyczna będzie koncentrować się na takim budowaniu wspólnoty, które umożliwia życie piękne, godziwe i dostatnie. Tak rozumiana ekonomia nie przejmuje kontroli nad procesem kształtowania się kultury, ale temu procesowi służy. Poprzez zdobywanie wiedzy o tym, co służy temu, że człowiek staje się bardziej ludzki, może przyczynić się do budowania świata bardziej ludzkiego. Bibliografia Argandoña A., Three Ethical Dimensions of the Financial Crisis, IESE Business School University of Navarra, Working Paper, WP-944, January Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa Blaug M., Ugly Currents in Modern Economy, Options Politiques 1997, vol. 18, nr 17, September, s Davis J.B., Individuals and Identity in Economics, Cambridge University Press, New York Drobny P., Zakaz pracy w niedzielę jako problem granic ekonomii, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 2015, nr 210, s Fine B, D. Milonakis, From Economics Imperialism to Freakonomics, Routledge, London and New York, Freeman R.E., The Politics of Stakeholder Theory: Some Future Directions, Business Ethics Quarterly 1994, vol. 4, nr 4, s Gneezy U., A. Rustichini, A Fine is a Price, The Journal of Legal Studies 2000, vol. 29, nr 1, January, s Heyman J., D. Ariely, Effort for Payment. A Tale of Two Markets, Psychological Science 2004, vol. 15, nr 11, November, s

58 58 PAWEŁ DROBNY Husserl E., Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, Wydawnictwo Rolewski, Toruń Karol Wojtyła. Filozof i papież. Wybór tekstów, red. J. Merecki, Oficyna Naukowa, Warszawa Krąpiec M.A., Człowiek jako osoba, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin Krąpiec M.A., Osoba ludzka i błędy w jej rozumieniu [w:] Błąd antropologiczny, red. A. Maryniarczyk, K. Stępień, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin Lawson T., Reorienting Economics, Routledge, New York Mäki U., Realistic Realism about Unrealistic Models [w:] The Oxford Handbook of Philosophy of Economics, red. H. Kinkaid, D. Ross, Oxford University Press, New York Marshall A., Zasady ekonomiki, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa Paluch A., Malinowski, WP, Warszawa Polanyi K., Wielka transformacja, PWN, Warszawa 2010, Sandel M., Czego nie można kupić za pieniądze?, Kurhaus Publishing, Warszawa Snowdon B., H.R. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa Spaemann R., Kroki poza siebie, Oficyna Naukowa, Warszawa Styczeń T., ABC etyki, Wydawnictwo KUL, Lublin Styczeń T., Etyka jako antropologia normatywna [w:] Wolność w prawdzie, TN KUL i Instytut Jana Pawła II KUL, Lublin Swieżawski S., Święty Tomasz na nowo odczytany, W drodze, Poznań Wojtyła K., Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 2000.

59 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Marek Wódka John Paul II Catholic University of Lublin Faculty of Social Sciences marek.wodka@kul.pl Kategoria moral capital w etyce społeczno-gospodarczej The Concept of Moral Capital in the Social-Economic Ethics The theory of human capital is a vital common point of economics and social-economic ethics. In the economic literature there are two accounts of human capital. In the first account, the human capital is the human himself, as a creator of goods and services (A. Smith, J.S. Mill, T.W. Schultz). In the other account, the capital consists of the skills, abilities, knowledge, energy and health that the human possesses (D. Begg, J.B. Say, G.S. Becker). In economic ethics, human capital is profoundly analysed in relation to economic growth. However, the growth depends not only on the physical and mental health of businesspersons and employees, their education and professional skills, but also on their moral development. The category of human capital although it remains quite trendy gets interpreted in reductionist ways, i.e. in economic dimensions only, whereas the human factor in the economy should be extended to the category of moral capital. These days, the concept of moral capital begins to play a very serious role in the foundations of social sciences. The objectives of this paper are: to compare different theories of human capital, to emphasize the need for a comprehensive account of the subject, and to defend a thesis that moral capital resources support business efficiency. Keywords: human capital, moral capital, social-economical ethics JEL Classification: A13, Z12, Z13

60 60 MAREK WÓDKA 1. Wprowadzenie Doradca cesarza Yue, Tao Zhu Gong w 500 r. przed Chrystusem w jedenastej zasadzie biznesu stwierdził, że koleżeństwo i zaufanie pojawiają się w sposób naturalny, gdy egzekwuje się dyscyplinę i wysokie standardy moralne. Przynajmniej dziwnym wydawać się może fakt, że jeszcze w XXI wieku znaczenie etyki w gospodarce nie stało się oczywiste. Wzrost gospodarczy zależy niewątpliwie od zdrowia fizycznego i psychicznego przedsiębiorców i pracowników, ich wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, ale też od ich stopnia rozwoju moralnego; to ten rozwój ostatecznie trwale może zapewnić dyscyplinę i wysokie standardy, o których pisał chiński ekonomista dwa i pół tysiąca lat temu. Ciągle modna kategoria human capital interpretowana bywa zatem redukcjonistyczne, to znaczy w wymiarze jedynie ekonomicznym, tymczasem tzw. czynnik ludzki w gospodarce należy rozszerzyć o kategorię moral capital, co wyraźnie będzie postulowane i uzasadnione w niniejszej publikacji. Celem artykułu jest ukazanie różnych ujęć teorii kapitału ludzkiego, wskazanie na potrzebę jej pełnego, integralnego ujęcia oraz obrona tezy, że zasoby kapitału moralnego sprzyjają większej efektywności w biznesie. W niniejszym opracowaniu podjęta zostanie więc próba rekonstr ukcji pojęcia, które dopiero w ostatniej dekadzie doczekało się prawa obywatelstwa w naukach społecznych, a jest nim kapitał moralny (moral capital). 2. Zarys teorii human capital Współcześnie eksploatuje się pięć podstawowych typów kapitału. Są nimi: kapitał ludzki, który odnosi się do umiejętności konkretnych jednostek, ich skumulowanej wiedzy, zdolności, kreatywności, stanu zdrowia i poziomu higieny; kapitał społeczny, który jest domeną grupy społecznej, w której ludzie ufają innym i sami są godni zaufania, gdzie przestrzegane są normy społeczne, a członkowie wykazują aktywność w społecznej działalności; kapitał przyrodniczy, który powiązany jest z jakością wody, powietrza, ziemi, stopnia zanieczyszczenia środowiska; kapitał infrastrukturalny, w którego zakres wchodzi sieć drogowa i transportowa oraz szeroko rozumiany układ komunikacyjny; kapitał finansowy, który warunkuje w znacznej mierze rozbudowę wyżej wymienionych typów kapitału 1. Jak widać, kapitał moralny w powyższym wykazie jest pominięty, być może właśnie z powodu jego krótkiej kariery w naukach społecznych. W literaturze polskojęzycznej pojęciem kapitał moralny posługują się nieliczni autorzy. Zdecydowanie częściej jest obecny w publikacjach autorów zachodnich. 1 M.S. Szczepański, A. Śliz, W kręgu kapitałów [w:] Kapitały: ludzie i instytucje. Studia i szkice socjologiczne, red. M.S. Szczepański, A. Śliz, Tychy-Opole 2006, s

61 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 61 Czy kapitał ludzki to tylko zdobyte w procesie wychowania predyspozycje, a w wyniku wykształcenia wiedza i umiejętności? Czy można zdolności te odseparować od samego człowieka i jego wrodzonych predyspozycji? Czy tym kapitałem nie jest przede wszystkim sam człowiek jako istota rozumna i wolna, wyposażona w sumienie i zdolna kierować się jego nakazami? Zauważmy, że z pięciu typów kapitału dwa pierwsze charakteryzuje niematerialność. Znamienny w naukach społecznych w ostatnich dekadach jest zresztą fakt akcentowania roli właśnie niematerialnych form kapitału jako głównego czynnika rozwoju. Wspólną ich cechą jest też ich związek z moralną kondycją jednostki; przykładowo, fundamentem kapitału społecznego jest zaufanie, które Albert Hirschman wprost nazywa zasobami moralnymi Niekompletność teorii kapitału ludzkiego Kapitał ludzki jest kategorią w znacznej mierze opracowaną przez filozofa społecznego i ekonomistę z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Czesława Strzeszewskiego. Zajmował się on nią już pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku, czyli w czasie, gdy teorią tą zaczęli interesować się zachodni uczeni. W treść pojęcia kapitał ludzki zalicza on: wykształcenie człowieka, jego kwalifikacje zawodowe, kondycję moralną oraz zdrowie psychofizyczne 3. Do ważniejszych zachodnich autorów zajmujących się tą problematyką w sposób pionierski należą: Arnold Joseph Toynbee, Theodore William Schultz, Gary Stanley Becker. Ten ostatni wręcz uznawany jest za twórcę teorii kapitału ludzkiego. Becker termin kapitał ludzki odnosi do zdolności, wykształcenia, zdrowia i wyszkolenia jednostki. Jest to jego zdaniem kapitał, ponieważ wykształcenie i kwalifikacje są częścią nas samych i mają długie trwanie, jak maszyny, zakład czy przedsiębiorstwo 4. Teoria kapitału ludzkiego, będąca jednym z ważniejszych punktów stycznych ekonomii i katolickiej nauki społecznej, jest integralnym składnikiem teorii podmiotowego ujęciu pracy ludzkiej. Wszystkie cztery aspekty, w których uzasadnia się pierwszeństwo pracy przed kapitałem (ontologiczny, genetyczny, funkcjonalny, etyczny) prowadzą do stwierdzenia, że wymogiem zasady pierwszeństwa pracy przed kapitałem jest upodmiotowienie ludzi pracy w życiu gospodarczym. Teoria human capital ujmowana w paradygmacie personalistycznym (Cz. Strzeszewski, F.J. Mazurek, S. Fel) jest więc potwierdzeniem w praktyce życia gospodarczego zasady głoszonej przez nauczanie społeczne Kościoła o priorytecie pracy przed kapitałem 5. 2 R. Putnam, Społeczny kapitał a sukces instytucji [w:] Socjologia. Lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Kraków 2005, s F.J. Mazurek, Praca ludzka w eksplikacji Czesława Strzeszewskiego [w:] Czesław Strzeszewski współtwórca i świadek katolicyzmu społecznego w Polsce w XX wieku, red. E. Balawajder, Lublin 2002, s G. Becker, Znaczenie kapitału ludzkiego, Społeczeństwo 1997, nr 1 2, s S. Fel, Społeczno-etyczny wymiar pracy ludzkiej [w:] Katolicka nauka społeczna. Podstawowe zagadnienia z życia gospodarczego, red. J. Kupny, S. Fel, Katowice 2003, s

62 62 MAREK WÓDKA W rozwoju koncepcji kapitału ludzkiego zasadniczą rolę odegrał brytyjski ekonomista Alfred Marshall. Sam Becker głównym mottem swojego dzieła Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education (1964) uczynił cytat z Zasad ekonomiki Marshalla, przez co podzielił przekonanie założyciela szkoły ekonomicznej z Cambridge, że ze wszystkich rodzajów kapitału najwartościowszy jest ten zainwestowany w istoty ludzkie. Marshall zajmował się wykształceniem, kwalifikacjami i umiejętnościami, a więc tymi kategoriami, za pomocą których opisuje się obecnie kapitał ludzki. W jego przekonaniu, kształcenie sprzyja ogólnej wiedzy i inteligencji społeczeństwa, wpływa na standard życia i aktywność życiową, prowadzi do zmniejszenia nakładów na bezpieczeństwo w państwie i ostatecznie sprzyja rozwojowi gospodarczemu 6. W literaturze ekonomicznej dominują zasadniczo dwa ujęcia kapitału ludzkiego. Według pierwszego ujęcia kapitałem tym jest sam człowiek wytwarzający materialne dobra gospodarcze i usługi (A. Smith, J.S. Mill, T.W. Schultz), natomiast według drugiego ujęcia tym kapitałem są jedynie nagromadzone w człowieku umiejętności, zdolności, wiedza, energia i zdrowie (D. Begg, J.B. Say, G.S. Becker). Podejście to intuicyjnie oddziela zasoby ludzkie od ich podmiotu. Współcześnie niepodważalnym wydaje się stanowisko, iż decydującym czynnikiem w życiu gospodarczym jest człowiek. Dawniej sądzono, iż niedorozwój krajów Trzeciego Świata jest spowodowany przede wszystkim brakiem kapitału rzeczowego, zaś najnowsze badania różnych ośrodków wykazały jednak zgodnie, że niezdolność wielu krajów do efektywnego spożytkowania obficie pożyczonego kapitału spowodowana jest brakiem wykształconej i wykwalifikowanej kadry. Obserwacja ta spowodowała zainteresowanie się kapitałem ludzkim bardziej niż kapitałem rzeczowym w procesie walki z ubóstwem 7. To właśnie wykształcenie podnosi kwalifikacje zawodowe pracownika, usprawnia jego działanie, poprawia jakość jego pracy i zwiększa jej wydajność, uzdalnia do przyjmowania nowych idei, przyczynia się do samodyscypliny, rodzi zaufanie we własne siły. Wykształcenie wyzwala też dążenie do kształtowania bardziej sprawiedliwych struktur społecznych 8. Dyfuzyjny jego charakter uzasadnia więc tezę, iż zasoby ludzkie nie wyczerpują treści human capital, ale są integralnym dobrem osoby. W latach 70. minionego wieku Ralf Dahrendorf zauważył dość powszechną tendencję redukcjonistycznego podejścia do wykształcenia 9. Ekonomiczny jedynie motyw kształcenia, ukierunkowany na utylitarne jego wykorzystanie w gospodarce i w nowych technologiach może, jego zdaniem, obrócić się przeciwko ludzkości. Wyraźnie postuluje więc połączenie wykształcenia z wychowaniem. W ostatnich latach w ekonomii zdecydowanie zaczęto doceniać walory moralno-osobowe aktorów życia społeczno-gospodarczego, a one kształtowane są właśnie przez wychowanie. Są one niezbędnym warunkiem zaufania, bez którego człowiek nie byłby 6 B. Rogowska, Kapitał ludzki w ujęciu Alfreda Marshalla, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 105, s F.J. Mazurek, Inwestycje w człowieka i znaczenie pracy wykwalifikowanej w życiu gospodarczym, Życie i Myśl. Zeszyty problemowe 1996, vol. 44, nr 5, s Ibidem. 9 R. Dahrendorf, Die neue Freiheit. Überleben und Gerechtigkeit in einer veränderten Welt, R. Piper & Co. Verlag, München-Zürich 1975, s. 71.

63 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 63 zdolny podejmować jakąkolwiek współpracę. W tym miejscu budujemy więc pomost pomiędzy kapitałem ludzkim a kapitałem społecznym. O tym drugim zaczynamy mówić w momencie, gdy komponenty kapitału ludzkiego zostają spożytkowane w stosunkach społecznych. 4. Od kapitału ludzkiego do kapitału społecznego Najistotniejszym składnikiem kapitału społecznego i jego fundamentem jest zaufanie. Zaufanie i nieufność to swoiste zakłady na temat przyszłych, niepewnych działań innych ludzi 10. Obu postawom towarzyszy pewna doza ryzyka, które ponosi człowiek ufający lub nieufający innym ludziom czy instytucjom. Jednostka przewiduje bądź zakłada jakieś przyszłe ich zachowania. Bez tego ryzyka niemożliwe byłyby jakiekolwiek relacje społeczne 11. W literaturze dotyczącej problematyki zaufania wskazuje się na podstawowy czynnik, jakim jest wiarygodność. Piotr Sztompka stwierdza: ufaj innym, zakładając, że są wiarygodni, dopóki nie okaże się odwrotnie 12. Badania socjologiczne dowodzą, że ogromne znaczenie w procesie zaufania do instytucji odgrywa tzw. kapitał społeczny, czyli zestaw norm, wartości i sieci wzajemnych zależności, umożliwiających bardziej efektyw ne działanie wspólne. Zdaniem Janusza Czapińskiego kapitał społeczny odgrywa kluczowe znaczenie w budowaniu kapitału ekonomicznego, wpływa on też pozytywnie na poziom integracji społecznej, co pozwala na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i dyskryminacji 13. W socjologii wyróżnia się wiele determinant kultury zaufania, m.in. trwałość porządku społecznego, przejrzystość funkcjonowania instytucji i organizacji, spójność norm i wartości, czy odpowiedzialność aktorów życia społecznego 14. Ostatnia determinanta wydaje się ważna w kontekście podejmowanej tu problematyki. Dobrze obrazuje to przykład, jakim posługuje się Stephen Young: Weźmy na przykład taksówkarza czy chirurga: twoje życie jako pasażera jest w rękach innego, podobnie jest podczas operacji serca. [ ] To on, nie ty, sprawuje kontrolę nad ważną częścią twej przyszłości. Jesteś zależny od jakości jego pracy. Musisz ufać jego decyzjom. Jest to relacja zależności, w której chciałbyś, aby myśleć o twoim najlepszym interesie. Z samych podstaw jest to więc relacja moralna i jest taką właśnie dla twojego dobra P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s Ibidem, s P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007, s J. Czapiński, Kapitał społeczny [w:] Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007, s P. Sztompka, Zaufanie, s S. Young, Etyczny kapitalizm, Wydawnictwo METAmorfoza, Wrocław 2005, s. 104.

64 64 MAREK WÓDKA Jeśli przyjmiemy, że wspomniany taksówkarz lub lekarz są zatrudnieni w jakiejś instytucji, firmie taksówkarskiej lub prywatnym szpitalu, pełnią oni rolę pełnomocników wykonujących zadania, których pryncypał nie jest w stanie wykonać. Wizerunek obu firm zależy od postawy wspomnianych pracowników. Young postuluje zatem, by właśnie z powodu takiej zależności przedsiębiorstwa od osób, które ono zatrudnia, pracownicy byli właściwie traktowani i wyraźnie konkluduje, że więzy łączące pracownika z sukcesem jego firmy są bardziej natury moralnej niż ekonomicznej 16. O tym problemie pisał już w latach czterdziestych minionego wieku Chester Barnard w książce The Functions of the Executive. Dostrzegł on mianowicie żywotne znaczenie pracowników dla firm, w których są zatrudnieni. Strategicznym momentem dla wizerunku firmy jest etap relacji pracownik-pracodawca. To ten newralgiczny moment decyduje o budowaniu prestiżu przedsiębiorstwa reprezentowanego przez pracownika. Niezmiernie ciekawe jest to, że Barnard w centrum funkcjonowania owocnych relacji pracownik-pracodawca umieścił pewien aspekt prawości moralnej. Jego zdaniem, to właśnie czynnik moralny (moral factor) umożliwia wiarę w uczciwość władzy, w sukces, w wyższość celów wspólnych 17. Francis Fukuyama, autor książki Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu zajmuje się rolą szeroko rozumianej kultury w życiu gospodarczym. Jego zdaniem, z obserwacji życia gospodarczego wynika, że dobrobyt danego kraju i jego zdolność do rywalizacji są uwarunkowane jedną dominującą cechą kulturową: poziomem zaufania w danym społeczeństwie 18. Przez zaufanie rozumie on mechanizm oparty na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie oparte na wspólnie wyznawanych normach, które wywodzą się ze źródeł religijnych, prawnych regulacji lub zwyczaju 19. Taki rozpowszechniony mechanizm tworzy kapitał społeczny, a więc pewien potencjał w obrębie społeczeństwa lub jego części umożliwiający tworzenie nowych związków międzyludzkich lub grup społecznych. W ujęciu Fukuyamy kapitał społeczny stanowi jeden ze składników kapitału ludzkiego, przy czym kapitał społeczny tym różni się od innych form kapitału ludzkiego, że jest tworzony i przekazywany za pośrednictwem mechanizmów kulturowych, a więc religii, tradycji czy historycznego nawyku. A zatem nagromadzenie kapitału społecznego wymaga zaakceptowania norm moralnych danej społeczności 16 Ibidem. 17 Jak stwierdza: [ ] inspirować decyzje jednostek dotyczące współpracy przez tworzenie ufności: ufności we wspólne zrozumienie, ufności w prawdopodobieństwo sukcesu, ufności w ostateczne zaspokojenie osobistych motywacji, ufności w uczciwość obiektywnej władzy, ufności w wyższość wspólnego celu nad celem jednostkowym tych, którzy biorą udział w realizowaniu celu wspólnego ([ ] to inspire cooperative personal decision by creating faith: faith in common understanding, faith in the probability of success, faith in the ultimate satisfaction of personal motives, faith in the integrity of objective authority, faith in the superiority of common purpose as a personal aim of those who partake in it) C.I. Barnard, The Functions of the Executive, Harvard University Press, Cambridge 1938, s (tłum. red.) 18 F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, WN PWN, Warszawa-Wrocław 1997, s Ibidem, s. 38.

65 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 65 i w tym kontekście przejęcia takich cech, jak lojalność, uczciwość i rzetelność 20. Fukuyama zarzuca też ekonomii neoklasycznej, że zapomniała o fundamencie, na którym została zbudowana ekonomia klasyczna. Stwierdza: Wprawdzie Adam Smith [...] uważał, że ludzie kierują się egoistycznym pragnieniem poprawienia swej kondycji, lecz nigdy nie podpisałby się pod twierdzeniem jakoby działalność gospodarcza miała na celu wyłącznie pomnażanie dóbr. [ ] współczesna myśl ekonomiczna winna obficiej czerpać z bogatej tradycji klasycznej (jako opozycji do neoklasycznej) ekonomii, uwzględniając istotną rolę kultury w kształtowaniu wszelkich aspektów zachowań ludzkich, a w tym także działalności gospodarczej 21. Rolę tę upatruje on głównie w kształtowaniu postaw moralnych aktorów życia gospodarczego. Należy tak wnioskować z samej koncepcji kultury, za którą dość wyraźnie opowiada się Fukuyama, tj. kultury jako sumy dziedzicznych nawyków etycznych 22. Niemiecki etyk społeczny, Lothar Roos zauważa, że kiedy szkocki etyk i ekonomista w roku 1776 w książce An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations zaprezentował swoje stanowisko, jakoby postępując zgodnie z naturalnymi prawami absolutnej wolności na wszystkich rynkach osiągniemy optymalne wykorzystanie zasobów i taką formę ekonomiczną społeczeństwa, w której dzięki zawartemu w niej sprytowi rozumu suma egoizmów pod działaniem niewidzialnej ręki (by the invisible hand) prowadzić będzie do dobra ogólnego, wydawało się, że dał receptę na powszechny sukces gospodarczy 23. Smith opowiada się więc za wyłącznym binomium rynek-państwo, które polegałoby na prostej zasadzie absolutnej wolności rynku ukierunkowanego tylko na maksymalizację zysku, przy takiej czujności nocnego stróża (państwa), który zapewni temu rynkowy pełny rozwój w atmosferze niepohamowanej wolności. Tymczasem wyłączny dwumian rynek-państwo niszczy współżycie społeczne. Zauważa to Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate, gdy stwierdza, że wskutek porozumienia logiki rynku i logiki państwa o zachowaniu monopolu na obszarach swoich wpływów, w stosunkach między obywatelami zanika solidarność, współudział, poczucie wspólnoty i bezinteresowne działanie, które są czymś innym niż dać, aby mieć (logika rynku) i dać z obowiązku (logika państwa). Jego zdaniem, zarówno rynek, jak i polityka potrzebują osób otwartych na wzajemny dar 24. Potrzebny jest rynek darmowości. Globalny kryzys ekonomiczny, będący kontekstem społecznym opublikowania w 2008 roku encykliki papieskiej, wymaga w przekonaniu jej autora zaprowadzenia porządku społecznego zgodnego z porządkiem moralnym, połącze- 20 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s L. Roos, Rynek i moralność w encyklikach społecznych [w:] Profesor Lothar Ross. Profesor Eduard Gaugler. Doktorzy Honoris Causa, Seria Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Doktorzy Honoris Causa, nr 4, Lublin 2010, s Benedykt XVI, Caritas in vertiate, nr 39b.

66 66 MAREK WÓDKA nia sfery społecznej z moralną oraz zawiązania więzi między polityką a sferą ekonomiczną i obywatelską 25, ponieważ to właśnie w społeczeństwie obywatelskim najlepiej funkcjonują solidarne formy ekonomii. 5. Od kapitału społecznego do moral capital Jednym z najważniejszych osiągnięć katolickiej nauki społecznej na przełomie XX i XXI wieku jest wyartykułowane potrzeby moralności w gospodarce. Postulat ten wypowiadali oczywiście pierwsi myśliciele chrześcijańscy zajmujący się tzw. dziewiętnastowieczną kwestią robotniczą, jednak dopiero w ostatnich latach stanowisko to zostało spopularyzowane. Tradycyjna liberalna szkoła ekonomiczna w swoich pierwotnych założeniach okazała się antyhumanistyczna i antyspołeczna. Wydaje się też dość utopijna. Jak pokazała historia, lekarstwem na jej braki nie okazała się też socjalistyczna gospodarka centralnie sterowana. Zarówno logika czystego zysku, jak też prawo państwowe nie są w stanie nakazać postaw o charakterze darmowym. Czy istnieje więc inny czynnik ważny dla życia gospodarczego, który z powodzeniem mógłby skłaniać jednostki do działania według logiki daru? Odpowiedzi na to pytanie udziela Benedykt XVI proponując umocowanie społecznej gospodarki rynkowej w etyce cnoty. Dochodzimy tu do istoty omawianego problemu. Przywołany wyżej Lothar Roos udowadnia tezę niedorzeczności idei ekonomii bez etosu cnoty, powołując się na stanowisko autora Caritas in veritate. Zauważa, że odrzuca on tradycyjną liberalną tezę głoszącą, iż osobista moralność jest zbędna w gospodarce, tylko dlatego, że naiwnie twierdzi się, że sama instytucja rynku wyklucza egoizm. Opowiada się także przeciwko socjalistycznemu wyobrażeniu, jakoby osobista moralność mogła zostać zastąpiona przymusem państwowym. Obie te teorie opierają się na wierze, że cnotę może zastąpić mechanizm społeczny. W tradycyjnej teorii liberalnej potrafi to zrobić niewidzialna ręka (the invisible hand) rynku, w socjalistycznej widzialna ręka państwa 26. Benedykt XVI, w swoim rozumieniu społecznej gospodarki rynkowej, zdecydowanie przeciwstawia się koncepcji ekonomii bez osobistej moralności. Klasyczne komponenty kapitału ludzkiego są dla życia gospodarczego istotne, ale niewystarczające. Należy z całkowitą pewnością wnioskować o konieczności wzbogacenia ich o walory moralne osoby. W ostatnich latach zaczęto określać je mianem kapitał moralny. 25 Ibidem, nr L. Roos, op. cit., s

67 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ Istota kapitału moralnego Teoria kapitału moralnego w etyce gospodarczej jest ciągle nowym obszarem badawczym, w Polsce eksplorowanym w niewielkim stopniu. Jan J. Sztaudynger zaznacza, że kapitał moralny charakteryzuje poszczególne osoby, a składają się na niego takie cechy, jak sprawiedliwość, aktywne czynienie dobra i powściągliwość (temperance), uczciwość i prawdomówność, wywiązywanie się z umów i dotrzymywanie danego słowa, wzajemność w stosunkach z innymi oraz pamięć o swoich obowiązkach 27. Jednym z pierwszych polskich uczonych, który zorientował badania nad human capital w kierunku moral capital jest profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Franciszek Janusz Mazurek ( ). Krytykuje on takie rozumienie kapitału ludzkiego, które zredukowane jest do ujmowania czynnika ludzkiego tylko w kategoriach ekonomicznych: Wprawdzie zwolennicy koncepcji kapitału ludzkiego wskazują, że stanowi on najistotniejszy czynnik wzrostu gospodarczego i nie można go oddzielić od jego właściciela, ale nie postawili wyraźnie tezy, że podmiotem i twórcą rozwoju gospodarczego jest osoba ludzka. Redukcjonistycznie też, to znaczy w kategoriach ekonomicznych, oceniają oni czynnik ludzki, pomijając również znaczenie moralnego rozwoju człowieka dla rozwoju gospodarczego 28. Wypowiedź ta upoważnia do uznania przedstawiciela Lubelskiej Szkoły Katolickiej Nauki Społecznej za inspiratora personalistycznego ujęcia kapitału ludzkiego w ekonomii, które to ujęcie można uznać za istotny składnik teorii kapitału moralnego. Na tym etapie analizy nasuwa się dylemat, którego nie rozwiążemy na łamach tej rozprawy w sposób jednoznaczny: czy kapitał moralny jest elementem kapitału ludzkiego, czy społecznego, czy też może jest kategorią odrębną. Możemy jednak dać tu pewien przyczynek do dalszej dyskusji na ten temat. Wspomniany wyżej Strzeszewski nie posługuje się wprawdzie terminem kapitał moralny, ale w treść pojęcia kapitał ludzki włącza kondycję moralną człowieka 29. Podobnie czyni jego uczeń, Mazurek, gdy zauważa, że redukcjonistycznie ocenia się czynnik ludzki w gospodarce, pomijając znaczenie moralnego rozwoju jednostki 30. Z analizy kapitału społecznego wynika, że to w interakcjach społecznych moralność odgrywa kluczową rolę w kulturze zaufania (kapitał społeczny). Pozornie dychotomiczne ujęcia typu: kapitał moralny częścią kapitału ludzkiego i kapitał 27 J.J. Sztaudynger, Rodzinny kapitał społeczny a wzrost gospodarczy w Polsce, Ekonomista 2009, nr 2, s. 193, przypis 18 (przedruk artykułu ukazał się także na łamach Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym (2009, vol. 12, nr 1, s ), dzięki czemu dostępny jest również w wersji cyfrowej: F.J. Mazurek, Inwestycje w człowieka, s Idem, Praca ludzka, s Idem, Inwestycje w człowieka, s. 17.

68 68 MAREK WÓDKA moralny częścią kapitału społecznego można byłoby pogodzić przyjmując, że moralność jest zawsze ostatecznie cechą osoby podmiotu (element kapitału ludzkiego), zakotwiczona jest więc w podmiocie. Moralność ta, dopóki nie zostanie poddana próbie w konkretnej sytuacji, nie jest jeszcze cnotą, lecz hipotezą. Uaktualnia się więc w działaniu społecznym i stąd staje się elementem kapitału społecznego. Mimo trwałego związku moralności z kapitałem ludzkim i społecznym, wydaje się, że nic nie stoi na przeszkodzie, by potraktować ją jako kapitał i to w znaczeniu odrębnej kategorii. Czy analogicznie kapitał społeczny nie ma swego źródła w kapitale ludzkim? Przecież jego wzrost zależy od indywidualnych predyspozycji aktorów życia społecznego. Wydaje się, że podobnie rzecz ma się z kapitałem moralnym. Jednym z ważniejszych teoretyków kapitału moralnego jest Alejo Jose G. Sison, który zajął się tym zagadnieniem jako jeden z pierwszych na Zachodzie. W swojej pracy The Moral Capital of Leaders dowodzi, że wąsko rozumiany kapitał jest tylko jednym z czynników prowadzących do rozwoju gospodarczego. Kapitał w tym zawężonym ujęciu jest rozumiany tylko jako produktywna część bogactwa zachowana na przyszłość i przeciwstawiany konsumpcji. Sison zwraca jednak uwagę, że tak rozumiany kapitał sam z siebie nie przynosi nowego przychodu, gdyż nie wystarczy mieć zasoby, aby je pomnażać. Do tego trzeba jeszcze posiadać zdolność do ich kapitalizowania. Zasoby powinny podlegać pewnemu procesowi transformacji zanim będą funkcjonować jako kapitał w pełni tego słowa znaczeniu. Ta transformacja jest wynikiem działania ludzkiej myśli i ludzkiej prawości, czy też cnoty (virtue), stanowiących pewną zwartą całość (integrity). Bez interwencji człowieka zasoby nigdy nie staną się kapitałem w pełnym tego słowa znaczeniu. Oddzielenie czynników ludzkich, takich jak praca, od pojęcia kapitału jest zdaniem Sisona głównym błędem Karola Marksa 31. W tym kontekście Sison stwierdza wyraźnie, że ludzka prawość jest istotnym składnikiem kapitału. Ta doskonałość charakteru (excellence of character), czyli posiadanie i praktykowanie zespołu cnót istotnych dla człowieka w określonym kontekście socjokulturowym zostaje przez Sisona nazwana kapitałem moralnym A.J.G. Sison, The Moral Capital of Leaders: Why Virtue Matters, E.E. Pub, Cheltenham 2003, s Por. s. 11: [ ] warunki przekształcenia bogactwa we własność i kapitał niewątpliwie zawarte są w samym zasobie fizycznym, lecz przekształcenie to jest już rezultatem ludzkiej myśli i prawości. Innymi słowy, bez interwencji istot ludzkich ani własność, ani kapitał nie mogłyby istnieć same w sobie, ponieważ nasze zdolności umysłowe są kluczowe dla transformacyjnego procesu uwłasnościowania i kapitalizacji: uchwycenia i ustalenia istotnych informacji społecznych dotyczących tych zasobów. Choć przez niemal cały czas istnienia nauk ekonomicznych praca, czyli ten szczególny ludzki wkład w produkcję bogactwa, była, co zaskakujące, postrzegana jako czynnik nie tylko odrębny, ale wręcz całkowicie przeciwstawny kapitałowi. Zapewne to właśnie było głównym twierdzeniem Karola Marksa. ( [ ] the conditions for the transformation of wealth into property and capital undoubtedly exist in the physical asset but the transformations itself is the result of human mind and integrity. In other words, without the intervention of human beings, neither property nor capital could exist as such, for our mental powers are essential in the transformative process of propertization and capitalization: the capturing and fixing of relevant socioeconomic information about resources. Yet, during much of the history of economic science, labor the distinctively human contribution to the production of wealth has surprisingly been conceived as a factor not only separate, but even diametrically opposed to capital. This was arguably Karl Marx s foremost contention ). Ibidem, s. 11. (tłum. red.) 32 Kapitał moralny może być zdefiniowany jako doskonałość charakteru lub posiadanie i praktykowanie zestawu cnót właściwych istocie ludzkiej w określonym kontekście społeczno-kulturowym. Obecnie jego

69 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 69 Xiaoxi Wang jest raczej skłonny żeby utożsamiać kapitał moralny z moralną filozofią i zachowaniem, które przynosi zysk i umożliwia wytwarzanie pożądanych dóbr 33. Zdecydowanie akcentuje on znaczenie kapitału moralnego dla efektywności działalności produkcyjnej. Przypisuje kapitałowi tego rodzaju trzy główne role w procesach gospodarczych: przenikania, kierowania i ograniczania. Kapitał moralny po pierwsze przenika dotąd ślepe procesy produkcji nadając im dwutorowy co nie znaczy opozycyjny wobec siebie kierunek: sprawia, że procesy te nabierają bardziej humanitarnego charakteru, tzn. są ukierunkowane na dobro człowieka, a także dzięki racjonalności produkcji przyczynia się do zwiększenia zysków. Dzięki kapitałowi moralnemu procesy gospodarcze przestają być ślepe, to znaczy ograniczone wyłącznie do podtrzymywania życia biologicznego. Po drugie, kapitał moralny kieruje działalnością gospodarczą, jest rodzajem kapitału duchowego czy też kapitału wiedzy. Moralność wprowadza w działanie wszystkich rodzajów kapitału zaangażowanych w produkcję rękę racjonalności, prowadząc pośrednio do maksymalizacji zysków. Dzieje się tak dzięki temu, że kapitał moralny i tylko on daje podstawę do stawiania przed działalnością gospodarczą idealistycznych celów, wykraczających poza maszynerię ekonomiczną. Takie cele okazują się strategiczną dźwignią rozwoju gospodarczego. Po trzecie, kapitał moralny pełni rolę restrykcyjną. Produkcja wymaga harmonijnych relacji interpersonalnych, jak też racjonalnych ram, norm i modeli działania, a właśnie moralność sprzyja ich zachowaniu 34. W systemie kapitalistycznym kapitał zarówno w postaci substancjalnej, jak w postaci myśli ludzkiej jest uznawany za pewnego rodzaju wartość, która generuje zysk. Współcześnie za kapitał uznajemy także różnego rodzaju zdolności, które mogą być zainwestowane w produkcję, celem pomnażania bogactwa. Jakie znaczenie może mieć w tym procesie moralność? Wang uważa, że etyka ukierunkowuje jednostkę na doskonalenie się, a jednocześnie wspomaga, pielęgnuje i udoskonala znaczenie może być również wyrażone słowem prawość, która jest cechą sugerująca kompletność i stabilność osoby jako kogoś, od kogo inni mogą zależeć lub na kim mogą polegać. Posiadanie cnót czy doskonałości charakteru może być uznane jako kapitał moralny nie tylko dlatego, że są one formą bogactwa, lecz również dlatego, że są to zdolności produkcyjne lub moce, które akumulują się i rozwijają w jednostce przez właściwe inwestowanie czasu, wysiłku i innych zasobów, włączając w to zasoby finansowe ( Moral capital may by defined as excellence of character or the possession and practice of a host of virtues appropriate for a human being within a particular sociocultural context. Nowadays, its meaning could also be expressed by the word integrity, a trait suggesting wholeness and stability in a person as someone on whom others could depend or rely. Having virtues or an excellent character may be considered moral capital not only because they are a form of wealth, but also because they are productive capacities or powers that accumulate and develop in an individual through proper investments of time, effort and other resources, including financial ones ). Ibidem, s. 41. (tłum. red.) Piszę na ten temat w: Między moralnością kamieni a prawami człowieka, Lublin 2015, s Czym jest kapitał moralny? W Moral Capital napisałem, że kapitał moralny odnosi się do zdolności kapitału do produkowania bogactwa społecznego podczas procesu produkcji oraz filozofii moralnej i zachowania, które tworzy zyski i korzyści. ( What is moral capital? In Moral Capital, I wrote that moral capital refers to the ability of capital to produce social wealth in the process of production, and the moral philosophy and behavior that can create profits and benefits ). X. Wang, On Moral Capital, Berlin- Heidelberg 2015, s. 98. (tłum. red.) 34 X. Wang, op. cit., s

70 70 MAREK WÓDKA relacje interpersonalne w ramach koegzystencji, tak aby budować lepsze środowisko życia oparte na koncepcji racjonalnego istnienia, popychając do przodu zrównoważony rozwój społeczny. Moralność ma istotne znaczenie w procesach motywowania i harmonijnej współpracy, a w konsekwencji poprawia wydajność pracy 35. Kiedy moralność staje się kapitałem? Na to pytanie w znacznej mierze odpowiada John Kane w The Politics of Moral Capital. Jego zdaniem, podobnie, jak same pieniądze nie są jeszcze kapitałem finansowym, same umiejętności niekoniecznie kapitałem ludzkim, sama wiedza i poznanie niekoniecznie kapitałem intelektualnym, a sama sieć stosunków społecznych niekoniecznie kapitałem społecznym, tak też moralność sama w sobie nie jest jeszcze kapitałem. Kane odwołuje się do rozróżnienia bogactwa (wealth) i kapitału (capital), pojmując kapitał jako bogactwo w działaniu (wealth in action). Bogactwo, jak zauważa Kane, może stanowić po prostu przedmiot pożądania jako takie, może następnie podlegać nieograniczonej konsumpcji i w konsekwencji doprowadzić przyszłe pokolenia do nędzy. Takiego bogactwa Kane nie nazywa kapitałem. Termin ten rezerwuje dla bogactwa, które zostało puszczone w obieg, zainwestowane po to, żeby przyniosło w przyszłości profity. W tym sensie stwierdza on, że kapitał moralny jest to moralny prestiż osób lub instytucji uczestniczących w życiu gospodarczym 36. Można się domyślać, że Kane nie uznałby za kapitał doskonałości moralnej osoby, która żyje w izolacji od społeczeństwa, w swoistej wieży odosobnienia, być może w poczuciu własnej wyższości unika kontaktu z zepsutym światem. Za kapitał moralny uznałby natomiast moralne uposażenie, które skłania człowieka do odpowiedzialnego zaangażowania w życie gospodarcze i kieruje tym zaangażowaniem. Zwróćmy uwagę, że Kane rozszerza kategorię kapitału moralnego o jego wymiar instytucjonalny, co wymaga odrębnego studium. *** Celem niniejszego artykułu było ukazanie różnych ujęć teorii kapitału moralnego, wskazanie na potrzebę jej pełnego, integralnego ujęcia oraz obrona tezy, że zasoby kapitału moralnego sprzyjają większej efektywności w biznesie. Zamierzone cele udało się osiągnąć zapewne jedynie częściowo. Ostatecznie jednak chodziło nie tyle o prezentację pełnej teorii kapitału moralnego, ale o inspirację do dalszych badań nad tą nową w naukach społecznych kategorią. Niech konkluzją powyższych analiz będzie stanowisko znanego amerykańskiego politologa, Michaela Novaka, który zauważył kiedyś, że stworzenie instytucji gwarantujących wolność polityczną i gospodarczą nie spełni automatycznie ludzkich tęsknot moralnych i duchowych. Instytucje te tworzą wprawdzie przestrzeń dla tego rodzaju dokonań, lecz nie są ich bezpośrednią przyczyną sprawczą. Takie instytucje nie wywierają nacisku na sumienie, nie żądają świadectwa moralności, ani też nie zmuszają obywateli do rozwijania ich osobistych dyspozycji moralnych. Wszystkie trzy obszary wolności, 35 Ibidem, s J. Kane, The Politics of Moral Capital, Cambridge University Press, New York 2001, s. 7.

71 KATEGORIA MORAL CAPITAL W ETYCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 71 które są pożądane przez obywateli (wolność państwa, wolność gospodarki i wolność systemu moralno-kulturalnego), mimo że w państwie prawa są gwarantowane instytucjonalnie, ostatecznie mogą trwać tylko dzięki moralnym cnotom obywateli. Bibliografia Barnard C.I., The Functions of the Executive, Harvard University Press, Cambridge Becker G., Znaczenie kapitału ludzkiego, Społeczeństwo 1997, nr 1 2, s Benedykt XVI, Encyklika Caritas in vertiate, Watykan Czapiński J., Kapitał społeczny [w:] Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek (red.), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007, s Dahrendorf, R., Die neue Freiheit. Überleben und Gerechtigkeit in einer veränderten Welt, R. Piper & Co. Verlag, München-Zürich Fel S., Społeczno-etyczny wymiar pracy ludzkiej [w:] Katolicka nauka społeczna. Podstawowe zagadnienia z życia gospodarczego, red. J. Kupny, S. Fel, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2003, s Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, WN PWN, Warszawa Wrocław Kane J., The Politics of Moral Capital, Cambridge University Press, New York Mazurek F.J., Inwestycje w człowieka i znaczenie pracy wykwalifikowanej w życiu gospodarczym, Życie i Myśl 1996, vol. 44, nr 5, s Mazurek F.J., Praca ludzka w eksplikacji Czesława Strzeszewskiego [w:] Czesław Strzeszewski współtwórca i świadek katolicyzmu społecznego w Polsce w XX wieku, red. E. Balawajder, TN KUL, Lublin 2002, s Putnam R., Społeczny kapitał a sukces instytucji [w:] Socjologia. Lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s Rogowska B., Kapitał ludzki w ujęciu Alfreda Marshalla, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 105, s Roos L., Rynek i moralność w encyklikach społecznych [w:] Profesor Lothar Ross. Profesor Eduard Gaugler. Doktorzy Honoris Causa, Seria Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Doktorzy Honoris Causa, nr 4, KUL, Lublin 2010, s Sison A.J.G., The Moral Capital of Leaders: Why Virtue Matters, E.E. Pub, Cheltenham Szczepański M.S., A. Śliz, W kręgu kapitałów [w:] Kapitały: ludzie i instytucje. Studia i szkice socjologiczne, red. M.S. Szczepański, A. Śliz, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Tychy Opole 2006, s Sztaudynger J.J., Rodzinny kapitał społeczny a wzrost gospodarczy w Polsce, Ekonomista 2009, nr 2, s (przedruk w: Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2009, vol. 12, nr 1, s , 01_sztaudynger_225_244.pdf).

72 72 MAREK WÓDKA Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków Wang X., On Moral Capital, Springer, Berlin-Heidelberg Wódka M., Między moralnością kamieni a prawami człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin Young S., Etyczny kapitalizm, Wydawnictwo METAmorfoza, Wrocław 2005.

73 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Waldemar Świątkowski Lomza State University of Applied Sciences wswiatkowski1@o2.pl Duch demokratycznego kapitalizmu Michaela Novaka Jego analiza i ocena w kontekście etyki chrześcijańskiej The Spirit of Democratic Capitalism of Michael Novak. An Analysis and Evaluation in the Context of Christian Ethics The paper refers to Michael Novak s book The Spirit of Democratic Capitalism. In his book Novak advances, among others, the thesis that in the light of the encyclical Laborem Exercens, published by John Paul II (1981), one can speak about some converging elements of Catholic and liberal social thought, e.g.: the creativity of modern labour, which would reflect, however, in the two doctrines the theological symbols of the Creator and His creation. But this paper cools down the enthusiasm of Novak and in six analysed aspects seeks to show that, despite some convergence in the phraseology between the spirit of democratic capitalism and the spirit of Christian ethics, there extends between them an essential abyss, which is the result of basing each spirit on different models of ethics. Keywords: utilitarianism, Catholicism, free market, pluralism, truth JEL Classification: A13, P10, Z12 1. Wprowadzenie Gdy parę lat temu zapoznałem się po raz pierwszy z książką Duch demokratycznego kapitalizmu Michaela Novaka, amerykańskiego filozofa, teologa i ekonomisty, najbardziej zaintrygowało mnie zawarte w jej tytule frazeologiczne zespolenie wyrazów duch i demokratyczny kapitalizm. Oczywiście nie jest moją intencją przeprowadzać w ramach niniejszego artykułu leksykologicznej analizy utrwalonych w tytule powyższej książki połączeń wyrazowych. Z jednej strony zamierzam

74 74 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI przede wszystkim wykazać, w sześciu analizowanych przeze mnie aspektach, czym jest ów duch, o którym w swoim dziele mówi Novak, oraz rozważyć czy rzeczywiście zachodzi jakaś akcentowana przez autora zgodność pomiędzy owym duchem demokratycznego kapitalizmu a duchem katolicyzmu z drugiej. 2. Sprzeczne wyznaczniki pneumatologiczne Novak w swojej książce zarzuca głównie Kościołowi katolickiemu, że przez minione wieki nie okazywał woli współpracy z rodzącym się głównie w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych po opublikowanym w 1776 roku przez Adama Smitha dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów nowym duchem kapitalizmu 1. Duch ten to nie tylko, jak podkreśla Novak, sztywny wariant wolnorynkowy, ale i w oparciu o wysuwane postulaty filozoficzne Johna Locke a głęboko kulturowy demokratyczny, gdzie religia, w przeciwieństwie do starego ducha autokratycznych rządów w licznych krajach świata, mogła cieszyć się wolnością 2, a wolni ludzie brać szeroko pojęte sprawy we własne ręce. Przede wszystkim Kościół katolicki nie zrozumiał owych moralno-kulturowych korzeni nowej ekonomiki i w sposób doktrynalny (w wielu papieskich dokumentach) próbował zgasić świeżo rozniecony ogień przemian cywilizacyjnych 3. Novak pisze, iż Kościół pozostając na zewnątrz nie dodawał otuchy; przywiązany do przeszłości, nie błogosławił nowego porządku tym samym połączeniem krytycznego dystansu i życzliwej nadziei, którym kiedyś dawał natchnienie ustrojowi feudalnemu, gildiom i organizacjom miejskim średniowiecznej Europy 4. Dopiero Jan Paweł II w swojej opublikowanej w dziewięćdziesiątą rocznicę Rerum novarum Leona XIII encyklice Laborem exercens (1981), podkreślił kreatywność współczesnej pracy, posługując się przy tym teologicznymi symbolami Stwórcy i Jego stworzenia 5. Dokonał przez to, zdaniem Novaka, wielkiego kroku w stronę tradycji J. Locke a i A. Smitha oraz późniejszego demokratycznego kapitalizmu 6. Jednakże twierdzenie to jest znacznym uproszczeniem, co zresztą sam Novak w dalszym zdaniu stwierdza, uznając że Jan Paweł II chyba tylko dla ilustracji swego wywodu posłużył się zarysem historii dziewiętnastowiecznego kapitalizmu 7, nie zaś w celu spojenia bądź potwierdzenia zbieżności elementów katolickiej i liberalnej myśli społecznej. Niemniej jednak Novak zainspirowany papieską encykliką Laborem exercens, rok później (1982) publikuje swoje dzieło Duch demokratycznego kapitalizmu, które dedykuje Janowi Pawłowi II. Być może liczył na to, że tenże wywodzący się z komunistycznego świata myśliciel (podobnie 1 M. Novak, Duch demokratycznego kapitalizmu, tłum. T. Stanek, Wyd. W drodze, Poznań 2001, s Ibidem, s Ibidem. 4 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem. 7 Ibidem.

75 DUCH DEMOKRATYCZNEGO KAPITALIZMU 75 jak pochodząca ze Słowacji rodzina Novaka), doceni w większym stopniu niż jego poprzednicy, wartości płynące z demokratycznego kapitalizmu. O takim toku rozumowania Novaka może świadczyć jedna z jego następujących wypowiedzi: [ ] Być może są jakieś luki w katolickiej nauce o ekonomii? Może brakuje w niej jakichś spostrzeżeń? Takie refleksje doprowadziły mnie z biegiem lat do przekonania, że tak jak tradycja katolicka może czegoś nauczyć Amerykę, tak i amerykański demokratyczny kapitalizm mógłby dodać kilka nowych rozwiązań do tradycji katolickiej. Do tej pory Kościół katolicki czerpał z mądrości Grecji i Rzymu, Niemiec i Francji. Czemu więc nie z Ameryki? 8 Tymczasem papieska krytyka pełnego liberalizmu, w tym również konkretnych przejawów patologii społecznych (m.in. bezrobocia, braku solidarności społecznej itd.) ciągle się pogłębiała, również i w kolejnych encyklikach: Sollicitudo rei socialis (1987) i Centesimus annus (1991). Nie do zakwestionowania jest fakt, że kapitalizm u początków chociażby Stanów Zjednoczonych, jak zauważa Alexis de Tocqueville, wyzwolił ducha inicjatywy i kreatywności milionów ludzi. Czuli się oni zobowiązani, niezależnie od ich pozycji i płci, zbudować swój własny świat 9. Ten tkwiący w ludziach duch przedsiębiorczości i brania spraw we własne ręce, przyczynił się z czasem nie tylko do podniesienia dobrobytu indywidualnego czy rodzinnego, lecz także do materialnego i technologicznego postępu społeczeństw. Gdybyśmy mieli więc tego ducha oceniać tylko w wymiarze czysto pragmatycznym, to zwiastowałby on nam wiele dobrych rzeczy. Co więcej, Novak jest przekonany, że duch ten jest bardziej zgodny z wzniosłymi celami (jak np. samoreformy) chrześcijaństwa niż praktyka jakiegokolwiek innego ustroju 10. Dziwi się on przeto, iż Kościołowi katolickiemu nie udało się, jak dotąd zrozumieć jego istoty 11. Jednakże, jeśli rozważamy o tym duchu w ramach demokratycznego kapitalizmu, to znaczy zakorzenionego doktrynalnie w ewolucjonistyczno-biologicznych ujęciach brytyjskiego empiryzmu (Th. Hobbes, J. Locke, J.S. Mill, A. Smith) czy wywodzącego się, w jakiejś mierze, z niego późniejszego amerykańskiego pragmatyzmu (W. James), a Novak go (tj. owego ducha) w takim przede wszystkim kontekście rozważa 12, to należy stwierdzić, iż nie może tu chodzić, z powyższych względów, o wyrażenie owego ducha w sensie jego związku z Absolutem czy teologią Objawienia (katolicyzm), bądź w kategorii religijnego argumentu Webera, lecz jedynie o ekspresję jego indywidualnych wyzwań będących bliżej stanu natury z jakimi pierwsi osadnicy na terenach późniejszych (od ogłoszenia Deklaracji niepodległości) Stanów Zjednoczonych musieli się zmagać, niż dylematów stricte religijnych. Dlatego nie tyle kwestia religii, co sytuacja, w jakiej po odkryciu Ameryki znaleźli się pierwsi osadnicy, wyzwalała w nich 8 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem. 12 W odróżnieniu do Maxa Webera, który przed nim ducha kapitalizmu analizował w szerokich związkach protestancko-purytańskiej mentalności (a zwłaszcza kalwinizmu).

76 76 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI siłę wolności jednostki i kreatywności, co stanowi istotę (i początek) owego kapitalizmu, o którym rozważania prowadzi Novak. Nie dziwi zatem fakt, że liberalne poglądy Locke a o prawie do obywatelskich wolności, będących odbiciem pluralistycznej rzeczywistości stanu natury, idealnie pasowały do początków amerykańskiego kapitalizmu i to one stały się natchnieniem dla Thomasa Jeffersona do spisania wspomnianej amerykańskiej Deklaracji niepodległości z 1776 roku 13. W tym sensie powyższa sytuacja wyzwalała poniekąd jakiś wymiar niewidzialnych i niezamierzonych sił (A. Smith), co jest jednak bliższe określeniu Hobbesowskich teologii obywatelskich 14 niż pneumatologicznym wyznacznikom w dogmatyce katolickiej System kapitalistyczny a system eklezjologiczny Novak dopatruje się dalej jakiejś zgodności między systemem demokratycznego kapitalizmu a systemem eklezjologicznym 16, w ramach których wyzwalane są siły ducha, tak, że poszczególne jednostki mogą rozpoznać i rozwijać szereg swoich talentów. Czym jest zatem ten duch? Przede wszystkim duch katolicyzmu nie sprowadza się tylko do jakiejś metaforycznej frazeologii, lecz jest Duchem Pańskim (Łk 4, 18), związanym z porządkiem sakramentalnym Kościoła 17. W przeciwieństwie do niezamierzonych konsekwencji demokratycznego kapitalizmu (Smith), duch katolicyzmu jest jak najbardziej intencjonalny, zarówno na płaszczyźnie osobistej odnowy moralnej, jak i badania znaków czasów i wyjaśniania ich w świetle Ewangelii, tak aby Kościół mógł sprostać obecnym i przyszłym wyzwaniom religijnym i społecznym 18. O ile duch demokratycznego kapitalizmu nie prowadzi do zlikwidowania struktur zła, np. szeregu nierówności społecznych 19, lecz jakby polega jedynie na przywróceniu pierwotnej wiary w samowystarczalność i kreatywność jednostek, o tyle duch katolicyzmu rozjaśnia jako pierwszy wszystko nowym światłem i ujawnia człowiekowi Boży zamysł odnośnie do odnowy: przezwyciężania grzechu, budowania ewangelicznych wartości, jak sprawiedliwość, solidarność (miłość) w relacjach między sobą oraz właściwe rozpoznanie sensu i celu 13 D.B. Ingram, J.A. Parks, Etyka dla żółtodziobów, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć o, tłum. R. Bartołd, Dom Wyd. Rebis, Poznań 2003, s Por. J. Staniszkis, Antropologia władzy. Między Traktatem Lizbońskim a kryzysem, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2009, s , B. Drożdż, Posługa społeczna Kościoła. Studium pastoralne w świetle nauczania współczesnego Kościoła, Biblioteka im. Jana Pawła II WSD Diecezji Legnickiej, Legnica 2009, s Papież Benedykt XVI pisze: obok objawienia Chrystusa nie istnieje żadne objawienie pneumatyczne, jak mówią niektórzy, żaden drugi poziom Objawienia (ibidem). 16 Por. M. Novak, op. cit., s B. Drożdż, op. cit., s Por. Sobór Watykański II, Gaudium et spes, nr 4, 5, 6, 7; W. Świątkowski, Das Beziehungsgefüge von Sünde und Schuld auf dem Hintergrund der Konzilsaussagen des Vaticanum II, Wyd. Wszechnicy Mazurskiej, EPISTEME 43, Olecko 2005, s M. Novak, op. cit., s. 105.

77 DUCH DEMOKRATYCZNEGO KAPITALIZMU 77 swojej działalności (powołania) 20. Co więcej, o ile w demokratycznym kapitalizmie, opisywanym przez Novaka, potrzebny jest system jako system, który dopiero wyzwala i umożliwia działanie ducha 21, o tyle działanie ducha katolicyzmu można dostrzec także u wszystkich ludzi dobrej woli. To znaczy ludzi niezwiązanych wprawdzie z instytucjonalnością eklezjologiczną, ale będących posłusznymi na co dzień prawu moralnemu, które rozbrzmiewa w ich sercach nakazem: czyń to, tamtego unikaj i dbającymi o poszukiwanie prawdy i dobra 22. Wynika z tego, że Duch Pański działa w sposób wolny, także poza instytucjonalnością eklezjologiczną, i że działał już w ogóle na początku stworzenia (Rdz 1,2). Działa On po prostu poprzez odczytanie i kierowanie się w życiu prawem naturalnym, które w etyce chrześcijańskiej, ze względu na akt stworzenia, jest naturalną partycypacją człowieka (nieświadomego nawet tego aktu) w Absolucie 23. Tak więc można mówić o wielorakim działaniu Ducha, który jednak przez wewnętrzny głos sumienia (prawa moralnego) nie tylko łączy chrześcijan z resztą ludzi, ale prowadzi ich razem do poszukiwania prawdy i rozwiązywania w prawdzie tylu problemów moralnych, które narzucają się tak w życiu jednostek, jak i we współżyciu społecznym 24. Jeśli przeto chcemy mówić o kreatywnym wymiarze działalności ducha katolicyzmu, to polega ona przede wszystkim na coraz głębszym poznaniu prawdy 25, odnowy człowieka, który następnie siebie samego i całe mu powierzone stworzenie ukierunkowuje ku ostatecznej transcendencji. Natomiast w demokratycznym kapitalizmie opisywanym przez Novaka, to nie duch inicjuje odnowę człowieka i powierzonego mu świata, lecz dopiero, jak już powiedziano wcześniej, zaistniały system kapitalistyczny jako system wyzwala go i umożliwia jego działanie 26. By być jednak poprawnie zrozumiałym, należy stwierdzić, iż system kapitalistyczny o którym mówi Novak, nie jest czymś (w przeciwieństwie do ustroju socjalistycznego) strukturalnie zaplanowanym i intencjonalnym. Wręcz przeciwnie, jest rzeczywistością poststrukturalistyczną 27, jak ją określa niemiecki filozof Burghart Schmidt. To znaczy umiejscawiającą człowieka i jego wolność w założonej przez Hobbesa a rozszerzonej przez Locke a liberalnej wizji stanu natury, w którym ludzie podlegają jedynie prawu natury, na mocy którego są wolni i równi, oraz gdzie panuje naturalna elastyczność i ruchliwość w poszukiwaniu niezbędnej do przeżycia samowystarczalności. To w efekcie oznacza, że duch demokratycznego kapitalizmu może działać tylko w pełni poprzez negację wszelkich form strukturalności, jak i tradycyjnej (tj. ujętej w grecko-łacińskiej filozofii) złożoności aksjologicznej. Tym samym duch ten cofa człowieka, aby tenże następnie niejako od nowa (tabula rasa) rozpoczął swój cykl wzrastania i kształtowania wartości. Tymczasem duch katolicyzmu kieruje ku transcendentalnej przyszłości i gromadzi ze wszystkich kultur i języków 20 Por. Gaudium et spes, nr M. Novak, op. cit., s Gaudium et spes, nr J. Staniszkis, op. cit., s Gaudium et spes, nr Por. B. Drożdż, op. cit., s A istotą tej prawdy jest, jak mówi Benedykt XVI, że Duch nie wnosi niczego innego ani nowego, co byłoby poza Chrystusem (ibidem). 26 M. Novak, op. cit., s Por. G. Raulet, Filozofia niemiecka po 1945, tłum. A. Dziadek, Oficyna Naukowa, Warszawa 2013, s. 362.

78 78 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI eklezjologiczną wspólnotę. Jednak Novak w swojej pracy uwrażliwia silnie na znaczenie demokratycznego systemu jako systemu, który dlań jako jedyny umożliwia swobodną koordynację wolności, i zapewnia niezwłoczną ochronę przed wszelkimi wrogimi jemu próbami argumentacji całościowych (złożeniowych). W tym też jawi się centralny problem liberalizmu, w którym, jak mówi Schmidt, utopijny obraz stanu naturalnego urasta wręcz do statusu obrazu świętego Akty wymiany a wartości Trzecim aspektem ducha demokratycznego kapitalizmu jest to, iż w ujęciach Locke a i Smitha, do których nawiązuje Novak, skupia się on przede wszystkim na indywidualnych aktach wymiany 29. I tylko w takim systemie, w którym nie myśli się o tradycji instytucji i norm, lecz o stymulowaniu jednostek jako wyraz antropologicznej potrzeby brania spraw we własne ręce, można mówić o duchu demokratycznego kapitalizmu 30. Stąd wynika, że kolejną cechą tego ducha nie są, jak w katolicyzmie, uniwersalne wartości, którym on hołduje i do których prowadzi, lecz indywidualne akty wymiany 31. Akty te są jednostkowymi preferencjami i dotyczą wymiany między towarami. Oznacza to, że duch ten nie wnika w pytanie o istotę towaru, a mianowicie, kto stoi za towarem, albo ile trudu pociągnęło za sobą jego wytworzenie 32 co wskazywałoby na głębsze, podmiotowe uzasadnienie wartości pracy, o czym wspomina Jan Paweł II w encyklice Laborem exercens lecz jedynie na wartość wymienną między towarami. Można zatem stwierdzić, że po pierwsze, wartości w ekonomii neoklasycznej nie są usytuowane w podmiocie jako prawo moralne (ze względu na akt stworzenia), lecz w przedmiocie jako materialny substrat wymiany 33. Po drugie, oznacza to, iż w ten sposób rozumiejąc wartości, możemy mówić o tworzeniu wartości, co dokonuje się, zdaniem Smitha, nie tylko we wszystkich przemysłach i na wszystkich poziomach produkcji, lecz przede wszystkim poprzez coraz głębszy podział pracy 34. Ma to w efekcie wprowadzić na rynek wartość dodatkową, zwiększając tym samym wydajność wymiany. 28 Por. ibidem, s Por. M. Novak, op. cit., s Por. ibidem, s Por. ibidem, s Por. R. Patel, Wartość niczego. Jak przekształcić społeczeństwo rynkowe i na nowo zdefiniować demokrację, tłum. H. Jankowska, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA, Warszawa 2010, s Por. P.L. Danner, Personalizm, wartości, ekonomia [w:] Religia i ekonomia red. i tłum. J. Grosfeld, Instytut Wyd. PAX, Warszawa 1989, s Por. ibidem, s. 30.

79 DUCH DEMOKRATYCZNEGO KAPITALIZMU Pluralizm ducha kapitalizmu Czwartym aspektem ducha demokratycznego kapitalizmu jest to, iż nie tylko dąży on do coraz to większej wolności gospodarczej, ale także w wymiarze etycznym rozbija on uniwersalne koncepcje modernizmu za pomocą pluralizacji 35. To znaczy, że osadzony w wizji stanu naturalnego duch, przyjmuje w stosunku do wielkich uniwersalnych koncepcji modernizmu stanowisko postmodernistyczne. Po pierwsze, w empirycznej koncepcji stanu natury nie ma się do czynienia z systemami złożonymi czy całościowymi, lecz, jak mawiał Smith, z naturalną skłonnością do wymiany 36, będącą odbiciem pierwotnej niczym niezmąconej pluralizacji życia. Dlatego ta pierwotna pluralizacja jest zdaniem A. Rand i Novaka, jedyną substancjalno-duchową czy obiektywną wartością podmiotu naturalnego 37. Współpraca między ludźmi odbywa się nie w oparciu o wspólne uniwersalne systemy wartości czy systemy wierzeń, lecz w ramach wymiany 38, jako jedynej obiektywnej wartości, która nie jest narzucona, lecz konkurencyjna 39. Po drugie, duch demokratycznego kapitalizmu nie prowadzi do poznania prawdy czy budowania wspólnot wokół prawdy, jak to ma miejsce w koncepcji etyki chrześcijańskiej, lecz jest wyrazem abstrakcji i silnej formy indywidualizmu. Podmiot naturalny człowiek stanu natury nie wznosi się więc ponad własny indywidualizm przez to, że dostosowuje się do uniwersalnego systemu wartości 40, lecz wręcz przeciwnie: swoją tożsamość i wolność czerpie z pluralistycznym form niepowtarzalności jako jedynie akceptowanej zasady życiowej 41. Tym samym duch demokratycznego kapitalizmu wyrasta na bazie filozofii Locke a, gdzie demokratyczny oznacza tyle co pluralistyczny. Mamy więc tutaj do czynienia, jeśli posłużyć się sformułowaniem niemieckiego etyka J. Gründela, z negatywnym pluralizmem 42, który na żadnym etapie gospodarowania nie sprowadza ludzi do wspólnego mianownika 43. Koncepcje złożoności, jak i pojęcie dobra wspólnego, czy nawet umownego charakteru państwa Hobbes a w wymiarze tego ducha to wyrażenia, jak mówi A. Rand, pozbawione sensu, chyba że rozumieć je tak, iż chodzi o sumę dóbr wszystkich występujących w danym kontekście jednostek 44. Wyrażenia typu dobro wspólne używa się jednak, zdaniem Rand, w ramach demokratycznego kapitalizmu nie w sensie tomistycznym, lecz właśnie z uwagi na elastyczny, nieokreślony, mistyczny charakter działalności. Pozwala on zachować wspólną wartość pluralizmu nie jako poszukiwanie wspólnego nadającego mu sensu i cel, lecz jako 35 Por. A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, tłum. J. Zychowicz, Wyd. WAM, Kraków 2005, s Por. K. Zorde, Metafizyczne wątki w ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s B. Schmidt [w:] G. Raulet, op. cit., s Por. M. Novak, op. cit., s Por. A. Rand, Kapitalizm. Nieznany ideał, tłum. J. Łoziński, Wyd. ZYSK I S-KA, Poznań 2013, s Por. Gaudium et spes, nr Por. G. Raulet, op. cit., s J. Gründel, Normen im Wandel. Eine Orientierungshilfe für christliches Leben heute, Don Bosco Verlag, München 1984, s Gründel opowiada się za pozytywnym pluralizmem, który mimo istnienia różnych prądów myślowych i napięć afirmuje wspólny, nadający sens i cel fundament (ibidem). 43 Por. A. Rand, op. cit., s Ibidem, s. 28.

80 80 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI wykręt od wszystkiego co całościowe 45. Istotą tego ducha jest więc radykalny pluralizm. To znaczy, że duch ten hołduje jedynie postmodernistycznym formom dla życia, które współistnieją na zasadzie wymiany bez roszczenia do wyłączności 46. W tym sensie duch demokratycznego kapitalizmu, aby nie ulec pokusie żadnej romantycznej czy konstruktywistycznej rehabilitacji całości, kładzie nacisk na ideę dialektyki, broniącej wielości arbitralnych, jak to nazwał Hobbes, teologii obywatelskich 47. Jest to zatem subiektywistyczne wyobrażenie ducha, gdzie różnica między momentem subiektywnym a obiektywnym nie ma znaczenia. Po trzecie, fundamentem filozofii pluralizmu, o której mówi Novak, jest wolna konkurencja (wymiana), w której to zawarta jest też wolność tego ducha; co w efekcie oznacza, że duch ten nie jest niczym innym, jak tylko odzwierciedleniem indywidualnych aktów wartościowania. Akty te mają, jak podkreśla K. Zorde, jakąś ekspresję metafizyczną (pozaekonomiczną) 48 duchową. Trzeba jednak dodać, że ta metafizyka w modelu empiryzmu czy pragmatyzmu nie jest czymś niezależnym od świata zmysłów, lecz wręcz przeciwnie, jest wewnętrznym stanem świadomości, będącym jedynie odbiciem zmysłowych percepcji 49. Jest mechanizmem kojarzenia możliwości wolnorynkowych, o których niekiedy nie wiemy ani skąd pochodzą, ani co jest ich podmiotem (sprawcą) 50. Stąd też duch ten dokonuje wyborów w sposób niezamierzony (najmniej oczekiwany) i może poprawić byt człowieka jedynie w warunkach nieograniczonej wolności gospodarczej 51. Wszelkie próby zinstytucjonalizowania systemów gospodarczych są więc destrukcyjne dla ducha demokratycznego kapitalizmu. Wówczas możemy mieć bowiem w myśl poglądów Novaka bardziej do czynienia z wiedzą (tradycją) niż wolnością i siłą tego ducha. 6. Pierwotna sympatia ducha Piątym znamieniem ducha demokratycznego kapitalizmu jest pierwotna sympatia. W Teorii uczuć moralnych Smith przestawił zalety sympatii rozumianej jako zdolność wczuwania się w potrzeby innych. Sympatia pisał to spontaniczne uczucie moralne; rozbłyskuje nieoczekiwanie, gdy człowiek nagle zaczyna pojmować cierpienia czy troski drugiej osoby 52. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, iż sympatia spokrewniona jest z moralnością. Jednakże uważniejsze przyjrzenie się 45 Ibidem, s Por. A. Anzenbacher, op. cit., s Por. J. Staniszkis, op. cit., s K. Zorde, op. cit., s Por. A. Anzenbacher, op. cit., s Por. ibidem, s Por. M. Novak, op. cit., s Polskim odpowiednikiem używanego przez Smitha w Teorii uczuć moralnych pojęcia sympathy jest również termin współodczuwanie. (przyp. red.) 52 Por. R. Sennett, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA, Warszawa 2006, s. 43.

81 DUCH DEMOKRATYCZNEGO KAPITALIZMU 81 opisywanej przez Smitha sympatii, pozwala lepiej zrozumieć, o czym mowa. Jeśli założymy, że moralność w opisie Sokratesa czy Kanta związana jest z rozumem, o tyle u Smitha wręcz przeciwnie: spontaniczny wybuch sympatii z konieczności musi opanować wolę: człowieka ogarniają emocje tak wielkie, że nie daje się ich kontrolować, jak wtedy, gdy nagle zaczynamy rozumieć przegranych, współczuć notorycznym kłamcom czy tchórzom. Wybuch sympatii wyrzuca nas poza zwykłe granice moralne, w sferę czasu spontanicznego. W sympatii nie ma nic rutynowego, nic przewidywalnego 53 ani nic, co byłoby zgodne z obowiązkiem wobec sumienia. Kolejną sprawą jest dyktat sumienia, w tym powrót moralności substancjalnej, jak również instytucjonalności i rutyny, który kładłby, w myśl poglądów Smitha, tamę pierwotnej sympatii 54. Zaistniały system demokratycznego kapitalizmu jako system umożliwia zaś także w toku rozumowania Novaka niejako na każdym kroku, spontaniczny wybuch sympatii, będącej istotną cechą ducha tego kapitalizmu. Z jednej strony rozwój tego ducha możliwy jest tylko w zaistniałym i aprobowanym systemie zmiany i elastyczności. Smith był przekonany, że wszelka instytucjonalność i rutyna go uśmierca 55. Z drugiej zaś strony pierwotnym pryncypium tego ducha jest relacyjność wymiany (handel), która nie mogłaby istnieć bez sympatii. Innymi słowy: sympatia stwarza i odzwierciedla zawsze indywidualny charakter wymiany 56, który dzięki niej w warunkach wolnej konkurencji, przekształca się w obiektywną zbieżność interesów, czyli właśnie utylitarnie rozumianą korzyść społeczną 57. Sympatia wznosi się ponad prymitywny egoizm Hobbesa; niemniej jednak Smith nie utożsamiał jej, zdaniem R. Sennetta, z postępem moralnym (bądź zasadą moralną), lecz jedynie z materialnym postępem społeczeństwa 58. W tym sensie Smith spychając moralność na bok, położył fundament pod koncepcję spontanicznie działającego homo oeconomicus 59. W kulturze anglosaskiej zaczęła narastać więc sprzeczność pomiędzy celem działania etycznego a celem działania gospodarczego. Nawet przeniknięcie utylitaryzmu do ekonomii, w wyniku czego, jak mówi Władysław Tatarkiewicz, wytworzyła się swoiście anglosaska postać liberalizmu 60, nie zniosło sygnalizowanej powyżej sprzeczności, gdyż zarówno utylitaryzm, jak i ekonomia, są formami jakby pozapodmiotowymi. Oznacza to, że nastawione są jedynie na obiektywy skutek działalności człowieka, gdzie między innymi konflikt sumienia czy wola podmiotu, o czym rozważa etyka chrześcijańska, nie mają znaczenia. Po prostu o poprawności działań nie decydują już intencje i przekonania, 53 Por. ibidem, s Por. ibidem, s Por. ibidem, s Por. ibidem, s Por. A. Comte-Sponville, Czy kapitalizm jest moralny? O niedorzecznościach i tyranii naszych czasów, tłum. E. Aduszkiewicz, Wyd. Czarna Owca, Warszawa 2012, s Por. R. Sennett, Korozja charakteru, s Por. A. Zadroga, Współczesne ujęcia etyki biznesu w Polsce. Próba oceny z perspektywy teologii moralnej, Wyd. KUL, Lublin 2009, s W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, tom 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 230.

82 82 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI lecz jedynie zaistniała empirycznie i wyliczona (po fakcie) matematycznie utylitarna reguła maksymalizacji 61. Można zatem stwierdzić, iż matematyka wygrała przeciwko religii w jej wariancie moralnym Duch czasu a duch świata Wreszcie szóstym aspektem ducha demokratycznego kapitalizmu jest jego zasklepienie się w świecie. Wprawdzie duch ten posiada dynamiczny charakter, niemniej jego dynamizm kończy się w chwili zaistnienia matematycznej maksymalizacji jako utylitarnie rozumianego dobra. W efekcie oznacza to, że duch ten, z jednej strony, nie jest w stanie, a nawet nie jest to jego zamiarem, transcendować człowieka jak to ma miejsce w etyce chrześcijańskiej ku wyższym absolutnym wartościom. Z drugiej zaś, duch ten w końcowym etapie swego wzrostu jako maksymalizacja ciągle zamknięty jest w immanencji. Jest empirycznie uchwytny, by następnie, w przypadku spadku koniunktury gospodarczej, rozpocząć swój cykl rozwoju niejako od nowa. Jeśli więc, między innymi, Kościół katolicki protestuje przeciwko szerzącemu się duchowi indywidualizmu, o czym wspomina Novak 63, to nie dlatego, że nie docenia jego kreatywnej strony, lecz właśnie dlatego, że jest on wyłącznie zasklepiony w immanencji. Dlatego też między innymi B. Häring rozróżnia między duchem czasu a duchem świata 64. Duch czasu wskazuje, jego zdaniem, na dynamiczny i integralny charakter rozwoju ludzkiej natury będącej jednością ducha i ciała, która nakierowana jest do życia w czasie, ale nie jest to relacja całkowitego podporządkowania czy wykluczenia jej transcendencji wobec świata 65. Z kolei duch świata ukazuje się w totalnym ukierunkowaniu na świat jako wyraz praktycznego materializmu, przed którym zresztą św. Paweł ostrzegał chrześcijan w Liście do Rzymian w słowach: Nie bierzcie więc wzoru z tego świata (12, 2) 66. Można zatem stwierdzić, iż opisywany przez Novaka w oparciu o poglądy Locke a i Smitha duch demokratycznego kapitalizmu nie prowadzi człowieka do zbawienia, lecz jest postępem wiodącym do ugruntowania homo oeconomicus. Dlatego duch ten wraz ze swą treścią utylitarystyczną nie może być niczym innym jak tylko duchem świata. 61 Utylitaryzm przywiązuje wagę do pytań o etyczność działania i sprawiedliwość społeczną dopiero po fakcie. To znaczy rozważa konsekwencję działań, gdy owe działania już się dokonały. R. Sennett, Etyka dobrej roboty, tłum. J. Dzierzgowski, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA., Warszawa 2010, s Por. A. Krzyżanowski, Chrześcijańska moralność polityczna. Wybór pism, wyboru dokonał M. Kuniński, OMP Kraków 2002, s Por. M. Novak, op. cit., s Por. B. Häring, Moralverkündigung nach dem Konzil [w:] Theologische Brennpunkte: Aktuelle Schriftenreihe Bd. 3/4: unter demselb, V. Schurr i B. Häring, Bergen-Enkheim b. Frankfurt a.m. 1966, s Por. S. Kowalczyk, Człowiek a społeczność. Zarys filozofii społecznej, Wyd. KUL, Lublin 2005, s Por. W. Świątkowski, op. cit., s

83 8. Podsumowanie DUCH DEMOKRATYCZNEGO KAPITALIZMU 83 Powyższy artykuł w analizowanych przeze mnie sześciu aspektach studzi jednak entuzjazm Novaka jakoby pomiędzy duchem demokratycznego kapitalizmu a duchem katolicyzmu miałaby istnieć jakaś rozpoznawalna zbieżność. I chociaż duch, o którym mówi Novak, ujęty jest raczej jako tylko pewien znak, czy metafora, to niemniej pod tymże pojęciem usiłowałem wykazać nieco więcej niż tylko znak jego istotę, i tym samym odmienność celów ducha chrześcijaństwa i ducha demokratycznego kapitalizmu. Nadzieje Novaka na stworzenie wspólnoty ducha, opartej na zasadach chrześcijańskiej moralności i demokratycznego kapitalizmu, mają raczej słabe szanse urzeczywistnienia. Dlatego też trzeba jasno powiedzieć, iż opisywany przez Novaka duch demokratycznego kapitalizmu ma wyłącznie na uwadze wariant liberalny i ponad niego nie wykracza. Jeśli chcemy w ogóle mówić o jakimś możliwym związku pomiędzy duchem kapitalizmu a duchem katolicyzmu, to z pewnością nie ze względu na jego status ontologiczny, lecz tylko w sferze praktyki rozumianej w sensie korespondencji, jako połączenia pewnych elementów liberalizmu ze złożonością etyki chrześcijańskiej, ale nigdy jako wspólnoty doktryn. Bibliografia Anzenbacher A., Wprowadzenie do filozofii, tłum. J. Zychowicz, Wyd. WAM, Kraków Comte-Sponville A., Czy kapitalizm jest moralny? O niedorzecznościach i tyranii naszych czasów, tłum. E. Aduszkiewicz, Wyd. Czarna Owca, Warszawa Danner P.L., Personalizm, wartości, ekonomia [w:] Religia i ekonomia, red. i tłum. J. Grosfeld,, Instytut Wyd. PAX, Warszawa Drożdż B., Posługa społeczna Kościoła. Studium pastoralne w świetle nauczania współczesnego Kościoła, Biblioteka im. Jana Pawła II WSD Diecezji Legnickiej, Legnica Gründel J., Normen im Wandel. Eine Orientierungshilfe für christliches Leben heute, Don Bosco Verlag, München Häring B., Moralverkündigung nach dem Konzil [w:] Theologische Brennpunkte: Aktuelle Schriftenreihe Bd. 3/4: unter demselb, V. Schurr i B. Häring, Bergen-Enkheim b. Frankfurt a.m., Ingram D.B., J.A. Parks, Etyka dla żółtodziobów, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć o, tłum. R. Bartołd, Dom Wyd. Rebis, Poznań Kowalczyk S., Człowiek a społeczność. Zarys filozofii społecznej, Wyd. KUL, Lublin Novak M., Duch demokratycznego kapitalizmu, tłum. T. Stanek, Wyd. W drodze, Poznań Krzyżanowski A., Chrześcijańska moralność polityczna. Wybór pism, wyboru dokonał M. Kuniński, OMP Kraków Patel R., Wartość niczego. Jak przekształcić społeczeństwo rynkowe i na nowo zdefiniować demokrację, tłum. H. Jankowska, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA, Warszawa Rand A., Kapitalizm. Nieznany ideał, tłum. J. Łoziński, Wyd. ZYSK i S-ka, Poznań 2013.

84 84 WALDEMAR ŚWIĄTKOWSKI Raulet G., Filozofia niemiecka po 1945, tłum. A. Dziadek, Oficyna Naukowa, Warszawa Sennett R., Etyka dobrej roboty, tłum. J. Dzierzgowski, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA., Warszawa Sennett R., Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA SA, Warszawa Sobór Watykański II, Konstytucja Duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Staniszkis J., Antropologia władzy. Między Traktatem Lizbońskim a kryzysem, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa Świątkowski W., Das Beziehungsgefüge von Sünde und Schuld auf dem Hintergrund der Konzilsaussagen des Vaticanum II, Wyd. Wszechnicy Mazurskiej, EPISTEME 43, Olecko Tatarkiewicz W., Historia filozofii, tom 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Zadroga A., Współczesne ujęcia etyki biznesu w Polsce. Próba oceny z perspektywy teologii moralnej, Wyd. KUL, Lublin Zorde K., Metafizyczne wątki w ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004.

85 Damian Szymczak University of Lodz Faculty of Economics and Sociology Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Wprowadzenie do problemu ubóstwa w ujęciu Amartyi Kumara Sena. Wymiar etyczny 1 Introduction to the Problem of Poverty by Amartya Kumar Sen. The Ethical Dimension On the threshold of the 21 st century the problem of poverty has not been dealt with yet. The world constantly suffers hunger, and many people have no access to running water or education. This raises fundamental question, which have bothered economy researchers for centuries: What determines the wealth of some countries, and the poverty of others? One of the contemporary researchers analysing the causes of poverty and development barriers is Indian economist Amartya Sen. Referring to the socio-economic theory of Sen, the author indicates that modernity implies the need for reflection on the definition of poverty. The author attempts to justify the thesis which focuses on the dissonance between the evaluation concepts of good and evil with objective economic factors which define poverty. The author claims that the definition of poverty should be grounded in considerations concerning good and evil in a specific time, as well as cultural and historical context. Keywords: poverty, development, Amartya Sen JEL Classification: A13, B31, I31 1 Autor pragnie podziękować za uwagi do pierwotnej wersji artykułu przekazane przez dwu anonimowych recenzentów.

86 86 DAMIAN SZYMCZAK 1. Uwagi wstępne Czym jest rozwój? Jakie czynniki decydują o bogactwie i ubóstwie krajów? Na te pytania od lat próbuje odpowiedzieć wielu badaczy, przy czym swoisty kamień węgielny dla tego rodzaju rozważań stanowią przemyślenia Adama Smitha zawarte w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776) 2. W dobie globalizacji pomimo intensywnego rozwoju w wielu dziedzinach ludzkiego życia wciąż nie udało się wyeliminować problemu skrajnego ubóstwa 3. Raport ONZ z realizacji Milenijnych Celów Rozwoju z 2015 r. wykazał, że mimo poprawy wielu aspektów życia ludzi biednych, nie udało się w pełni zrealizować wszystkich celów założonych w roku Na świecie nadal dochodzi do fal głodu, a wielu ludzi wciąż nie posiada dostępu do wody pitnej, podstawowej opieki zdrowotnej czy edukacji. To pokazuje, że w kwestii masowego ubóstwa i zrównoważonego rozwoju wciąż istnieją problemy, które powinny być rozwiązane i stanowią wyzwanie dla obecnego pokolenia. Wśród współczesnych ekonomistów zajmujących się analizą przyczyn ubóstwa kilku zostało nagrodzonych nagrodą Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Są to m.in. Gunnar Myrdal, Robert Solow, Douglass C. North, Joseph Eugene Stiglitz czy Angus Deaton. Jednym z reprezentantów tego grona jest również Amartya Kumar Sen (ur. 1933), laureat Nagrody Nobla z zakresu nauk ekonomicznych z 1998 r. Motywem przewodnim jego prac jest właśnie zjawisko ubóstwa oraz barier szeroko rozumianego rozwoju 5. Znamienne dla jego podejścia jest to, iż 2 Na temat rozwoju dyskusji o przyczynach rozwoju gospodarczego szerzej, patrz: J. Dzionek-Kozłowska, R. Matera, O poszukiwaniu przyczyn bogactwa i nędzy narodów w teorii Darona Acemoglu i Jamesa A. Robinsona, Gospodarka Narodowa 2016, nr 5 (w druku). 3 W artykule termin ubóstwo będzie używany zamiennie z terminem bieda. 4 Milenijne cele rozwoju zakładały (1) zmniejszenie o połowę liczby osób żyjących za mniej niż 1 dolara dziennie; (2) zapewnienie możliwości zdobycia wykształcenia na poziomie podstawowym; (3) promocję równości płci i awansu społecznego kobiet; (4) ograniczenie umieralności dzieci do lat 5; (5) poprawienie opieki zdrowotnej nad matkami i zmniejszenie umieralności przy porodach; (6) ograniczenie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, malarii oraz innych chorób zakaźnych; (7) propagowanie zasad zrównoważonego rozwoju, w celu poprawy stanu środowiska; (8) stworzenie globalnego partnerstwa na rzecz rozwoju i zwalczania ubóstwa. The Millenium Development Goals Report 2015, United Nations, New York 2015, (data dostępu: ). 5 Amartya Kumar Sen jest profesorem filozofii i ekonomii Uniwersytetu Harwardzkiego. Poza zdobyciem Nagrody Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla, jest laureatem szeregu innych prestiżowych wyróżnień, m.in. Bharat Ratna, i Medalu Eisehowera. Studiował matematykę i ekonomię na Uniwersytecie Visva-Bharatti w Indiach, obronił pracę doktorską w Trinity College w Cambridge (1959). Na uniwersytecie w Jadavpur w Indiach podjął studia z zakresu filozofii. W trakcie pracy naukowej związany był z wieloma prestiżowymi uczelniami, m.in. Delhi School of Economics, Cambridge, Stanford czy London School of Economics. Razem z Mahbubem al Haqiem na zlecenie ONZ opracował Wskaźnik Rozwoju Społecznego (ang. Human Developmentd Index, HDI). Jest autorem 30. książek oraz ponad 360. artykułów. Do najważniejszych jego prac należą: Collective Choice and Social Welfare; Poverty and Famines; On Economic Inequality; Development as Freedom; Identity and Violence oraz Missmeasuring Our Lives. Why GDP Doesn t Add Up (wspólnie z Josephem Stiglitzem oraz Jeanem- Paulem Fitoussi). Informacje zebrane na podstawie: B. Kohler, Teoretyk ekonomii i dobrobytu [w:] 12 ikon ekonomii. Od Smitha do Stiglitza, red. R. Lüchinger, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa

87 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 87 w opisie ubóstwa ostro krytykuje on mierzenie nierówności w kategoriach dochodowych, tworząc alternatywę wobec takiego podejścia poprzez wprowadzenie pojęć zdolności (capability) oraz funkcjonowania (functionings) 6. Rozwój utożsamia Sen z poszerzaniem zakresu ludzkiej wolności dowodząc, że prawa i swobody polityczne są czynnikiem jemu sprzyjającym. Celem artykułu jest próba skonfrontowania istniejących w literaturze przedmiotu definicji ubóstwa i sposobów podejścia do analizy tego zjawiska z myślą Sena. Odwołując się do jego koncepcji staram się dowodzić, że definicja ubóstwa powinna być osadzona na płaszczyźnie etycznej. Przyjętą metodę badawczą stanowią studia literatury przedmiotu. W pierwszej części artykułu scharakteryzowane zostały definicje ubóstwa i sposoby prezentowania tego zjawiska. Z kolei w części drugiej dokonano analizy i interpretacji poglądów Sena na podstawie jego głównych prac. W wnioskach końcowych przedstawiono argumenty, które przemawiają na rzecz tezy, że koncepcja ludzkich zdolności Sena implikuje konieczność umieszczenia definicji ubóstwa na płaszczyźnie etycznej. 2. Czym jest ubóstwo? Pojęcia ubóstwa, podobnie jak szereg innych kategorii wykorzystywanych do opisu rzeczywistości społecznej, jest rozumiane i definiowane w sposób niejednolity. Jak pisze Majid Rajnehma: liczba ludzi biednych i sposobów postrzegania biedy jest tak wielka, jak liczba samych ludzi. Ta fantastyczna różnorodność przypadków, w których w różnych kulturach i językach nazywa się kogoś biednym sprawia, że koniec końców wszystko i wszystkich na Ziemi można by na jakiejś zasadzie nazwać biednymi 7. W wielu kulturach od najdawniejszych czasów ubóstwo było stanem przeciwnym do bogactwa 8. Stąd jedną z najczęściej spotykanych definicji ubóstwa jest ujęcie dochodowe. Dana jednostka jest uznawana za ubogą, jeśli nie dysponuje dochodem, który w sposób satysfakcjonujący zaspokoi jej potrzeby i pozwoli żyć na poziomie uznawanym za minimalny w danym społeczeństwie. W myśl podejścia przyjętego przez Bank Światowy, uznając za kryterium dochód per capita mierzony parytetem siły nabywczej można wyróżnić trzy stopnie ubóstwa: skrajne, umiarkowane oraz obejmujące osoby zagrożone ubóstwem 9. Kategorie te wraz z odpowiadającymi im limitami dochodowymi zostały przedstawione w tabeli , s ; (data dostępu: ). 6 Terminy zdolność oraz funkcjonowanie zdefiniowano w podrozdziale 3. 7 M. Rajnehma, Bieda, Dialogi o Rozwoju 2007, nr 7, s Ibidem, s World Development Report 2014/2015. Ending Poverty and Sharing Prosperity, The World Bank and The International Monetary Fund, Washington 2015, s. 32.

88 88 DAMIAN SZYMCZAK Tabela 1. Poziomy ubóstwa według Banku Światowego Poziom ubóstwa ubóstwo skrajne ubóstwo umiarkowane osoby zagrożone ubóstwem Dochód per capita mierzony parytetem siły nabywczej poniżej 1,25 USD dziennie w krajach o niskim dochodzie poniżej 2 USD dziennie w krajach o średnim dochodzie 1,25 4 USD dziennie 4 10 USD dziennie Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Development Report 2014/2015. Ending Poverty, s. 32. Z kolei konsekwencją ustalenia progu dochodowego pozwalającego uznać dane państwo za ubogie i nierozwinięte było przyjęcie Produktu Krajowego Brutto jako podstawowego miernika bogactwa 10. W literaturze przedmiotu można spotkać podział ubóstwa na trzy kategorie: absolutne, względne (relatywne) oraz umiarkowane 11. Ubóstwo absolutne występuję najczęściej na obszarze państw rozwijających się. Społeczeństwa nim dotknięte często zmagają się z niemożnością zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb takich jak: opieka zdrowotna, odzież, mieszkanie, pożywienie oraz dostęp do wody pitnej 12. Ubóstwo absolutne jest bardzo zbliżone do biologicznej definicji ubóstwa. Według jednego z jej twórców Seebohma Rowentree ubóstwo powinno utożsamiać się z brakiem zaspokojenia minimalnych potrzeb biologicznych człowieka takich, jak pożywienie czy odzianie się. Niedobór dóbr pozwalających na ich zaspokojenie często prowadzi do zagrożenia życia wynikającego z wycieńczenia organizmu 13. Życie ludzi dotkniętych ubóstwem umiarkowanym, w przeciwieństwie do osób objętych ubóstwem absolutnym, nie jest zagrożone. Jednak zakres zaspokajanych potrzeb stanowi zaledwie minimum potrzebne do dalszej egzystencji 14. W ujęciu relatywnym dana osoba jest uznawana za ubogą, jeśli poziom jej życia jest niższy od poziomu uznawanego za pożądany w danym społeczeństwie 15. Osoby dotknięte tym rodzajem ubóstwa, mają ograniczony dostęp do dóbr wyznaczających wyższy status społeczny np. do rekreacji czy lepszej opieki medycznej 16. W związku z tym ubóstwa relatywnego nie można całkowicie wyeliminować 17. Konsekwencją konieczności posiadania pewnych dóbr wyznaczających pozycję społeczną jest fakt, że w bogatych społeczeństwach osoba 10 M. Rajnehma, op. cit., s J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa 2006, s Ibidem. 13 A. Sen, Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation, Clarendon Press, Oxford 1981, s Cf. T. Kwarciński, Komu pomóc w pierwszej kolejności? Decyzje dotyczące udzielania pomocy ubogim w świetle Amartyi K. Sena badań nad ubóstwem, Prakseologia 2006, nr 146, s J. Sachs, op. cit., s T. Panek, Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru [w:] Statystyka społeczna dokonania, szanse, perspektywy, GUS, Warszawa 2008, s J. Sachs, op. cit., s T. Panek, op. cit., s. 41.

89 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 89 uznawana za ubogą, zazwyczaj posiada takie dobra jak telewizor czy samochód. Jednak z racji faktu, że posiadanie tych dóbr jest traktowane jako standard, dana osoba może być mimo to uznana za ubogą 18. Elementem łączącym wszystkie definicje ubóstwa jest występowanie niedoboru lub braku jakiegoś składnika. Wśród najczęściej wymienianych znajdują się: odpowiednio wysoki dochód, opieka zdrowotna, żywność itd. 19 John Kenneth Galbraith podkreślał, że nie ma w pełni zadowalającego wyjaśnienia przyczyn ubóstwa. Ponadto uwydatnił on fakt, że wiele teorii wyjaśniających istotę ubóstwa opiera się na licznych uproszczeniach, których celem jest potwierdzenie ich praktycznej przydatności 20. Z kolei, cytowany już Rajnehma wyróżnił cztery wymiary, według których powinno się analizować ubóstwo 21 : (1) wymiar pierwszy obejmuje czynniki twarde (absolutne), do których należą kategorie egzystencjalne takie jak: brak szacunku w społeczeństwie, upokorzenie, poczucie odrzucenia i niemożność osiągnięcia życiowych celów. Do tej grupy zaliczają się również różne formy ucisku i brak praw obywatelskich. Ponadto w skład czynników absolutnych wchodzą wszelkie pozostałe formy ubóstwa jak głód i bezdomność; (2) w wymiarze drugim chodzi o postrzeganie biedy przez osoby nią dotknięte. Termin ubóstwo ma konkretne znaczenie dopiero w chwili, gdy jakiś czynnik lub grupa czynników powoduje, że dana osoba postrzega siebie jako ubogą. Za każdym razem jest to kwestią indywidualną, wynikającą z kontekstu społeczno-kulturowego. Nie każdą osobę nieposiadającą danych dóbr powinno uważać się za ubogą. Dla części osób wychowanych w kulturze ceniącej prostotę i skromność, np. zwolenników Mahatmy Gandhiego, życie wolne od dóbr materialnych 22 stanowi błogosławieństwo dające możliwość osiągnięcia bogactwa duchowego w myśl powiedzenia Mahometa Al faqro faxri (Bieda jest moją dumą i chwałą) 23. Zdaniem Gandhiego życie oparte na zaspokajaniu jedynie podstawowych potrzeb służy rozwojowi samorządności. Z kolei samorządność w połączeniu z prostotą działania służy uzdrowieniu cywilizacji oraz pozwala osiągnąć autonomię polityczną i gospodarczą 24. Warto zauważyć, że Gandhi propagował ideę dobrowolnego ubóstwa rozumianego jako skromność, która pozwala osiągać wysokie standardy moralne. Z tego względu dobra materialne rozpatrywał zarówno w kategoriach 18 Przykładem może być posiadanie ponad dziesięcioletniego samochodu, którym w społeczeństwie polskim dysponują osoby należące do klasy średniej. W niemieckim społeczeństwie posiadanie auta mającego ponad dekadę wiązałoby się z przynależnością do niższej klasy społecznej. 19 M. Rajnehma, op. cit., s J.K. Galbraith, Istota masowego ubóstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s Ibidem. 22 W literaturze stanowisko propagujące ascetyczny styl życia często jest określane jako efekt Gandhiego. Cf. J. Dzionek-Kozłowska, R. Matera, Ethics in Economic Thought. Selected Issues and Various Perspectives, Lodz University Press & Jagiellonian University Press, Łódź-Kraków 2015, s M. Rajnehma, op. cit., s R. Matera, Związki ekonomii i etyki w poglądach Mohandasa Gandhiego, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2013, vol. 16, s

90 90 DAMIAN SZYMCZAK ekonomicznych, jak i etycznych 25. W związku z tym w opinii brytyjskiego socjologa Georga Simmela dana osoba w sensie społecznym staje się uboga dopiero w chwili udzielania jej pomocy 26 ; (3) wymiar trzeci obejmuje kwestię odbierania ubóstwa przez innych. Bieda jest najczęściej postrzegana jako zjawisko negatywne, z którym należy walczyć ze względu na przyjęte zachowanie społeczne, kulturowe oraz etyczne. Jednak z drugiej strony można spotkać pogląd, że bieda jest naturalnym i nieuniknionym elementem ludzkiego życia i wszelkie próby pomocy prowadzą do negatywnych skutków 27. Skrajną postać tego stanowiska wyraża metafora łodzi ratunkowej Garretta Hardina 28, który odwołał się do obrazu łodzi, na której znajduje się 50 osób. W pobliżu widzimy jednak 100. ludzi błagających o ratunek. W sytuacji, gdy łódź może pomieścić jedynie 60 osób, przyjęcie potrzebujących prowadzi do katastrofy i utonięcia wszystkich. Jak pisze G. Hardin: zupełna sprawiedliwość, zupełna katastrofa 29. Michael J. Sandel zwrócił uwagę na fakt, że w takiej sytuacji stykamy się z konfliktem wartości (czy można poświęcić jedno życie, aby ocalić drugie?) oraz niepewnością, co do faktycznych następstw danej decyzji (czy łódź faktycznie zatonie, jeśli osoby proszące o pomoc zostaną przyjęte na pokład?) 30. Jego zdaniem dystrybucję dóbr (w tym przypadku miejsca na łodzi) można rozpatrywać przez pryzmat trzech wartości: dobrobytu społecznego, wolności oraz cnoty. Podkreśla on przy tym, że wybór określonego ideału implikuje sposób myślenia o sprawiedliwości 31 ; (4) w wymiarze czwartym powinno się brać pod uwagę czasoprzestrzeń społeczną i kulturową, czyli wszystkie czynniki wymienione powyżej we wzajemnym powiązaniu. Podlegają one z biegiem czasu modyfikacji wynikającej ze zmian zachodzących w czasoprzestrzeni, w której funkcjonują. Dlatego wiele czynników jest postrzeganych odmiennie przez biednych i resztę społeczeństwa, a ubóstwo jest wówczas pojęciem relatywnym 32. Przykładem może być posiadanie samochodu, które jeszcze w latach 70. i 80. ubiegłego wieku w Polsce było wyznaczni- 25 Ibidem. 26 M. Grabowska, Ubóstwo jako efekt zewnętrzny funkcjonowania konkurencyjnej gospodarki [w:] Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki w XXI wieku, red. B. Kryk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012, s M. Rajnehma, op. cit., s Cf. G. Hardin, Lifeboat Ethics: the Case Against Helping the Poor, Psychology Today 1974, 8 września. 29 Ibidem, s. 38 [za:] T. Kwarciński, Granice moralnej odpowiedzialności za problem światowego ubóstwa, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2006, vol. 9, nr 1, s M.J. Sandel, Sprawiedliwość. Jak postępować słusznie?, Wydawnictwo KURHAUS, Warszawa 2013, s Ibidem, s M. Rajnehma, op. cit., s. 39.

91 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 91 kiem wysokiego statusu społecznego. Obecnie niewiele gospodarstw domowych nie posiada tego dobra 33. Innymi przykładami mogą być dostęp do Internetu czy posiadanie telefonu komórkowego Ubóstwo według Sena Sen określa ubóstwo jako niedostatek minimum elementarnych zdolności 35. W ten sposób można je również interpretować w kategoriach normatywnych i umieścić na płaszczyźnie moralnej. Podkreśla on przy tym, że ze względu na przecięcie refleksji etycznych z ekonomicznymi ciężko jest jednoznacznie określić, kto jest osobą ubogą i w związku z tym w opisie nierówności powinno się szukać odpowiedzi na pytanie: czego osoby ubogie są pozbawione? 36 W książce Rozwój i wolność Sen przytacza przypowieść o Annapurnie ukazując wieloznaczność pojęcia ubóstwo. Tytułowa Annapurna jest młodą kobietą, która chce uporządkować zaniedbany ogród. Ze względu na prostotę zadania postanawia dać jednakowe wynagrodzenie niezależnie od tego, kto wykona pracę. Ma do wyboru trzech bezrobotnych: Dinu, Bishano oraz Rogini. Pierwszy spośród trójki bezrobotnych posiada najniższe dochody, jednak zdążył już się przyzwyczaić do życia w biedzie. Z kolei Bishano posiada wyższe dochody niż Dinu, lecz jest najbardziej nieszczęśliwy, ponieważ dopiero co utracił cały majątek i nie jest przyzwyczajony do ubogiego życia. Rogini jedyna kobieta ubiegająca się o pracę ogrodnika, podobnie jak Dinu jest przyzwyczajona do ubogiego życia. Jednak mimo faktu, że nie jest osobą najuboższą i najmniej szczęśliwą spośród kandydatów, wynagrodzenie uzyskane za uporządkowanie ogrodu w największym stopniu zmienia jakość jej życia. Pozwoliłoby jej na wyleczenie przewlekłej choroby, na którą cierpi od dzieciństwa 37. Annapurna jako kryterium wyboru pracownika przyjęła zatrudnienie osoby najuboższej. Pozornie wybór był prosty, najniższe dochody z całej trójki ma bowiem Dinu. Jednak jeśli za kryterium przyjmiemy szczęście, to największą wartość praca ma dla Bishano. Z kolei jeśli weźmiemy pod uwagę czyje życie posada ogrodnika zmieni w największym stopniu wybór pada na Rogini otrzymana pensja pozwoli jej na uleczenie choroby i tym samym najbardziej zmieni poziom jej życia. Sen opowiadając się za Rogini polemizuje z argumentami wynikającymi z egalitaryzmu zasobów, z którego wynikałoby, że osobą najuboższą jest Dinu. 33 Dane GUS pokazują, że w 1970 w Polsce było zarejestrowanych 479 tys. samochodów osobowych. W roku 2011 liczba zarejestrowanych pojazdów osobowych wynosiła tys. K. Andrzejczak, Zmiany wzrostu wskaźnika nasycenia samochodami osobowymi, Wiadomości Statystyczne 2012, nr 11, s Według danych GUS w roku ,8% gospodarstw domowych w Polsce posiadało dostęp do Internetu, a w roku 2006 wskaźnik dostępu do Internetu wynosił jedynie 35,9%. 35 A. Sen, Nierówności. Dalsze rozważania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000, s D. Zwarthoed, Zrozumieć biedę. John Rawls Amartya Sen, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012, s A. Sen, Rozwój i wolność, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s

92 92 DAMIAN SZYMCZAK Ponadto polemizuje on z stanowiskiem prezentowanym przez utylitarystów, dla których Bishano jako osoba najmniej szczęśliwa znajduje się w najgorszym położeniu 38. Przypowieść ma charakter moralny pokazuje, że przedmiotem analizy ubóstwa nie powinno być porównanie ubogich z bogatymi, lecz z innymi ubogimi, ponieważ jak podkreśla Sen, ubogim można być na różne sposoby 39. Ilustruje tym przykładem, że definicja biedy powinna być osadzona na płaszczyźnie etycznej. Jednocześnie uwypukla fakt, że wybór osoby najbiedniejszej zmienia się w zależności od przyjętego kryterium 40 : (1) indywidualny dochód Dinu, (2) samopoczucie/szczęście Bishano, (3) korzyść wynikająca z otrzymanego wynagrodzenia Rogini (wynagrodzenie pozwoli na wyleczenie). Sen krytykuje mierzenie nierówności w kategoriach związanych z dochodem 41. Proponuje on opis nierówności w kategoriach zdolności (capability) oraz funkcjonowania (functionings) i zdolności do funkcjonowania. W koncepcji Sena warto zwrócić uwagę na fakt, że funkcjonowania zawsze są przedstawiane w formie czasowników oddających relację podmiot-zasób 42. Jak pisze Sen: ( ) jeśli zamiast koncentrować się tylko na niskości dochodów, przyjmiemy bardziej rozległą perspektywę ograniczania możności, będziemy mogli zobrazować niedostatki życia i wolności przy użyciu konkretnych informacji (łącznie ze statystykami tego rodzaju, który rzecznicy perspektywy dochodowej skłonni są podsuwać badaczom polityki). Tak więc dochód i bogactwo ogromnie ważne pośród innych czynników trzeba ująć w szerokim i zróżnicowanym kontekście powodzenia i niemożności 43. Warto w związku z tym zadać pytanie: dlaczego pojmowanie ubóstwa w kategoriach dochodowych nie odzwierciedla w pełni sytuacji osób ubogich? Zdaniem Sena dochód jest wielkością relatywną, która nie oddaje w pełni jakości życia. Posiadając dochód w wysokości X w państwie o wysokim standardzie życia, można być uznanym za osobę ubogą, jeśli do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym wymagane są takie dobra jak telefon komórkowy czy samochód. Jednocześnie posiadając ten sam dochód w niezbyt zamożnym kraju można wieść w pełni satysfakcjonujące życie i należeć do klasy średniej, a nawet wyższej. Przyczyną tej sytuacji jest fakt, że brak takich dóbr jak telewizja, samochód czy komputer jest mniej dotkliwy w niezbyt zamożnych państwach Ibidem. 39 D. Zwarthoed, op. cit., s Ibidem, s Szerzej na temat wskaźników wzrostu gospodarczego: A. Sen, J.P. Fitousssi, J. Stiglitz, Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa D. Zwarthoed, op. cit., s. 38, A. Sen, Rozwój, s P. Bagiński, Amartya Sen i jego koncepcja wyjścia ze stanu ubóstwa poprzez poszerzenie zakresu wolności, Dialogi o rozwoju 2007, nr 7, s. 64.

93 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 93 Analiza nierówności dochodowych nie odzwierciedla rzeczywistych nierówności szans. Szanse na przekształcanie dochodu w rzeczywiste możliwości są zróżnicowane w przypadku każdej jednostki ludzkiej. Zależą od wielu cech fizycznych i społecznych, które charakteryzują poszczególne osoby i wpływają na ich życie 45. W rozważaniach Sen wielokrotnie nawiązuje do sytuacji osób niepełnosprawnych, aby pokazać, że założenie o jednolitości potrzeb ludzkich jest błędne 46. Rzeczywiste możliwości osoby niepełnosprawnej są często ograniczone, nawet jeśli posiada ona większą ilość dóbr pierwotnych od innych (np. wyższy dochód). Dlatego zdaniem Sena ocena dochodu powinna być przedstawiona za pomocą dostępnych zestawów produktów i usług, które dana osoba ma do wyboru 47. W przypowieści o Annapurnie przykładem osoby o ograniczonych możliwościach jest Rogini, która ze względu na chorobę może się podejmować jedynie prostych prac w przeciwieństwie do Dinu i Bishano. Wśród argumentów przemawiających za analizą ubóstwa przez pryzmat zdolności Sen wymienia 48 : (1) fakt, że analiza ludzkich możliwości koncentruje się na istotnych niedostatkach, a nie kategoriach instrumentalnych, jak wysokość dochodu; (2) to, że ubóstwo jest związane z wieloma innymi czynnikami nie tylko ze zbyt niskim dochodem. Do czynników tych należą również: zdrowie, wiek, płeć czy miejsce zamieszkania; (3) fakt, iż potencjał do przekształcenia dochodu w rzeczywiste możliwości nie jest jednakowy w każdym społeczeństwie. Koncepcja zdolności jest zakorzeniona w rozważaniach Arystotelesa 49, który analizując naturę ludzkiego szczęścia sformułował pojęcia: ergon (działanie, dzieło, funkcja) oraz hexis (trwała dyspozycja). Arystoteles zauważył, że człowiek, mimo zdolności zdefiniowania szczęścia, nie jest w stanie poznać jego istoty. Zestawienie definicji szczęścia i funkcji przyczyniło się do wprowadzenia jakościowego wymiaru do pojęcia posiadać. Ukazano dzięki temu, że paleta ludzkich sposobności jest rozległa i człowiek w rzeczywistości może posiadać i być pozbawiony wielu dóbr, takich jak mieszkanie czy edukacja 50. Bazowym pojęciem związanym z koncepcją ludzkich zdolności jest funkcjonowanie, czyli wybór dostępnych możliwości 51. Istotne funkcjonowania powiada Sen mogą być bardzo różnorodne, począwszy od tak elementarnych jak należyte odżywianie się, cieszenie się dobrym zdrowiem, ustrzeżenie się możliwych do uniknięcia chorób i przedwczesnej śmierci, po osiągnięcia bardziej złożone bycie szczęśliwym, poczucie godności, uczestnictwo w życiu społecznym itd A. Sen, Nierówności, s Ibidem, s Ibidem, s A. Sen, Rozwój, s D. Zwarthoed, op. cit., s Ibidem, s M.A. Paszkowicz, op. cit. 52 A. Sen, Nierówności, s. 55.

94 94 DAMIAN SZYMCZAK Zbiór dostępnych wektorów funkcjonowania konstytuuje byt danej jednostki ponieważ odzwierciedla wolność wyboru spośród różnych dróg życia 53, podobnie jak zbiór budżetowy pokazuje konfiguracje dóbr, które może zakupić konsument 54. Składowe koncepcji zorientowanej na ludzkie możliwości pokazuje rysunek 1. Rysunek 1. Składowe koncepcji zorientowanej na ludzkie możliwości Produkcja nierynkowa Produkcja rynkowa Transfery w naturze Dochody netto Wektor dostępnych zasobów (charakterystyka) Zestaw zdolności Możliwości = Wektory potencjalnego funkcjonowania Pomysły na dobre życie Wolny/ ograniczony wybór Wektor osiągniętego funkcjonowania Metody osiągania wyniku Osobowe, społeczne i środowiskowe czynniki konwersji Swoboda uzyskania wyniku Realizacja/wynik Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M.A. Paszkowicz, op. cit., s Gdy latem 1997 r. japońska gazeta zapytała Sena o to, co jego zdaniem było największym osiągnięciem XX w. hinduski ekonomista stwierdził, że był to wzrost demokracji. W jego opinii ustrój demokratyczny oraz swobody polityczne sprzyjają rozwojowi i zwalczaniu ubóstwa 55. W książce Rozwój i wolność zauważa, że rozwój wymaga usunięcia głównych źródeł zniewolenia: ubóstwa oraz tyrani, skąpych możliwości gospodarowania oraz systematycznych społecznych represji, braku społecznych zabezpieczeń oraz nietolerancji czy nadmiernych ingerencji państwa represyjnego 56. Podobny pogląd widać u Miltona i Rose Friedman, którzy stwierdzają, że ( ) niepotrzebne są żadna siła zewnętrzna, przymus czy pogwałcenie wolności, aby nastąpiła współpraca, z której wszyscy odniosą pożytek 57. Jako przykład pozytywnego wpływu syntezy wolności politycznej i gospodarczej podają intensywny rozwój Stanów Zjednoczonych oraz Anglii w XIX wieku. W książce Wolny wybór możemy przeczytać również, że [w]olność oznacza różnorodność, ale także i mobilność. Gwarantuje tym, którzy są obecnie w niekorzystnej sytuacji, szanse zdobycia pozycji uprzywilejowanej w przyszłości. Stwarza bez mała każdemu, od samego szczytu do samego dołu, szanse na pełniejsze i bogatsze życie 58. Znaczenie wolności jako składnika postępu podkreśla również Friedrich August von Hayek. Zdaniem Hayeka system rynkowy jest układem, który cechuje się żywiołowością. 53 Ibidem, s Ibidem, s A. Sen, Democracy as Universal Value, Journal of Democracy 1999, nr 10.3, s A. Sen, Rozwój, s M. Friedman, R. Friedman, Wolny Wybór, Wydawnictwo Aspekt, Sosnowiec 2006, s Ibidem, s. 142.

95 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 95 Podkreśla on przy tym, że rynek, podobnie jak świat przyrody, nie działa sprawnie, jeśli ma narzuconą hierarchię celów lub działa pod przymusem. Dlatego wolność jest bodźcem niezbędnym dla dalszego rozwoju 59. Jednak czy ludziom ubogim powinno zależeć na swobodach politycznych? Można wyróżnić trzy zasadnicze argumenty przeciwko ustrojowi demokratycznemu oraz prawom politycznym w krajach rozwijających się 60 : (1) twierdzenie Lee przekonanie, że kraje autorytarne mogą osiągnąć wysoki poziom wzrostu gospodarczego (np. w Chinach), a demokracja hamuje wzrost gospodarczy; (2) konflikt priorytetów przeświadczenie, że potrzeby ekonomiczne dla osób ubogich są ważniejsze od ich praw politycznych; (3) pogląd, że wolność i demokracja to wartości stricte zachodnie, które są sprzeczne z innymi systemami wartości, w szczególności z azjatyckim. Deepak Lal zauważył, że w trakcie ekspansji gospodarczej Zachodu cywilizacje rozwijające się stanęły przed koniecznością wyboru określonej drogi rozwoju. Jego zdaniem pierwszą z dróg było naśladownictwo, w myśl którego należy przyjąć przekonania materialne Zachodu wraz z technologią, która zapewni państwu potencjał militarny i gospodarczy. Przykładem kraju, w którym dokonano takiego wyboru jest Japonia. Alternatywną drogą była izolacja i ochrona tradycyjnych wartości w obawie przed modernizacją, którą stosował Gandhi. Trzecią alternatywą była próba osiągnięcia kompromisu pomiędzy tradycją a nowoczesnością, którą stosowały Chiny. Lal wykazał w swoich badaniach, że modernizacja nie musi pociągać za sobą erozji tradycyjnych wartości i wiązać się z akceptacją wartości zachodnich 61. Zdaniem Sena te argumenty są bezpodstawne i oparte na wybiórczych i wąskich badaniach. Uzasadnieniem tezy, że demokracja i swobody polityczne sprzyjają zwalczaniu ubóstwa jest fakt, że ciężkie klęski głodowe nigdy nie dotykają państw o wielopartyjnym ustroju demokratycznym 62. Mimo faktu, że fale głodu zazwyczaj nie obejmują swoim zasięgiem więcej niż 5% populacji danego państwa, zdaniem Sena partie mają polityczny interes w zwalczaniu niekorzystnej sytuacji. W systemach totalitarnych głód zabijający miliony nie wpływa na dobrobyt dyktatora/grupy rządzącej. Gdyby wybrana demokratycznie władza nie zareagowała na kryzys, automatycznie utraciłaby poparcie znacznej części elektoratu. Ponadto ludzie posiadają naturalną empatię i potrzebę reakcji na cierpienie innych. W związku z tym niewielka część ludności oddałaby głos na partię niewrażliwą na sytuację najuboższych Cf. J. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s A. Sen, Democracy, s P. Matera, R. Matera, Moralność i religia a rozwój kapitalizmu w ujęciu Deepaka Lala, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2011, vol. 14, s Fakt ten dotyczy zarówno państw bogatych, jak i stosunkowo ubogich (jak Indie czy Bostwana). 63 A. Sen, Racjonalność i wybór społeczny [w:] Elementy teorii wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s

96 96 DAMIAN SZYMCZAK 4. Wnioski Nie pytaj mnie czym jest ubóstwo, bo spotkałeś je poza moim domem. Spójrz na dom i policz liczbę dziur. Spójrz na naczynia i ubrania, które noszę. Spójrz na wszystko i zapisz co widzisz. To co widzisz, to ubóstwo 64. Te słowa ubogiego mężczyzny z Kenii obrazują czym jest ubóstwo. Jest to zjawisko wieloaspektowe, którego charakterystyka powinna być dokonywana przez identyfikację faktycznych braków i problemów, z jakimi zmagają się osoby ubogie. Dlatego badając biedę należy brać pod uwagę wiele czynników, zarówno materialnych np. posiadane dobra, jak i duchowych, takich jak upokorzenie czy poczucie bezradności. Rozważanie przyczyn ubóstwa ograniczone jedynie do kilku wybranych składników może prowadzić do błędnego postrzegania zarówno tego zjawiska, jak i dobrobytu. To z kolei może skutkować błędnie zaadresowaną pomocą. Dobrobyt dla osoby wychowanej w bogatym społeczeństwie o wysokim standardzie jest czymś zupełnie innym niż dla osoby mieszkającej w kraju słabo rozwiniętym. Analiza ubóstwa w oparciu o koncepcję ludzkich zdolności Sena daje prawdziwszy obraz sytuacji osób biednych. Sen wykazał, że dyskusja publiczna na temat ubóstwa powinna poszukiwać odpowiedzi na pytanie o to czego nie mają osoby ubogie. Pojęcia zdolności i funkcjonowania wprowadziły jakościowy i etyczny wymiar do pojęcia ubóstwa i ukazały prawdziwe, nieinstrumentalne czynniki warunkujące ubóstwo danej osoby. Sen zwrócił uwagę na inne oblicze ubóstwa i rzeczywiste problemy osób dotkniętych tym zjawiskiem. Dlatego należy się zgodzić z opinią Roberta Solowa, który określił hinduskiego badacza jako sumienie ekonomii 65. Bibliografia Andrzejczak K., Zmiany wzrostu wskaźnika nasycenia samochodami osobowymi, Wiadomości Statystyczne 2012, nr 11, s Bagiński P., Amartya Sen i jego koncepcja wyjścia ze stanu ubóstwa poprzez poszerzenie zakresu wolności, Dialogi o Rozwoju 2007, vol. 2007, nr 1, s Dzionek-Kozłowska J., R. Matera, Ethics in Economic Thought. Selected Issues and Various Perspectives, Lodz University Press & Jagiellonian University Press, Łódź Kraków Dzionek-Kozłowska J., R. Matera, O poszukiwaniu przyczyn bogactwa i nędzy narodów w teorii Darona Acemoglu i Jamesa A. Robinsona, Gospodarka Narodowa 2016, nr 5 (w druku). Friedman M., R. Friedman, Wolny Wybór, Wydawnictwo Aspekt, Sosnowiec World Development Report 2000/2001. Attacking Poverty, Oxford University Press, New York 2001, s S. Nasar, Indian Wins Nobel Award in Economics, The New York Times 1998, times.com/1998/10/15/business/indian-wins-nobel-award-in-economics.html?pagewanted=all (data dostępu: ).

97 WPROWADZENIE DO PROBLEMU UBÓSTWA 97 Galbraith J.K., Istota masowego ubóstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Godłów-Legiędź J., Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Grabowska M., Ubóstwo jako efekt zewnętrzny funkcjonowania konkurencyjnej gospodarki [w:] Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki w XXI wieku, red. B. Kryk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Hardin G., Lifeboat Ethics: the Case Against Helping the Poor, Psychology Today 1974, 8 września, s Kohler B., Teoretyk ekonomii i dobrobytu [w:] 12 ikon ekonomii. Od Smitha do Stiglitza, red. R. Lüchinger, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa Kwarciński T., Granice moralnej odpowiedzialności za problem światowego ubóstwa, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2006, vol. 9, nr 1, s Kwarciński T., Komu pomóc w pierwszej kolejności? Decyzje dotyczące udzielania pomocy ubogim w świetle Amartyi K. Sena badań nad ubóstwem, Prakseologia 2006, nr 146, s Matera P., R. Matera, Moralność i religia a rozwój kapitalizmu w ujęciu Deepaka Lala, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2011, vol. 14, s , nalesonline.uni.lodz.pl/archiwum/2011/2011_01_matera_55_65.pdf. Matera R., Związki ekonomii i etyki w poglądach Mohandasa Gandhiego, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2013, vol. 16, s , lodz.pl/archiwum/2013/2013_matera_307_318.pdf. Nasar S., Indian Wins Nobel Award in Economics, The New York Times 1998, ml?pagewanted=all. Panek T., Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru [w:] Statystyka społeczna dokonania, szanse, perspektywy, GUS, Warszawa Paszkowicz M.A., Niepełnosprawność w świetle koncepcji zorientowanej na ludzkie możliwości, Prakseologia 2014, nr 156, s Rajnehma M., Bieda, Dialogi o Rozwoju 2007, nr 1, s Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Sandel M.J., Sprawiedliwość. Jak postępować słusznie?, Wydawnictwo KURHAUS, Warszawa Sen A., Democracy as Universal Value, Journal of Democracy 1999, nr 10.3, s Sen A., J.P. Fitousssi, J. Stiglitz, Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, Wydawnictwo Znak, Kraków Sen A., Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation, Clarendon Press, Oxford Sen A., Racjonalność i wybór społeczny [w:] Elementy teorii wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Sen A., Rozwój i wolność, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002.

98 98 DAMIAN SZYMCZAK The Millenium Development Goals Report 2015, United Nations, New York World Development Report 2000/2001 Attacking Poverty, Oxford University Press, New York World Development Report 2014/2015. Ending Poverty and Sharing Prosperity, The World Bank and The International Monetary Fund, Washington Zwarthoed D., Zrozumieć biedę. John Rawls Amartya Sen, Oficyna Naukowa, Warszawa

99 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Beata Rogowska Jan Kochanowski University (JKU) in Kielce Faculty of Law, Management and Administration beat78@ujk.edu.pl Etyczny aspekt teorii normatywnych rachunkowości Ethical Aspect of the Normative Theories of Accounting The aim of this study is to show the ethical aspects of the so-called normative accounting theory (NT), with particular emphasis on the ethical and normative theory (EN) important for the development of accounting as a science, taking into account its social function. Attention is focused on the so-called axiological layer with regard to the methodological foundation (pragmatic methods and related metascience) regarding the work of theorists in Western Europe. Although in the years 70s shall be considered as unscientific and begin the process of domination positive theory of accounting. It seems that in the twentyfirst century takes rebirth specific ethical and social topics in accounting. The importance and usefulness of ethics in accounting due to turbulent environment changes of accounting and social needs, as well as changes within the science. Keywords: methodology, ethics, normative theories, accounting JEL Classification: M40, M41, M49

100 100 BEATA ROGOWSKA 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest analiza etycznych aspektów rachunkowości na płaszczyźnie teoretycznej 1. Przyjęta metoda badawcza polega na studiach literaturowych. O charakterze relacji między etyką a rachunkowością decyduje w dużym stopniu charakter rachunkowości jako nauki 2. Jednym z kluczowych aspektów kształtowania się naukowego i społecznego charakteru rachunkowości jako nauki są teorie normatywne (TN) rachunkowości, sytuujące się w ramach tzw. teorii alternatywnych. 2. Etyka a rachunkowość Działalność gospodarcza nie jest sferą moralnie neutralną 3, chociaż kwestie moralne są trudne do kwantyfikacji. Obecnie w realnym życiu społeczno-gospodarczym widoczny jest duży popyt społeczny na zagadnienia etyczne. Pomimo że pozornie wydaje się, że kwestie etyczne nie dotyczą rachunkowości 4, to współczesne zmiany otoczenia rachunkowości, np. kryzys finansowy, powodują, że nie może ona sobie pozwolić na utratę zaufania 5. Celem etyki 6 jest poszukiwanie źródeł powstawania moralności, badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których można w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych, a także uporządkowany zestaw takich przekonań 1 Obszar teoretyczny rachunkowości jest szczególnie charakterystyczny dla rachunkowości zarządczej i finansowej. K. Maślankowski, O współczesnych relacjach teorii i praktyki rachunkowości. Artykuł dyskusyjny, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2009, nr 50, s Rachunkowość swe korzenie ma w praktyce. W akademickiej dyskusji o rachunkowości podkreśla się, że rachunkowość to nauka, która wciąż poszukuje dowodów na to, że jest nauką. Zgodnie z Rozporządzeniem MNiSW z 2011 r. nie jest ona wyodrębniona w wymiarze formalno-prawnym. Jej cechą jest bliskie powiązanie z dyscypliną ekonomii (widoczna stopniowa samodzielność). M. Cieślak, Podejście etyczne w rachunkowości a jakość sprawozdań finansowych, Wydawnictwo UEP, Poznań, s. 33; A. Jastrzębowski, Teoria legitymizacji a funkcje rachunkowości, Studia Oeconomica Posnaniensa 2014, vol. 2, nr 4, s Szczególnie ważna wydaje się spójność między normami moralnymi i prawnymi. B. Pogonowska, Elementy gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa 2000, s Przykładowo V. Havel upraszcza znaczenie rachunkowości jako nauki pisząc: Ale co nam po rachunkowości jeśli to, co kształtuje nasze życie jest trudne lub całkiem niemożliwe do policzenia? Ciekawe co by zrobił taki ekonomista-księgowy, gdyby dostał zadanie optymalizacji orkiestry symfonicznej? Odpowiedź jest następująca: wyeliminowałby on wszystkie pauzy z koncertów Beethovena. W dobie złożoności świata i zwiększających się oczekiwań społecznych takie spojrzenie (w ujęciu kwantytatywnym) na rachunkowość jest kontestowane. Trudne jest utrzymanie neutralnych pod względem wartościowania metod badawczych w dyscyplinach związanych z aspektami socjalnymi i ludzkimi. T. Sedláček, Ekonomia dobra i zła, Wyd. Emka, Warszawa 2011, s P. Wójtowicz, Metodologiczne aspekty badań naukowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2000, nr 1(57), s Etyka jest pojęciem bardzo często mylonym z moralnością traktowaną jako zjawisko społeczne, która stanowi przedmiot badań etyki rozumianej jako nauka. Moralność to ogół ocen, które dominują w danej epoce lub środowisku, a także norm zasad i ideałów, które określają poglądy i zachowania za właściwe.

101 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 101 normatywnych i dyrektywnych, który w sposób jednolity regulowałby wszystkie dziedziny życia zarówno publicznego, jak i prywatnego 7. Ponadto kładzie nacisk na trudne do interpretacji dla ekonomistów wartości jak: sprawiedliwość, prawda i uczciwość 8. Dla rachunkowości niezwykle ważne wydają się dwie etyki szczegółowe, które nie są tożsame i nie są rozłączne. Pierwsza to etyka gospodarowania (w systemie gospodarki rynkowej), będąca refleksją nad moralnym kontekstem tej sfery stosunków społecznych 9. Druga to etyka biznesu, którą wyodrębnia się w ramach szeroko zakrojonej etyki gospodarczej jako jej dominujący obszar oraz dziedzinę refleksji etycznej skoncentrowanej wokół osób odgrywających rolę przedsiębiorców w firmach (przedmiotem analizy jest tu m.in. poczucie obowiązku przedstawicieli tego środowiska i uwzględnianie przez nie wartości społecznych w prowadzeniu działalności gospodarczej) 10. Wydaje się, że jest ona bliższa problemom stawianym przed rachunkowością. Jest to szczególnie widoczne, gdy rachunkowość uzna się za uniwersalny międzynarodowy język biznesu, który umożliwia porozumiewanie się wszystkich uczestników życia gospodarczego 11. Obecnie wyróżnia się podział etyki ogólnej na: (1) metaetykę (I. Kant, D. Hume) skupiającą się na pytaniach dotyczących istoty natury czy statusu ontologicznego koncepcji etycznych; (2) etykę normatywną odpowiadającą na pytanie jak należy postępować (wyznaczającą standardy i normy zachowań) 12 ; (3) oraz etykę postmodernistyczną (relatywizm), zgodnie z którą wartości, normy i oceny mają charakter względny, są zależne od miejsca i od oceniającego W sferze teoretycznej wyodrębnia się etykę, ekonomię i naukę rachunkowości, natomiast w sferze praktycznej moralność, biznes (gospodarowanie) i praktykę rachunkowości. B. Klimczak, Etyka gospodarcza, PWE, Warszawa 2006, s Znajdują swój wyraz w zasadach rachunkowości (wiarygodny obraz, wycena godziwa). M. Ciastoń, I. Mandecka, Etyka w rachunkowości jako wyzwanie współczesnych czasów [w:] Współczesna rachunkowość w świetle regulacji krajowych i międzynarodowych, red. M. Feluś, UE Kraków, Kraków 2014, s Systemowo i instytucjonalnie zagadnienia te wchodzą także w obszar filozofii społecznej i etyki społecznej. Etyka biznesu, red. J. Dietl, W. Gasparski, PWN, Warszawa 2002, s J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. AE w Krakowie, Kraków 2001, s Nie jest to podejście nowe, znane są bowiem przykłady średniowiecznej etyki rachunkowości. B. Cortuglio czy Mateusz z Krakowa stosowali tzw. Regułę Mistrza i Regułę Benedykta oraz tezy ojca rachunkowości L. Paciolliego (1494). Należy podkreślić, że pierwsze koncepcje etyczne powstały w ramach American Association of Public Accounting (AAPA) w 1905 r. M. Turzyński, O średniowiecznej moralności kupieckiej i etyce zawodowej rachunkowości: perspektywa teorii społecznej Michaela Foucaulta, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, vol. 73(129), s. 138; M. Garstka, Problematyka etyczna w pierwszych dziełach o rachunkowości, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2015, vol. 18, nr 3, s W rachunkowości wykorzystuje się dwa podejścia C.R. Bakera, które łączą się w pytaniu: skąd wiado mo, że dana kwestia to kwestia etyczna? W wymiarze epistemologicznym kwestie etyczne są postrzegane jako determinowane przez pojedynczych decydentów (spojrzenie atomistyczne) lub przez czynniki społeczne i historyczne (spojrzenie społeczne). Drugie podejście ma charakter normatywny. Ponadto możemy mieć również do czynienia z kombinacją wymiaru epistemologicznego i normatywnego. S.C. Baker, Theoretical Approaches to Research on Accounting Ethics [w:] Accounting, the Social and the Political: Classics, Contemporary and Beyond, red. N.B. Macintosh, T. Hopper, Elsevier, London 2015, s Jako trzecią wymienia się etykę opisową (deskryptywną). M. Gaffinkin, Accounting Theory and Practice: The Ethical Dimension, School of Accounting & Finance, University of Wollongong, Working Paper 4, 2007, , s. 3 5.

102 102 BEATA ROGOWSKA Uwzględniając dwa skrajne stanowiska, wyróżnić wypada: (1) utylitaryzm (podejście typowo ekonomiczne zmierzające do maksymalizacji zysku), którego nazwa pochodzi od utilitas, czyli korzyść (tj. użyteczność). Powstał on na bazie etyki protestanckiej jako wyraz etyki konsekwencjalistycznej 14. Podejście to głosi, że czyn jest etyczny, o ile przynosi dobry (w rozumieniu jego użyteczności) skutek 15. (2) etykę kantowską, która może mieć charakter etyki obowiązku, absolutystycznej (podejście społeczne) 16, etyki deontologicznej (czyny niezależne od konsekwencji) oraz autonomicznej (brak zewnętrznego autorytetu) 17. Sprowadza się do bezwzględnego wewnętrznego moralnego nakazu ( etyczny rozum praktyczny ) mogącego stanowić uniwersalną podstawę dla ludzkiego postępowania Specyfika teorii etyczno-normatywnych Próby tworzenia teorii rachunkowości były podejmowane w celu poprawy praktyki rachunkowości, głównie w XX wieku 19. Podział na teorie pozytywne (TP) i normatywne (TN) wpisuje się w relacje między ekonomią pozytywną (rdzeń neoklasyczny) a normatywną 20. Rachunkowość lokowała się głównie w ramach ekonomii pozytywnej. Termin rachunkowość normatywna został wprowadzony przez R. Mattesicha w encyklopedii M. Chatfielda i R. Vangermerscha 21. Może on być stosowany w dwóch 14 Utylitaryzm został stworzony przez J. Benthama, który przedstawił doktrynę moralną opartą na nadrzędnej normie: jak największe szczęście jak największej liczbie ludzi (ang. Greatest Happiness Principle). 15 Istnieją dwa podejścia do etyki normatywnej: konsekwencyjne i deontologiczne. E. Ketz, Accounting Ethics: Theories of Accounting Ethics and Their Dissemination, Routledge 2006, vol. 2, s. 48; N. Vasiljeviene, Idee harmonii interesu i wartości w empirystycznej tradycji etyki oraz ich związek ze współczesnym paradygmatem konstruktywizmu etycznego [w:] Konflikt interesów konflikt wartości, red. A. Węgrzecki, AE w Krakowie, Kraków 2005, s Z niej wywodzi się etyka prawa i sprawiedliwości. 17 B. Klimczak, op. cit., s Etyka ta zmierza w kierunku odpowiedzialności (szczególnie jest to widoczne w analizowanej dalej koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (Corporate Social Responsibility, CSR). 19 Teorie rachunkowości są propozycjami dla polityki i praktyki rachunkowości (teoria kształtuje praktykę za pośrednictwem polityki rachunkowości). Wnioski niektórych teorii są rekomendacjami dla polityki rachunkowości prowadzonej w danym państwie (stanowienie standardów i zasad rachunkowości finansowej) lub dla polityki poszczególnych przedsiębiorstw w zakresie rachunkowości. Teoria nie musi w całości nadawać się do zastosowania w praktyce, ale powinna dostarczać ram dla nowych koncepcji (idei i procedur), bez względu na to, kiedy one zostaną zastosowane i zweryfikowane. W tym wymiarze stanowi próbę ucieczki od praktyki, z której rachunkowość się wywodzi. A. Hendriksen, M.F. van Breda, Teoria rachunkowości, PWN, Warszawa 2002, s Podział na ekonomię pozytywną (wolną od wartości), normatywną (dokonywanie wartościowania) oraz sztukę ekonomii wprowadził do ekonomii J.N. Keynes. D. Garstecki, Charakterystyka i systematyka normatywnych teorii w rachunkowości, Zeszyty Naukowe UE w Poznaniu 2012, nr 233, s Złoty wiek badań normatywnych to lata , zaś intensywny przypada na lata w Stanach Zjednoczonych, Australii, Kanadzie. Tego rodzaju kategoryzacja jest jednak o tyle nieostra, że tego typu badania pojawiały się zarówno wcześniej, jak i później. Nelson zdefiniował tak że zakres

103 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 103 podstawowych znaczeniach: wąskim dla oznaczenia formalnego ustanowienia normy, zasady lub prawa, które artykułuje określoną wartość lub zbiór wartości (preskryptywne moralizowanie), oraz szerszym jako złożony z wartości (przeciwieństwo określenia wolny od wartości ), niezależnie od tego, czy wartość jest artykułowana jako norma, czy nie. TN osadzone są w sferze subiektywizmu, tj. wiążą się z się z idealizmem ontologicznym i racjonalizmem teoriopoznawczym. Są produktem społeczeństwa, w którym powstały i nie mogą być z tego powodu uznawane za neutralne etycznie. Składają się ze wskazówek, wniosków, opinii, sądów, jak być powinno (stan pożądany). Koncentrują się na istniejących systemach wartości i nie tworzą nowych 22. TP natomiast jedynie tłumaczą rzeczywistość gospodarczą (opis) bez dokonywania ocen zjawisk społecznych i gospodarczych 23. Główny nurt (GN) rachunkowości, podobnie jak ekonomii, stanowią badania pozytywne, przy wykorzystaniu metod badawczych typowych dla nauk empirycznych (aposteriorycznych). Jest to zgodne z podejściem konwencjonalnym 24. TN zaś z reguły są uznawane za nienaukowe i klasyfikowane w ramach heterodoksji 25. i charakter tych badań nazywając okres złotym wiekiem w historii apriorycznych badań w rachunkowości (a golden age in the history of a priori research in accounting). C.L. Nelson, A Priori Research in Accounting [w:] Accounting Research : A Critical Evaluation, Monograph nr 7; M. Chatfield, R. Vangermersch, The History of Accounting. An International Encyclopedia, Routledge Library, New York 1996, s A. Szychta, Podejścia do badań naukowych w rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, vol. 71, s K. Sawicki, Zakres rachunkowości jako nauki, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, vol. 71 (127), s. 219; M. Łada, A. Kozarkiewicz, Teoria legitymizacji w badaniach z zakresu rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, vol. 71 (123), s Termin normatywny nie jest synonimem dedukcyjnego, podobnie jak termin pozytywny nie jest synonimem indukcyjnego. Żadna TN nie może istnieć bez poczynienia obserwacji pewnych faktów z realnego świata gospodarczego i równocześnie żadna TP nie może być rozwijana bez przeprowadzenia wnioskowania dedukcyjnego. A. Szychta, Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości. Studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1996, s W ekonomii występuje podział na ekonomię: standardową konwencjonalną, ortodoksyjną, tradycyjną oraz nurty niestandardowe, niekonwencjonalne, heterodoksyjne, alternatywne. Badacze GN postrzegają rachunkowość jako praktykę niezależną od kontekstu, apolityczną i ekonomicznie racjonalną (neoklasycy) oraz jako narzędzie do odwzorowania rzeczywistości podmiotu gospodarczego. Symboliczne przejście od teorii normatywnych do pozytywnych nastąpiło w latach 70. XX w. G. Peirson i R. Brown nazywali TP neoempirycznymi (ontologia realistyczna). Badacze ci uznali, że istnieje obiektywna rzeczywistość zewnętrzna, niezależna od ludzkich działań. J. Baxter, W.F. Chua, Alternative Management Accounting Research Whence and Whither, Accounting, Organization and Society 2003, vol. 28, nr 2 3, s. 70; Ch. Humphrey, B. Lee, The Real Life Guide to Accounting Research. A Behind-the-Scenes View of Using Qualitative Research Methods, CIMA Publishing, Amsterdam Boston Heidelberg London New York Oxford Paris San Diego San Francisco Singapore Sydney Tokyo 2004, s. 64.

104 104 BEATA ROGOWSKA Tabela 1. Teorie pozytywne i normatywne: ich budowa i weryfikacja Nazwa teorii Model według Griffina Typ wiedzy Metoda Ogólna charakterystyka Wnioski Podstawa teoretyczna Teorie normatywne Smaku: wartościowe, bo pożądane Wiedza a priori wewnętrzny typ wiedzy. Dedukcja (preskrypcja). Przewaga metod jakościowych. Są oparte na twierdzeniach celeśrodki. Używa się określeń: powinien, należy, czyli odpowiada się na pytania o to, jak powinno być. Odpowiedzi na pytania normatywne zawsze zależą od funkcji celu. Uprawiają ją ludzie nauki, teoretycy rachunkowości, którzy szukają rozwiązań postulowanych, narzędzi rachunkowości i księgowości lepiej opisujących rzeczywistość. Do pierwszych twórców zalicza się: C.E. Sprague a (Philosophy of Accounts, 1907), W.A. Patona (Account-ing Theory, 1922), J.B. Canninga (The Economics of Accountancy: A Critical Analysis of Accounting Theory, 1929) Teorie pozytywne opisowe nauka czysta Postrzeżeniowy Wiedza a posteriori wywodzi się z ob-serwacji życia codziennego (praktyki gospodarczej). Indukcja (predykcja). Przewaga metod ilościowych. Wierne odzwierciedlenie rzeczywistości. Objaśnia np. jakie skutki rachunkowość wywiera na otoczenie. Pytania: dlaczego? co? jak? Uzyskane odpowiedzi mają być ważne dla podejmujących decyzje. Nie mają charakteru uniwersalnego. Uprawiają ja praktycy. Neoklasyczne teorie w ekonomii (ekonomia marginalna). Rozwój idei: A. Comte, M. Jensen, szkoła z Rochester (M. Watts, J. Zimmerman, R. Ball, P. Brown), szkoła z Chicago (M. Friedman), teoria agencji. Źródło: A. Riahi-Belkauoi, Accounting Theory, s. 398; Idem, Accounting, a Multiparadigmatic Science, Greenwood Publishing Group, Westport-Connecticuntt-London 1996, s. 8. W ramach TN R. Mattesich wyróżnił dwa główne typy: (1) teorie pragmatyczno-normatywne, które klasyfikowane są ze względu na okres, w którym powstawały (lata ). Badania dotyczyły głównie: określenia postulatów i zasad rachunkowości finansowej, określenia kształtu współczesnej rachunkowości itd. 26 (2) teorie warunkowo-normatywne (conditional-normative accounting methodology) R. Mattessich 27. Przyjmując, że rachunkowość nie przedstawia określonej rzeczywistości ekonomicznej jednostki gospodarczej, lecz ją tworzy, powinna ona ponosić odpowiedzialność za skutki społeczne, które wywołuje. To podejście charakteryzuje teorie etyczno-normatywne (TEN), w ramach, których poszerzono przedmiot jej badań o analizy o charakterze etycznym. 26 E.A. Hendriksen, M. van Breda, op. cit., s R. Mattessich, On the History of Normative Accounting Theory: Paradigm Lost, Paradigm Regained?, Accounting, Business & Financial History 1992, vol. 2, nr 2, s ; A. Szychta, Teoria, s. 77.

105 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 105 Porządkując teorie według kryterium demograficznego należy stwierdzić, że pierwsze TEN powstały w pracach niemieckich uczonych z the german normative school w XX wieku 28. Podkreślić wypada zwłaszcza wkład dwóch niemieckich uczonych: J.F. Schära i H. Nicklischa 29. Ich teorie zawierały ważny element etyczny, zgodnie z którym przedsiębiorcy powinni optymalizować wydajność i sposoby działania dla ogólnego dobra społecznego (np. minimalizować koszty produkcji dla dobra konsumentów), a nie maksymalizować zyski firmy lub osobiste. Wskazani badacze preferowali podejście holistyczne. Kontynuację tego podejścia stanowi brytyjska szkoła normatywna (the British normative school). W latach 70. XX w. powstał w Wielkiej Brytanii nurt badawczy pod kierownictwem A. Hopwooda, D. Coopera i A. Powella 30, którzy reprezentowali podejście o zabarwieniu zdecydowanie etycznym. Według A. Hopwooda: rachunkowość ( ) nie jest już widziana jako zaledwie kwestia techniczna, służąca w roli neutralnego facylitatora efektywnego podejmowania decyzji, rachunkowość zaczyna być odnoszona do poszukiwania całkiem określonych ekonomicznych, socjalnych i politycznych celów 31. Zatem nie da się jej wydzielić z otoczenia, aby funkcjonowała neutralnie w stosunku do innych podmiotów. W wyniku procesów ewolucyjnych, adekwatnych do rozwoju, rachunkowość stała się istotnym komponentem nowoczesnego zarządzania w skali organizacji gospodarczej i społecznej 32. W ramach tego podejścia, które znalazło kontynuatorów także na kontynencie amerykańskim, można wyróżnić dwie odmiany: (1) podejście umiarkowane. W badaniach interpretacyjnych chodziło o zrozumienie społecznej istoty rachunkowości. Ich celem nie była krytyka i promowanie radykalnych zmian społecznych, lecz wyjaśnienie, ukazanie faktów 28 W historii Niemiec wskazuje się na rodzinę Fuggerów oraz akademickie tradycje niemieckiej rachunkowości ściśle związane z rozwojem business administration. Do istotnych postaci zalicza się prawnika V. Simona oraz profesora E. Schmalenbacha twórcę dynamicznej teorii rachunkowości, który przyjął normatywno-etyczne podejście do teorii rachunkowości, co jest widoczne w oryginalnym wydaniu jego dzieł Dynamische Bilanzi Kostenrechnung. W późniejszym okresie zrezygnował z podejścia etycznonormatywnego, ograniczając się do maksymy, iż należy unikać marnotrawstwa. U. Fülbier, J. Gassen, German Accounting Tradition, eaa newsletter 2011, nr 3, s. 13; Accounting and Business Economics: Insights from National Traditions, red. Y. Biondi, S. Zambon, Routledge, Oxford Pierwszy był pionierem etyki w rachunkowości, profesorem w Zurichu i Berlinie, autorem pierwszej teorii księgowości. Z kolei dla H. Nicklischa filozoficzne podejście w biznesie jest kluczem do zrozumienia i wyjaśnienia zjawisk ekonomicznych. Zwraca on uwagę nie tylko na badania empiryczne, ale i wartości oraz normy społeczne. Istotny wpływ na niego miały takie kierunki filozoficzne jak: idealizm, materializm, romantyzm. Podobnie do J.G. Fichtego, podkreślał rolę społeczeństwa i odpowiedzialności wobec wspólnoty. Prace Schära i Nicklischa nie stanowiły dzieł naukowych z zakresu rachunkowości. 30 W 1975 r. A. Hopwood założył periodyk Accounting, Organizations and Society. Na łamach tylko tego jednego czasopisma opublikowano w latach artykułów, których autorzy rozważali zagadnienia praktyki rachunkowości, nawiązując do publikacji Foucaulta. Stanowisko redaktora piastował w latach W 1977 roku był głównym założycielem Europejskiego Stowarzyszenia Księgowych. P. Miller, Anthony Hopwood ( ), eaa newsletter 2010, nr 2, s. 1 5; Accounting Organization & Institutions, red. Ch.S. Chapman, D.J. Cooper, P.B. Miller, Oxford University Press 2009, s. 10, Cechuje ją relatywnie niska przewidywalność, brak uniwersalizmu i wykorzystywanie pierwiastków jakościowych z trudem poddających się mierzalności. A. Hopwood, Accounting and the Pursuit of Social Interest [w:] Critical Perspective in Management Control, red. W. Chua, T. Lowe, T. Puxty, Macmillan Press, Basingstoke 1989, s W. Kaczocha, Filozofia społeczna, Wyd. Scholar, Warszawa 2015, s. 247.

106 106 BEATA ROGOWSKA i relacji 33. Zwolennicy tego podejścia twierdzili, że rachunkowość musi odzwierciedlać zmieniające się ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne założenia, które pojawiły się w innych naukach społecznych 34. W świetle tego podejścia rachunkowość nie została stworzona tylko przez kapitalizm, industrializację, własność czy struktury organizacyjne. Jej powstanie i funkcjonowanie jest raczej złożonym zjawiskiem, a to z powodu przeplatania się wielu różnych wpływów. Istotna w tym wymiarze jest także filozofia hermeneutyczna (objaśniająca relację jednostki do ogółu) z uwzględnieniem interpretacji etycznej takich filozofów jak: M. Heidegger, H-G. Gadamer, czy P. Ricoeur, która dostarcza podstaw teoretycznych do analizy szeroko rozumianej etyki w rachunkowości 35. (2) podejście krytyczno-radykalne (ang. citical accounting research), które stanowi rozwinięcie podejścia umiarkowanego i jest osadzone w tradycji kantowskiej (było ono rozwijane już od lat 80. XX w.). Reprezentanci tej tradycji badawczej prowadzą rozległe analizy dotyczące hermeneutycznej roli rachunkowości (jako metody ludzkiej aktywności prowadzącej do umiejscowienia jej czynników w społecznym otoczeniu) i jej miejsca jako systemu informacyjnego Nawiązuje do filozofii społecznej np. M. Foucaulta i J. Derridy (który pisze na temat odpowiedzialności). Zainteresowanie w dziedzinie rachunkowości ideami głoszonymi przez M. Foucaulta rozpoczęto w końcu lat 70. XX wieku w Wielkiej Brytanii. Pojęcia takie jak wiedza, dyskurs, władza, czy społeczeństwo dyscyplinarne stanowią główne składniki jego teorii. W pracach M. Foucaulta szczególne miejsce zajmują zagadnienia filozofii władzy (dlaczego porządek społeczny w nowoczesnym świecie coraz mniej opiera się na zewnętrznej sile i kontroli, a coraz więcej na wewnętrznym dyscyplinowaniu jednostek). Stanowi to podstawę wielu studiów występujących pod nazwą rządnomyślność govermentality. Z jego perspektywy etyka dotyczy relacji, jakie osoba powinna mieć sama ze sobą i sposobu, w jaki osoba postrzega i tworzy siebie jako podmiot moralny. T. Benton, I. Craib, Filozofia nauk społecznych, Wyd. DSWE, Wrocław 1993, s Istotne jest w tym przypadku uwzględnienie czterech paradygmatów Burrella i Morgana, którzy zaproponowali typologię opartą na dwóch dychotomicznych wymiarach metateoretycznych: założe niach dotyczących natury nauki (wymiar obiektywizm-subiektywizm) oraz założeniach o naturze społeczeństwa (wymiar regulacja-radykalna zmiana). R. Laughlin, Accounting Systems in Organisational Context: A Case for Critical Theory, Accounting Organisations and Society 1987, nr 12, s Hermeneutyka to nauka zajmująca się badaniem, objaśnianiem i interpretacją źródeł pisanych po to, by ustalić ich poprawny tekst i właściwy sens. Można również spotkać się z określeniem koła hermeneutycznego. Zgodnie z nim rozumienie całości osiągane jest na podstawie rozumienia jego składników, a rozumienie składników na podstawie rozumienia całości. Tak, jak w przypadku myślenia dialektycznego, ważna jest całość, a proces myślenia traktuje się jak przechodzenie od części do całości i z powrotem. W konsekwencji jakiekolwiek obiektywne badanie nie jest możliwe, a prawda istnieje tylko jako dzielona interpretacja. Wiedza może być uznawana za wiedzę tylko wtedy, gdy jest akceptowana przez obserwatorów. D. Garstecki, op. cit., s Istotnym wyróżnikiem teorii krytycznej jest odrzucenie pozytywizmu jako jedynego arbitra i twórcy wiedzy. Badania krytycznego nurtu rachunkowości przedstawia przede wszystkim czasopismo Critical Perspectives on Accounting założone przez A.M. Tinkera, A. Lowe a i D.J. Coopera. Wiele prac jest również publikowanych w Accounting, Auditing & Accountability Journal. Jak przystało na nurt alternatywny, czasopisma te nie są notowane na tzw. liście filadelfijskiej, odzwierciedlającej status i renomę czasopisma w środowisku naukowym. P. Mućko, Nurty krytyczne w badaniach rachunkowości, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, SGH, Warszawa 2013, nr 130, s. 82.

107 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 107 Podejście to tworzyli przede wszystkim teoretycy społeczni i filozofowie, m.in. M. Horkheimer, T. Adorno, J. Habermas 37, którzy współpracowali w Instytucie Badań Społecznych we Frankfurcie w latach 20. XX w., a którzy potocznie są określani mianem szkoły frankfurckiej 38. Znacząca rolę odegrała w tym wymiarze etyka dyskursu (komunikacji) Habermasa 39. Podejście etyczne z tej perspektywy zakłada, że wewnętrzne sprzeczności kapitalizmu (niestabilność, niesprawiedliwość), szczególnie w wydaniu anglosaskim, powodują problemy etyczne. Zatem badania w rachunkowości powinny prowadzić do poznania władzy i konfliktu w społeczeństwie, a zatem powinny skupiać się na wpływie raportów sporządzanych w rachunkowości na dystrybucję zysku i wartości. Istotne są także prowadzone przez państwo regulacje rachunkowości, w szczególności w obszarze społecznym i środowiskowym, przeciwdziałając tzw. brudnym interesom. Z perspektywy rachunkowości jako nauki w kontekście etycznym szczególnie ważna jest funkcja kontrolna, na co wskazuje E. Burzym 40. Jej rozwój pozwala na określenie społecznej funkcji rachunkowości określanej mianem funkcji stymulacyjnej 41, dotyczącej społeczno-ekonomicznej racjonalizacji gospodarowania oraz realizowania decyzji gospodarczych w przedsiębiorstwach i instytucjach 37 Ponadto zalicza się do nich m.in. C. Armstronga, W.F. Chua, D. Coopera. Wyróżnia się trzy główne etapy formowania się tego podejścia: pierwsze do połowy lat 70. XX w., drugie dotyczące późniejszych prac J. Habermasa, oraz trzecie dotyczące prac studentów J. Habermasa. Kontynuację jego podejścia stanową prace Uniwersytetu w Sheffield (A. Lowe, A. Tinker). Do obrońców krytycznej teorii zalicza się również R. Laughina, który uważał, że krytyczna rachunkowość zawsze jest kontekstowa, ma konsekwencje społeczne, polityczne i ekonomiczne, jest podejmowana w celu zmiany, czyli poprawy, obejmuje sferę mikro i makro, ma charakter interdyscyplinarny. R. Roslender, Critical Theory [w:] Methodological Issues in Accounting Research: Theories and Methods, red. Z. Hoque, Spiramus Press Ltd, London 2006, s. 253; R. Laughlin, Critical Accounting Nature. Progress and Prognostic, Accounting Auditing and Accountability Journal 1999, vol. 12, nr 1, s Działali oni na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem w latach , od 1933 kolejno: w Paryżu przy Ecole Normale Superieure i Nowym Jorku przy Columbia University, zaś po 1949 r. znów we Frankfurcie. W ciągu czterdziestu lat szkoła ta przeszła ewolucję od krytyki do opisu społeczeństwa kapitalizmu, jego afirmacji oraz krytyki socjalizmu. Ważnymi postaciami wpływającymi na rozwój szkoły byli: G. Lukacs (inspirowany teoriami młodego K. Marksa), który przekonywał do analizy roli czynników nadbudowy w społeczeństwie, np. ideologii, literatury, sztuki, itp. Ponadto A. Gramsci, który był zaangażowany w propagowanie teorii marksistowskiej we Włoszech i ukazywał dominację kapitalistów nawet w odniesieniu do rachunkowości stwierdzając, że tylko elita wyłania księgowych. H. Dubiel, The Origins of Critical Theory: An Interview with Leo Lowenthal, Telos. Critical Theory of Contemporary 1981, nr 41, s ; Z punktu widzenia szkoły frankfurckiej, red. R. Bobryk, J. Zychowicz, Akademia Podlaska, Siedlce 2006, s. 5; R. Roslender, op. cit., s Według niego dyskursy to organizacje i struktury społeczne, które odzwierciedlają świat życia (systemy). Ponadto mechanizmy mające pomóc systemom odzwierciedlać potrzeby świata życia (sterujące media). Wprowadza się zatem komunikację dyskursywną, efektywną, która umożliwia rozwiązywanie konfliktów przez dyskurs. Tym samym stworzył on nową podstawę dla wartości i norm społecznych: komunikacyjną wspólnotę. B. Klimczak, op. cit., s Rachunkowość spełnia szereg funkcji. Przykładowo wyróżnia się takie funkcje jak: informacyjną, analityczno-sprawozdawczą, dowodową, optymalizacyjną, motywacyjną, atestacyjną (zgodność ze zbiorami prawideł). J. Samelak, Rachunkowość finansowa. Teoretyczne podstawy, Wyd. Uniwersytetu w Poznaniu, Poznań 2009, s Celem rachunkowości jest prezentowanie wewnętrznych i zewnętrznych skutków działalności gospodarczej ze społecznego punktu widzenia. T. Szot-Gabryś, Koncepcja rachunku kosztów i korzyści w rachunkowości odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2013, s. 79.

108 108 BEATA ROGOWSKA z uwzględnieniem refleksji etycznej i skutków etycznych podejmowanych działań 42. W ten sposób staje się dobrem społecznym dzięki uspołecznieniu kontroli i oceny oraz dzięki stosowaniu (na coraz szerszą skalę) obligatoryjnego rozrachunku przedsiębiorstw i instytucji (ang. accountability) 43. Do TEN zalicza się także trzeci nurt odpowiedzialności społecznej znany też pod innymi określeniami, w tym odpowiedzialności wobec środowiska naturalnego i zrównoważonego rozwoju. Stanowi on podzbiór rachunkowości społecznej. Do jego przedstawicieli zalicza się takie postacie jak: A. Riahi-Belkaoui 44, R. Graya, D. Owena, D. Pearce a 45. Podstawą dla tych rozważań jest wskazana wcześniej CSR 46, która jest zagadnieniem wieloaspektowym i holistycznym 47. CSR jest to ciągłe zobowiązanie do działania etycznego i przyczyniania się do rozwoju ekonomicznego i poprawy jakości życia pracowników i ich rodzin, społeczności lokalnej i społeczeństwa jako całości. To także koncepcja dobrowolnego uwzględniania przez organizację aspektów społecznych i ekologicznych. Chodzi o zyski przy jednoczesnym przestrzeganiu prawa, respektowaniu zasad etycznego postępowania, oraz wspieraniu środowiska i społeczeństwa. W tym wymiarze podkreśla się trzy główne rodzaje odpowiedzialności: ekonomiczną osiąganie zysków, prawną przestrzeganie przepisów prawa, filantropijną działalność dobroczynna i etyczną Rachunkowość stymuluje działania etyczne w tym względzie, jeśli przekazany do publicznej wiadomości liczbowy obraz działalności gospodarczej i jej rezultatów cechuje przejrzystość, wiarygod ność i międzynarodowa przewidywalność dotycząca sposobów liczenia i komunikowania. Oznacza to tworzenie barier ograniczających aspołeczne zachowania. E. Burzym, Społeczna funkcja rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2008, vol. 45, s Etyka, profesja i accountability są wartościami rachunkowości i mogą być uznane za jej bazę. Accontability oznacza obowiązek dostarczania rozliczenia (niekoniecznie rozrachunku finansowego) lub zestawienie tych czynności, za które ktoś ponosi odpowiedzialności. To także odpowiedzialność tych, którzy rządzą, za ich wybory, decyzje i działania. Zaczęła się rozwijać, gdy uniwersytety wprowadziły system oceny rozwoju studentów w drodze egzaminów. T. Gabrusewicz, Rachunkowość, s Zajmował się m.in. zagadnieniem wpływu czynników behawioralnych na rachunkowość oraz relacji pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi a danymi z rachunkowości i innych obszarów. Opiera się w nich na ocenach dotyczących siły roboczej, konsumentów, środowiska lokalnego itp. Podkreślał znaczenie moralności w rachunkowości: uczciwości, etyki, odpowiedzialności społecznej i prawdy. Uwzględniał takie perspektywy etyczne jak: utylitarna, deontologiczna i pojęcia słuszności. A. Riahi-Belkaoui, Morality in Accounting, Praeger, Westport A. Szychta, Teorie, s Ideę CSR pierwszy sformułował A. Carnegie ( ). T. Gabrusewicz, Rachunkowość., s Główne źródła CSR według J. Filek mają charakter: filozoficzny (nowy paradygmat odpowiedzialności), etyczno-biznesowy (etyka biznesu jako pierwszy etap, który ułatwił zrozumienie filozoficznego paradygmatu odpowiedzialności) i polityczny (demokracja). J. Filek, Społeczna, s. 13, W wymiarze ekonomicznym duże znaczenie odgrywa etycznie pożądany efekt zwany optimum Pareto. Efekt ten traci znaczenie w kontekście dóbr publicznych, w związku z tym potrzebne jest szersze podejście etyczne. A. Paliwoda-Metiolańska, Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Wyd. C. H. Beck, Kraków 2014.

109 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 109 Realizacja społecznej odpowiedzialności wymaga odpowiedniego źródła informacji, którą zawsze jest rachunkowość (ang. corporate social responsibility accounting), rachunkowość społeczna 49 lub rachunkowość społeczno-ekonomiczna 50. Obecnie brak jest całościowej i spójnej koncepcji rachunkowości odpowiedzialności społecznej (analizuje się ją w ramach rachunkowości finansowej lub zarządczej). Zgodnie z postulatem T. Gabrusewicza, powinna być ona tworzona z zastosowaniem metod normatywnych. Stanowi pomiar i publikowanie informacji uwzględniającej przedstawione w formie opisowej lub wartościowej obciążenia oraz korzyści dla społeczeństwa, wynikające z działalności konkretnego podmiotu gospodarczego, wskazuje miejsca powstawania tych obciążeń i korzyści, stosuje podejście etyczne w całym procesie pomiaru i prezentacji obciążeń i korzyści dla społeczeństwa 51. W tym obszarze badania zmierzają do wywołania przemian w istniejących systemach i formach rachunkowości poszerzających zakres ujmowanych zdarzeń, potrzeb informacyjnych, użytkowników, jednostek sprawozdawczych oraz język i charakter danych Wnioski Należy podkreślić, że badania prowadzone w ramach TN miały duże znaczenie dla rozwoju rachunkowości jako nauki społecznej stosowanej, stanowiły fazę przygotowawczą do rozpoczęcia badań empirycznych w rachunkowości, a tym samym do rozpoczęcia rozważań na temat jej wymiaru etycznego w praktyce. Był to duży krok w kierunku uwzględniania wartości w ramach rachunkowości. Obecnie w ekonomii obserwuje się tendencję do rozszerzania wpływów ekonomii heterodoksyjnej. Wydaje się, że odnosić się to będzie również do współczesnej rachunkowości, gdyż teoretyk rachunkowości na każdym kroku ma do czynienia z kwestiami etycznymi 53. Oczekiwania wobec rachunkowości w tym względzie stale rosną. W tym miejscu analiza dotyka problematyki badań empirycznych wykraczających poza ramy tego artykułu Jest postrzegana w ujęciu mikroekonomicznym i makroekonomicznym. A. Riahi-Belkaoui odróżnia ją od tzw. socio-economic accounting. Rachunkowość społeczna została zapoczątkowana przez J. Hicksa w 1942 r. J. Filek, Społeczna, s Wykształciły się także idee pochodne, np. rachunkowość środowiskowa. A. Szychta, Etapy ewolucji i kierunki integracji metod rachunkowości zarządczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, s T. Gabrusewicz, Rachunkowość odpowiedzialności społecznej w kształtowaniu zasad nadzoru korporacyjnego, Wyd. Ch. Beck, 2010, s Nauka i praktyka nie wypracowała żadnego uniwersalnego narzędzia umożliwiającego sprawne mierzenie korzyści wynikający z działalności prospołecznej i proekologicznej. Koncepcje tej odpowiedzialności są proponowane często w formie wyłonienia z typowych sprawozdawczości kosztów środowiskowych (rachunek kosztów podsystem informacyjno-kontrolny w systemie rachunkowości). Problemem dla teorii rachunkowości jest także pomiar CSR. T. Szot-Gabryś, op. cit., s T. Gabrusewicz, op. cit., s Świadczą o tym współczesne organizacje ukierunkowane na etykę np. Association for Practical and Professional Ethics, czy Australian Association for Professional and Applied Ethics.

110 110 BEATA ROGOWSKA Bibliografia Accounting and Business Economics, red. Y. Biondi, S. Zambon, Routledge, New York Accounting Organization & Institutions, red. Ch.S. Chapman, D.J. Cooper, P.B. Miller, Oxford University Press, Oxford Accounting, the Social and the Political: Classics, Contemporary and Beyond, red. N.B. Macintosh, T. Hopper, Elsevier, London Baxter J., W.F. Chua, Alternative Management Accounting Research Whence and Whither, Accounting, Organization and Society 2003, vol. 28, nr 2 3, s Belkaoui A.R., Accounting. A Multiparadigmat Science, Greenwood Publishing Group, Westport Connecticuntt London Belkaoui A.R., Morality in Accounting, Praeger, Westport Benton T., I. Craib, Filozofia nauk społecznych, Wyd. DSWE, Wrocław Burzym E., Społeczna funkcja rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2008, vol. 45(101), s Chatfield M., R. Vangermersch, The History of Accounting. An International Encyclopedia, Routledge Library, New York Cieślak M., Podejście etyczne w rachunkowości a jakość sprawozdań finansowych, Wydawnictwo UEP, Poznań Critical Perspective in Management Control, red. W. Chua, T. Lowe, T. Puxty, The Macmillan Press, Basingstoke Dubiel H., The Origins of Critical Theory: An Interview with Leo Lowenthal, Telos. Critical Theory of the Contemporary 1981, vol. 49, s , doi: / Filek J., Społeczna odpowiedzialność biznesu jako nowa wersja umowy społecznej, Księgarnia Akademicka, Kraków Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. AE w Krakowie, Kraków Fülbier R.U., J. Gassen, German Accounting Tradition, eaa newsletter 2011, nr 3. Gabrusewicz T., Rachunkowość odpowiedzialności społecznej w kształtowaniu zasad nadzoru korporacyjnego, Wyd. C.K. Beck, Warszawa Gaffinkin M., Accounting Theory and Practice: The Ethical Dimension, School of Accounting & Finance, University of Wollongong, Working Paper 4, 2007, Garstecki D., Charakterystyka i systematyka normatywnych teorii w rachunkowości, Zeszyty Naukowe UE w Poznaniu 2012, nr 233, s Garstka M., Problematyka etyczna w pierwszych dziełach o rachunkowości, Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym 2015, vol. 18, nr 3, s Hendriksen E.A., M.F. van Breda, Teoria rachunkowości, PWN, Warszawa Hopwood A., Accounting and the Pursuit of Social Interest [w:] Critical Perspective in Management Control, red. W. Chua, T. Lowe, T. Puxty, Macmillan Press, Basingstoke 1989.

111 ETYCZNY ASPEKT TEORII NORMATYWNYCH 111 Humphrey Ch., B. Lee, The Real Life Guide to Accounting Research. A Behind-the-Scenes View of Using Qualitative Research Methods, CIMA Publishing, Amsterdam Boston Heidelberg London New York Oxford Paris San Diego San Francisco Singapore Sydney Tokyo Kaczocha W., Filozofia społeczna, Wyd. Scholar, Warszawa Ketz J.E., Accounting Ethics: Theories of Accounting Ethics and Their Dissemination, vol. 2, Routledge, New York Klimczak B., Etyka gospodarcza, PWE, Warszawa Konflikt interesów konflikt wartości, red. A. Węgrzecki, AE w Krakowie, Kraków Laughlin R., Accounting Systems in Organisational Context: A Case for Critical Theory, Accounting Organisations and Society 1987, nr 12, s Laughlin R., Critical Accounting Nature. Progress and Prognostic, Accounting Auditing and Accountability Journal 1999, vol. 12, nr 1, s Maślankowski K., O współczesnych relacjach teorii i praktyki rachunkowości, Artykuł dyskusyjny, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2009, vol. 106, nr 50, s Mattessich R., On the History of Normative Accounting Theory: Paradigm Lost, Paradigm Regained?, Accounting, Business & Financial History 1992, vol. 2, nr 2, s Methodological Issues in Accounting Research: Theories and Methods, red. Z. Hoque, Spiramus Press Ltd, London Mućko P., Nurty krytyczne w badaniach rachunkowości, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, SGH, Warszawa 2013, nr 130, s Paliwoda-Metiolańska A., Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Wyd. C. H. Beck, Kraków Riahi-Belkaoui A., Accounting Theory, Cengage Learning EMEA, Illinois Riahi-Belkaoui A., Accounting, A Multiparadigmatic Science, Greenwood Publishing Group, Westport Connecticuntt London1996. Roslender R., Critical Theory [w:] Methodological Issues in Accounting Research: Theories and Methods, red. Z. Hoque, Spiramus Press Ltd, London Samelak J., Rachunkowość finansowa. Teoretyczne podstawy, Wyd. Uniwersytetu w Poznaniu, Poznań Sawicki K., Zakres rachunkowości jako nauki, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, nr 71 (127), s Sedláček T., Ekonomia dobra i zła, Wyd. Emka, Warszawa Szot-Gabryś T., Koncepcja rachunku kosztów i korzyści w rachunkowości odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa Szychta A., Kierunki alternatywnych badań naukowych w rachunkowości zarządczej, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2014, vol. 80, nr 136, s Szychta A., Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości. Studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa Tinker M., B.D. Merino, M.D. Neimark, The Normative Origins of Positive Theories: Ideology and Accounting Thought, Accounting, Organizations and Society 1992, vol. 7, I. 7.

112 112 BEATA ROGOWSKA Turzyński M., O średniowiecznej moralności kupieckiej i etyce zawodowej rachunkowości: perspektywa teorii społecznej Michaela Foucaulta, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2013, vol. 73, nr 129, s Wójtowicz P., Metodologiczne aspekty badań naukowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości 2000, vol. 57, nr 1. Współczesna rachunkowość w świetle regulacji krajowych i międzynarodowych, red. M. Feluś, UE Kraków, Kraków Z punktu widzenia szkoły frankfurckiej, red. R. Bobryk, J. Zychowicz, Akademia Podlaska, Siedlce 2006.

113 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Urszula Gołaszewska-Kaczan University of Bialystok, Faculty of Economics and Management s: ulakaczan@o2.pl Jarosław Kilon Bialystok University of Technology, Faculty of Management s: jaroslaw.kilon@gmail.com Jacek Marcinkiewicz University of Bialystok, Faculty of Economics and Management s: marcinkiewicz_j@o2.pl Ocena atrakcyjności inwestycji w akcje spółek społecznie odpowiedzialnych na podstawie indeksu RECPECT An Assessment of the Attractiveness of Investments in the Shares of Socially Responsible Businesses Based on the RESPECT Index In both theory and practice, it is emphasised that engaging in CSR actions brings many benefits to companies. One of the commonly listed advantages is more trust from investors, which enables the achievement of superior returns from securities issued by socially responsible firms. The paper endeavours to investigate whether this benefit can be also noticed among businesses in the Polish index of socially responsible companies RESPECT. The study involves firms included in the RE- SPECT index from its inception (November 2011) to the end of The authors compared the RESPECT index with selected Polish market indices between 2009 and Empirical studies, based on an analysis of returns, risk, dividend yields and shareholder structure, facilitated the assessment of the attractiveness of investments in the shares of socially responsible businesses against the background of other firms quoted on the Warsaw Stock Exchange. Keywords: Corporate Social Responsibility, RESPECT index, Warsaw Stock Exchange JEL Classification: G12, M14, Z13

114 114 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ 1. Wprowadzenie Wraz ze zmieniającymi się uwarunkowaniami prowadzenia działalności gospodarczej zmienia się także postrzeganie roli, jaką odgrywają i odgrywać powinny przedsiębiorstwa. W chwili obecnej podkreśla się przede wszystkim, iż podmioty gospodarcze nie mogą koncentrować się jedynie na wypracowywaniu zysku. Konieczne jest także zwracanie uwagi na roszczenia zgłaszane przez różne grupy interesariuszy i podejmowanie prób ich realizacji. Przedsiębiorstwo nie jest bowiem oderwane od środowiska, w którym funkcjonuje. Korzystając z zasobów otoczenia musi także coś dawać od siebie. Ideą, która doskonale opisuje takie podejście, jest społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw kształtuje się od wielu lat. I chociaż pierwsze przykłady realizacji idei społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw widać już było w XIX wieku (warto wskazać np. na działalność filantropów takich jak G. Peabody, A. Carnegie, S. Girard), to prawdziwy rozkwit praktyk w tym obszarze nastąpił w wieku XXI. W teorii i praktyce podkreśla się, że zaangażowanie w działania społecznie odpowiedzialne pozwala firmom realizować wiele korzyści. Jednym z wymienianych często profitów jest większe zaufanie inwestorów, co daje możliwość osiągania lepszych wyników na rynku papierów wartościowych. W niniejszym artykule skoncentrowano się właśnie na tej korzyści i podjęto próbę zbadania, czy w przypadku firm zaliczonych do polskiego indeksu firm odpowiedzialnych RESPECT można zauważyć taką pozytywną prawidłowość. W badaniach uwzględniono spółki należące do indeksu RESPECT w okresie od początku jego notowań ( ) do końca roku Przeprowadzono analizę porównawczą indeksu RESPECT z innymi wybranymi indeksami opisującymi ogólną koniunkturę giełdową na przestrzeni lat W badaniach wykorzystano analizę stóp zwrotu, ryzyka, stopy dywidendy, jak również struktury akcjonariatu. 2. Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw i korzyści związane z jej realizacją Pomimo stosunkowo już długiej historii, społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (Coporate Social Responsibility, CSR) nie doczekała się spójnej, przyjętej przez wszystkich definicji. Rozwój idei prowadzi do powstawania ciągle nowych ujęć i podejść, a praktyka dowodzi, że możliwe jest podejmowanie działań społecznie odpowiedzialnych w coraz to nowych obszarach. W tym opracowaniu pominięte zostaną jednak rozważania definicyjne 1, natomiast wskazane zostaną jedynie wybrane oficjalne podejścia, które chyba w najbardziej zdecydowany sposób wpływają na obecne postrzeganie społecznej odpowiedzialności. 1 Ciekawe rozważania na ten temat znajdziemy w: B. Rok, Podstawy odpowiedzialności społecznej w zarządzaniu, Wyd. Poltext, Warszawa 2013.

115 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 115 Ważną rolę w rozwoju i popularyzacji społecznej odpowiedzialności od wielu lat odgrywa Komisja Europejska i właśnie ta instytucja w październiku 2011 roku opublikowała komunikat Odnowiona strategia UE na lata dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (COM (2011) 681). Komisja zaproponowała uznanie, iż społeczna odpowiedzialność jest to odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo. Warunkiem wstępnym do bycia firmą społecznie odpowiedzialną ma być poszanowanie prawa oraz układów zbiorowych. Przedsiębiorstwa muszą podejmować próby skutecznego odpowiadania na potrzeby społeczne, środowiskowe, etyczne oraz związane z ochroną praw człowieka i problemami konsumentów, tak by integrować ich zaspokajanie ze swoją działalnością i podstawową strategią 2. Definicja Komisji Europejskiej koresponduje z definicją społecznej odpowiedzialności zaproponowaną przez Międzynarodową Organizację Standaryzacyjną (ISO) w 2010 roku. Aczkolwiek definicja ISO uznaje, że idea społecznej odpowiedzialności może być realizowana nie tylko przez przedsiębiorstwa, ale także inne organizacje (odchodząc od pierwotnej koncepcji społecznej odpowiedzialności przypisywanej przedsiębiorstwom), to jednak sam zamysł ujęcia analizowanego terminu jest podobny. Według normy ISO społeczna odpowiedzialność jest to odpowiedzialność organizacji za wpływ podejmowanych przez nią decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko poprzez przejrzyste i etyczne postępowanie, które: (1) przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, w tym zdrowia i dobrobytu społeczeństwa; (2) uwzględnia oczekiwania interesariuszy (osób lub grup, które są zainteresowane decyzjami lub działaniami organizacji); (3) jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami postępowania; (4) jest zintegrowane z działaniami organizacji i praktykowane w jej działaniach podejmowanych w obrębie jej sfery oddziaływania. 3 Obie definicje ujmują społeczną odpowiedzialność dość pragmatycznie, podkreślając najważniejsze jej aspekty i obszary zainteresowań. Mogą być punktem wyjścia do wskazania obszarów, w których podejmowane powinny być działania społecznie odpowiedzialne. I tak, zgodnie z ISO 26000, są to: ład organizacyjny, prawa człowieka, praktyki z zakresu pracy, środowisko, uczciwe praktyki organizacyjne, zagadnienia konsumenckie, zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej 4. Idea społecznej odpowiedzialności zakłada dobrowolność działania, a więc samo wskazanie obszarów działań nie jest równoznaczne z koniecznością podejmowania inicjatyw na każdym polu. W każdym z obszarów przedsiębiorstwo może 2 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Bruksela, dnia KOM(2011) 681, wersja ostateczna, s. 7, (data dostępu: ). 3 ISO (data dostępu: ). 4 ISO Społeczna odpowiedzialność, s. 4, pdf (data dostępu ).

116 116 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ wykazać się innowacyjnością, wybrać formę zaangażowania odpowiadającą jego możliwościom, zainteresowaniom i celom. O różnorodności podejmowanych działań w każdym obszarze przekonać się można na podstawie lektury corocznych raportów Odpowiedzialny Biznes w Polsce. Dobre Praktyki, wydawanych przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Co roku kilkadziesiąt firm zgłasza tam swoje akcje, programy, praktyki, aby pokazać skalę i rozległość swojego społecznego zaangażowania. Jednocześnie z roku na rok coraz więcej organizacji wydaje własne raporty społeczne, opisując podejmowane działania. Świadczy to z pewnością o rosnącej skali zainteresowania koncepcją społecznej odpowiedzialności w naszym kraju. W tym miejscu należy jednak zadać pytanie: co jest powodem takiego zaangażowania? Jakie korzyści spodziewają się uzyskać podmioty w wyniku takiej aktywności? W literaturze znajdujemy różnorodne zestawienia profitów związanych z podejmowaniem przez firmy inicjatyw z zakresu społecznej odpowiedzialności. Zdaniem Forum Odpowiedzialnego Biznesu, profity płynące z wdrażania strategii odpowiedzialności przedsiębiorstwa rozpatrywane w perspektywie długofalowej są następujące 5 : (1) wzrost zainteresowania inwestorów współpracą z firmami odpowiedzialnymi zainteresowani są zarówno kredytodawcy, jak i wielu inwestorów, dla których wiarygodność finansowa firmy jest uzależniona od jej wiarygodności społecznej; (2) zwiększenie lojalności konsumentów i interesariuszy wzrost świadomości społecznej konsumentów powoduje, iż w swoich wyborach kierują się oni także zaufaniem do danej firmy i jej wizerunkiem. Rosnąca grupa konsumentów zwraca uwagę na ekologiczność produktu lub usługi, przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności w procesie jego wytworzenia oraz ogólną reputację firmy; (3) poprawa relacji ze społecznością i władzami lokalnymi działania z zakresu społecznego zaangażowania ułatwiają firmie zakorzenienie się w społeczności i pozyskanie przychylności jej mieszkańców, a także zdobycie zaufania władz samorządowych. (4) wzrost konkurencyjności realizacja zasad odpowiedzialnego biznesu to jedno z narzędzi, dzięki którym firmy zdobywają przewagę konkurencyjną. (5) podnoszenie poziomu kultury organizacyjnej firmy odpowiedzialna firma podnosi swoje standardy postępowania wobec interesariuszy, co wpływa na kształtowanie kultury organizacyjnej firmy opartej na zaufaniu, odpowiedzialności i przejrzystości dla wszystkich zainteresowanych. (6) kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy wśród pracowników bycie firmą społecznie odpowiedzialną może być instrumentem motywacji pozafinansowej, wizerunek firmy w oczach pracownika ulega poprawie. (7) pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników budowanie wizerunku firmy społecznie odpowiedzialnej przekłada się na budowanie wizerunku pracodawcy z wyboru, co pozwala przyciągnąć nowych i zatrzymać najlepszych pracowników. 5 Encyklopedia CSR, (data dostępu: ).

117 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 117 Potwierdza to norma ISO 26000, w której czytamy, iż działania społecznie odpowiedzialne mogą mieć pozytywny wpływ na 6 : (1) przewagę konkurencyjną; (2) reputację organizacji; (3) zdolność pozyskiwania i zatrzymywania pracujących, konsumentów, klientów, użytkowników; (4) morale, zaangażowanie i wydajność pracowników; (5) opinie inwestorów, właścicieli, darczyńców, sponsorów i społeczności finansowej; (6) relacje organizacji z przedsiębiorstwami, instytucjami rządowymi, mediami, dostawcami, podobnymi organizacjami, klientami oraz społecznością, w obrębie której organizacja funkcjonuje. Z kolei L. Anam i in., skupiając się jedynie na spółkach giełdowych, wskazują na następujące szanse związane z wdrażaniem CSR 7 : (1) szansę na lepsze zarządzanie ryzykiem dzięki mapowaniu interesariuszy i związanych z nimi szans i zagrożeń, co pozwala na lepsze zrozumienie obszarów potencjalnie problematycznych, (2) szansę na poprawę wizerunku i reputacji, (3) szansę wygranej w walce o talenty na rynku, dzięki angażowaniu pracowników w programy CSR-owe i zarządzanie przez wartości, (4) szansę na innowacje (w myśl przekonania, że CSR dzięki praktykom zarządzania interesariuszami i analizy społeczno-środowiskowe kreuje innowacje), (5) szansę na zajęcie pozycji lidera, który wyprzedza regulacje istotne dla jego działalności i wpływa na ich przyszły kształt, (6) dostęp do kapitału inwestorów, którzy w decyzjach biznesowych uwzględniają czynniki ESG (Environmental, Social and Governance factors, czyli kwestie związane ze środowiskiem, społeczeństwem i ładem korporacyjnym). Różnorodność realizowanych korzyści z pewnością zachęca przedsiębiorstwa do podejmowania działań społecznie odpowiedzialnych. Ważne jest jednak zbadanie, czy profity te nie są jedynie wynikiem rozważań teoretycznych lub zbyt pozytywnych ocen samych firm. 3. Inwestycje w spółki społecznie odpowiedzialne W tym miejscu uwaga zostanie skupiona na jednej ze wskazanych wyżej korzyści, która pojawiła się w każdym z przedstawionych zestawień korzyści związanej z kształtowaniem stosunków z inwestorami. 6 ISO Społeczna odpowiedzialność, 00.pdf (data dostępu: ). 7 L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek, Jak zyskać na odpowiedzialności? CSR w strategiach spółek giełdowych. Przewodnik dla CEO i executives, CRSinfo, Warszawa 2012, s. 7.

118 118 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ Według przytoczonych wcześniej autorów (Anam i in.), aż 90% inwestorów uważa, że czynniki ESG mają wpływ na wyniki finansowe firmy w perspektywie 3 5 lat 8. Z kolei zdaniem firmy doradczej McKinsey, aż 80% potencjalnych inwestorów jest gotowych zapłacić do 27% więcej za akcje firm realizujących zasadę CSR, to bowiem według akcjonariuszy zapewni stabilny wzrost wartości firmy i większe zaufanie rynku 9. Natomiast według S.P. Robbinsa i D.A. DeCenzo, społeczna odpowiedzialność prowadzi w długim okresie do podwyższania cen akcji. Giełda traktuje społecznie odpowiedzialną firmę jako mniej ryzykowną i mniej narażoną na publiczną krytykę, przypisując zatem jej akcjom wyższy wskaźnik ceny, co ostatecznie prowadzi do zysku 10. Wielu badaczy stara się wykazać, że inwestycje w portfele akcji społecznie odpowiedzialnych charakteryzują się wyższą (niż konwencjonalne) relacją dochód/ryzyko 11. Przyczyną takiego stanu rzeczy ma być tutaj pośredni wpływ na dochodowość inwestycji, wielu aspektów organizacyjnych związanych z funkcjonowaniem spółki. Efekty działań niematerialnych, związanych ze sposobem zarządzania przedsiębiorstwem (wynikających z przyjęcia i stosowania zasad odpowiedzialnego biznesu), redukcją potencjalnych kosztów kryzysów w przedsiębiorstwie (na skutek stosowania standardów etycznych i ładu korporacyjnego), czy ograniczeniem degradacji środowiska (a tym samym zmniejszeniem ryzyka operacyjnego) przekładają się zdaniem zwolenników tego podejścia na ograniczenie ryzyka finansowego inwestycji. Wśród źródeł potencjalnej dodatkowej wartości inwestycji wymienia się tu także potencjalne efekty działań w zakresie badań i rozwoju, które relatywnie szybko mogą przełożyć się na wysokie zyski spółki, jak również kor zyści płynące z odpowiedzialnej polityki zatrudnienia (wzrost satysfakcji z pracy znajdujący odzwierciedlenie w wynikach finansowych przedsiębiorstwa) 12. Podkreślić należy, że nie jest to jednak stanowisko akceptowane przez wszystkich badaczy. W gronie naukowców zajmujących się tematyką inwestowania w spółki społecznie odpowiedzialne brak jest m.in. jednolitego stanowiska w odniesieniu do spodziewanych stóp zwrotu i ryzyka z inwestycji w spółki społecznie odpowiedzialne. W opracowaniach spotyka się także próby uzasadnienia niższych wskaźników dochodowości portfeli społecznie odpowiedzialnych w porównaniu do portfeli konwencjonalnych. Zwolennicy takiego podejścia argumentują, że próba utworzenia portfela inwestycyjnego, w skład którego wchodzą spółki społecznie odpowiedzialne, skutkuje niższymi możliwościami dywersyfikacji inwestycji L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek, Jak zyskać na odpowiedzialności? CSR w strategiach spółek giełdowych. Przewodnik dla CEO i executives, CRSinfo, Warszawa 2012, s T. Wołowiec, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa nowa formuła zarządzania, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw 2004, nr 3, s S.P. Robbins, D.A. DeCenzo, Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa 2002, s G. Dowell, S. Hart, B. Yeung, Do Corporate Global Environmental Standards Create or Destroy Market Value?, Management Science 2000, vol. 46, nr 8, s A. Edmans, Does the Stock Market Fully Value Intangibles? Employee Satisfaction and Equity Prices, Journal of Financial Economics 2011, nr 101, s H. Hong, M. Kasperczyk, The Price of Sin: The Effects of Social Norms on Markets, Journal of Financial Economics 2009, nr 93, s

119 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 119 Bezpośrednimi konsekwencjami ograniczonego zbioru podmiotów mogących stanowić składową inwestycji są wówczas: mniejsza możliwość zarządzania ryzykiem (wariancją) portfela oraz dodatkowe koszty związane z samym procesem budowy i zarządzania portfelem. W literaturze przedmiotu istnieją również próby poszukiwania czysto finansowych przyczyn niższych stóp zwrotu z inwestycji w akcje spółek społecznie odpowiedzialnych. Opierają się one na przypuszczeniu, iż sytuacja taka jest powodowana szeregiem czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, wśród których wymienia się m.in. wzrost kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa na skutek podniesienia wynagrodzeń pracowników (bez podniesienia efektywności pracy) lub dobrowolnego stosowania droższych, przyjaznych środowisku naturalnemu surowców lub materiałów (zamiast tańszych substytutów) Społeczna odpowiedzialność biznesu a wyniki inwestycyjne: przypadek GPW w Warszawie Aby zbadać, czy inwestorzy wybierający spółki społecznie odpowiedzialne funkcjonujące na warszawskiej giełdzie realizują korzyści związane z takim podejściem inwestycyjnym, przeanalizowano sytuację przedsiębiorstw zaliczonych do indeksu RESPECT. Indeks ten powstał w 2009 roku i grupuje spółki z Głównego Rynku GPW, działające zgodnie z najwyższymi standardami zarządzania w zakresie ładu korporacyjnego, ładu informacyjnego i relacji z inwestorami oraz uwzględniające w swojej działalności czynniki ekologiczne, społeczne i pracownicze. Wymagane jest m.in. przygotowywanie raportów zgodnie ze standardami Globalnej Inicjatywy Sprawozdawczej (Global Reporting Initiative, GRI), realizacja polityki środowiskowej, czy odpowiednio duży zakres stosowania kodeksu etycznego w spółce. Spółki tworzące portfel RESPECT Index wyłaniane są w wyniku trzystopniowej weryfikacji prowadzonej przez GPW i Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych w zakresie wyżej wymienionych obszarów, a także audytu prowadzonego przez firmę Deloitte polegającego na badaniu kwestionariuszowym uzupełnionym o bezpośredni audyt przedsiębiorstwa 15. Do indeksu RESPECT mogą należeć wyłącznie spółki z indeksów: WIG20, mwig40, swig80. Sposób doboru spółek do portfela inwestycyjnego (którego odwzorowaniem w niniejszym opracowaniu jest indeks RESPECT) w bezpośredni sposób warunkuje zarówno stopę zwrotu z inwestycji, jak i jej ryzyko. W klasycznym ujęciu relacji dochód-ryzyko przyjmuje się, że zarówno stopa zwrotu z portfela, jak i ryzyko inwestycji są pewnego rodzaju pochodną realizowanej strategii inwestycyjnej oraz stopnia dywersyfikacji portfela. Z racji na to, że w skład portfela indeksu RESPECT 14 M. Statman, D. Glushkov, The Wages of Social Responsibility, Financial Analysts Journal 2009, vol. 64, nr 4, s RESPECT Index, (data dostępu: ).

120 120 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ wchodzi ograniczona liczba podmiotów (podstawę doboru stanowią tu przyjęte kryteria merytoryczne związane z realizacją założeń CSR) interesujące staje się pytanie o ekonomiczne uzasadnienie inwestowania w tę grupę podmiotów. Mając na uwadze powyższe spostrzeżenia, w niniejszym opracowaniu analizą porównawczą zostaną objęte spółki należące do indeksu RESPECT w okresie od listopada 2009 do grudnia Celem badania jest próba odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim stopniu obecność spółki w składzie indeksu znajduje odzwierciedlenie w parametrach określających atrakcyjność inwestycji w akcje tej spółki (stopa zwrotu, ryzyko, stopa dywidendy). W szerszym kontekście analiza ta stanowi pewnego rodzaju przyczynek do próby rozstrzygnięcia kluczowej kwestii: czy inwestowanie społecznie odpowiedzialne jest opłacalne (przy czym punkt widzenia konkretnego inwestora może tu diametralnie różnić się od stanowiska ogólnospołecznego ). Spośród 23. spółek należących na koniec 2015 roku do indeksu RESPECT 9 należało do indeksu WIG20 (45% wszystkich spółek z WIG20), 9 do indeksu mwig40 (22,5%), a 5 do indeksu swig80 (6,25%). W ujęciu wartościowym spółki z indeksu WIG20 stanowiły 75% indeksu RESPECT, z indeksu mwig40 22%, a z indeksu swig80 jedynie 3% (tabela 1). Przedstawiona struktura pozwala wnioskować, że istnieje istotny statystycznie związek wielkości spółki z przynależnością do indeksu spółek odpowiedzialnych (dodatnia i silna korelacja między wielkością spółki a prowadzeniem działań odpowiedzialnych ekonomicznie, ekologicznie i społecznie). Prowadzi to do stwierdzenia, że na społeczną odpowiedzialność biznesu (a na pewno na kreowanie takiego wizerunku) mogą sobie pozwolić głównie duże spółki (największe wśród dużych spółek giełdowych). Zmienność składu indeksu wynika z okresowej jego rewizji, jednakże warto odnotować, iż w gronie podmiotów, które systematycznie utrzymują swoją pozycję w indeksie RESPECT znajduje się szereg spółek, w których znaczącym udziałowcem jest skarb państwa. Z uwagi na fakt, że wszystkie spółki należące do indeksu RESPECT należą równocześnie do jednego z indeksów: WIG20, mwig40 lub swig80, indeks RE- SPECT będzie (w zakresie objętym prowadzoną analizą) porównywany do indeksów cenowych. Specyfika indeksu (typ dochodowy oraz uwzględnienie w indeksie spółek polskich) skłoniły autorów do dokonania dodatkowej analizy porównawczej z indeksem typu dochodowego, jakim jest WIG. Porównanie stóp zwrotu oraz ryzyka portfela inwestycyjnego, odpowiadającego składem poddanemu badaniom indeksowi, przeprowadzono w okresie od początku publikacji indeksu RESPECT do końca roku Mając na uwadze metodologiczne różnice w obliczaniu indeksów, autorzy podjęli się próby wyjaśnienia w jakim zakresie ewentualna wyższa stopa zwrotu indeksu RESPECT jest wynikiem korzystniejszego postrzegania przez inwestorów spółek należących do indeksu (korzystniejszej wyceny spółek przez inwestorów, lepszego zarządzania), a w jakim stopniu stanowi rezultat przyjętej odmiennej metodologii liczenia.

121 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 121 Tabela 1. Skład i struktura indeksu RESPECT w latach Udział w indeksie RESPECT w dniu Nazwa spółki (w %) 31 XII XII XII XII XII XI 2009 PGE 11,24 10,01 9,52 8,20 11,00 BZWBK 10,76 9,85 10,45 7,62 PGNIG 10,11 7,52 9,25 10,99 12,35 25,00 PKNORLEN 9,36 11,17 9,37 11,58 8,35 25,00 KGHM 9,08 9,07 10,91 11,47 7,15 PZU 8,90 10,51 10,46 11,45 19,58 ORANGEPL (TP SA) 5,15 5,63 7,00 6,87 13,18 5,07 INGBSK 4,81 4,73 4,07 4,39 5,82 0,49 GRUPAAZOTY 4,80 2,63 3,14 3,48 1,15 MILLENNIUM 4,63 3,52 3,32 2,74 3,62 TAURONPE 3,67 5,39 5,03 ENERGA 3,67 4,80 4,99 HANDLOWY 3,35 3,58 3,78 4,76 5,05 2,97 LOTOS 2,82 1,64 2,38 3,71 3,23 BUDIMEX 2,54 1,52 1,52 1,08 1,82 GPW 1,23 1,27 1,24 0,88 APATOR 0,88 0,98 1,03 1,24 1,04 1,98 ELBUDOWA 0,73 0,35 0,58 0,75 1,05 KOGENERA 0,69 0,46 0,42 0,96 BOGDANKA 0,53 3,36 6,85 7,28 PELION 0,47 0,63 0,83 BANKBPH 0,41 0,42 0,50 0,60 BOS 0,20 JSW 0,89 3,09 5,16 RAWLPLUG 0,09 NETIA 1,91 2,42 4,72 RAFAKO 0,19 KREDYTBANK 1,33 1,21 0,4 BARLINEK 0,10 BRE 7,14 IDM SA 0,46 PBG 1,71 SNIEZKA 0,32 2,88 SWIECIE 2,25 1,65 CIECH 1,2 BANKBPH 0,22 ŻYWIEC 0,07 * Uporządkowania spółek dokonano według malejącego udziału spółki w indeksie w roku 2015, a w dalszej kolejności na podstawie udziału spółki w indeksie w latach ubiegłych. Maksymalny udział spółki w indeksie regulacjami GPW został określony na 10% (25% gdy liczba spółek wchodzących w skład indeksu jest mniejsza niż 20). Ponieważ maksymalny udział spółki w indeksie jest określany na dzień rewizji indeksu, a w kolejnych dniach obliczany na podstawie wartości bieżącej kapitalizacji spółki, to udział spółki w indeksie okresowo może przekraczać 10%. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ).

122 122 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ Zróżnicowanie składu indeksu RESPECT w czasie w znacznym zakresie ogranicza możliwości dokonania pełnej analizy porównawczej pod kątem atrakcyjności inwestycji (prowadzonej na poziomie konkretnych spółek). Pełniejsza analiza została wykonana dla roku 2015 (przy założeniu względnej stałości składu i struktury indeksu RESPECT). Takie podejście umożliwiło prezentację indeksu RESPECT na tle WIG20, mwig40 i swig80 pod względem nie tylko stopy zwrotu i ryzyka, ale także pod względem struktury własnościowej (udział skarbu państwa), czy stopy wypłacanej dywidendy. Autorzy podjęli także próbę porównania wyników indeksu RESPECT ze skonstruowanym do tego celu na podstawie indeksów cenowych własnym indeksem (w którym wagami były udziały spółek z indeksów WIG20, mwig40 i swig80 w indeksie RESPECT). Dla wskazanych powyżej indeksów przeprowadzono klasyczną analizę zyskowności (uwzględniającą rynkowe stopy zwrotu) oraz ryzyka inwestycji. Za miarę dochodu osiągniętego przez inwestorów (wyłącznie na skutek zmian rynkowych cen walorów) przyjęto roczną stopę zwrotu (tabela 2). Do opisu ryzyka użyte zostało odchylenie standardowe dziennych logarytmicznych stóp zwrotu, obliczane rozłącznie w każdym z rocznych okresów objętych analizą. Tabela 2. Roczne stopy zwrotu indeksów w latach (w %) Rok RESPECT WIG WIG20 mwig40 swig ,9 46,9 33,5 55,2 61, ,2 18,8 14,9 19,6 10, ,2 20,8 21,9 22,5 30, ,2 26,2 20,4 17,4 22, ,2 8,1 7,0 31,1 37, ,5 0,3 3,5 4,1 15, ,2 9,6 19,7 2,4 9,1 * W obliczeniach stóp zwrotu uwzględniono kurs z ostatniej sesji analizowanego okresu oraz kurs na sesji zamykającej rok poprzedni. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu ). W grupie analizowanych indeksów, w większości lat, notowania spółek zgrupowanych w indeksie RESPECT, cechowały się wyższymi stopami zwrotu w porównaniu do pozostałych indeksów (wykres 1). W czterech pierwszych latach objętych analizą indeks RESPECT osiągał wyniki lepsze zarówno w porównaniu do innych indeksów cenowych, jak i dochodowych. Wraz z upływem czasu przewaga ta ulegała jednak zmniejszeniu lub indeks osiągał wyniki gorsze (tabela 2). Jednocześnie warto podkreślić, że w tych samych okresach ryzyko inwestowania w portfel indeksu RESPECT, mierzone odchyleniem standardowym dziennych stóp zwrotu, było porównywalne lub wyższe, niż w przypadku inwestycji w większość innych portfeli indeksowych (tabela 3).

123 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 123 Wykres 1. Notowania analizowanych indeksów w latach (wyskalowane na dzień r. do wartości 1000 punktów bazowych) * Datą bazową indeksu RESPECT jest wartość bazowa indeksu 1000 punktów. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ). Tabela 3. Ryzyko inwestycji w poszczególnych latach (odchylenie stóp zwrotu indeksów) dzienne w danym roku Rok RESPECT WIG WIG20 mwig40 swig ,0196 0,0180 0,0222 0,0131 0, ,0130 0,0104 0,0127 0,0081 0, ,0152 0,0140 0,0155 0,0135 0, ,0088 0,0090 0,0106 0,0080 0, ,0115 0,0096 0,0111 0,0097 0, ,0093 0,0085 0,0094 0,0094 0, ,0110 0,0092 0,0108 0,0090 0,0072 * w obliczeniach za miarę ryzyka przyjęto odchylenie standardowe dziennych stóp zwrotu w badanym roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ). Analiza łączna dochodu i ryzyka (jako miernik autorzy przyjęli tu iloraz wartości obu miar), wskazała natomiast, że w 4. na 7 okresów (2010, 2011, 2012, 2014) cena za ryzyko, którą musieli zapłacić inwestorzy, była najwyższa w odniesieniu do spółek tworzących portfel indeksu RESPECT (tabela 4).

124 124 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ Tabela 4. Wskaźnik stopa zwrotu/ryzyko Rok RESPECT WIG WIG20 mwig40 swig , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1861 2, ,71064 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ). Sytuacja ta skłania do postawienia dodatkowego pytania o to, czy nieznacznie tylko wyższa stopa zwrotu, jaką inwestorzy mogą potencjalnie osiągnąć z tytułu inwestycji w portfel akcji indeksu RESPECT jest wystarczającą ceną za ponoszone ryzyko? W opinii autorów, choć z czysto rachunkowego punktu widzenia inwestycja taka w niektórych okresach generowała dochody wyższe od przyjętych za benchmark indeksów, występujące różnice nie powinny być traktowane jako czynnik jednoznacznie przemawiający za takim wyborem. Opinię tę potwierdzają również wartości innych wskaźników opisujących portfel indeksu RESPECT (tabela 5). Porównanie RESPECT z indeksami dokonane dla roku 2015, jak również ze skonstruowanym do tego celu własnym indeksem bazującym na indeksach cenowych z uwzględnieniem wag będących udziałami spółek z indeksów WIG20, mwig40 i swig80 w indeksie RESPECT, nie jest korzystne dla RESPECT. Co więcej, relacja ceny do wartości księgowej (C/WK), jak i ceny do zysku (C/Z) nie wyróżniają znacząco indeksu spółek społecznie odpowiedzialnych spośród pozostałych indeksów. Natomiast podstawowym czynnikiem decydującym o wyższej dochodowości inwestycji w akcje spółek indeksu RESPECT jest wyższa niż w alternatywnych przypadkach stopa dywidendy. Wart podkreślenia jest również fakt, iż sytuacja taka ma charakter systematyczny występuje w większości analizowanych okresów. Tabela 5. Podstawowe parametry charakteryzujące analizowane indeksy w roku 2015 Parametr RESPECT WIG WIG20 mwig40 swig80 Stopa zwrotu 15,2% 9,6% 19,7% 2,4% 9,1% Ryzyko 0,0110 0,0092 0,0108 0,0090 0,0072 C/WK 0,96 0,78 1,07 1,2 1,05 C/Z 16,44 12,42 14,29 24,2 17,55 Stopa dywidendy 4,4 3,1 3,8 3,1 1,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ). Spostrzeżenie to skłoniło autorów do porównania liczby spółek wypłacających dywidendę, jak również średniej stopy wypłacanej dywidendy. Do obliczeń przeprowadzonych dla roku 2015 przyjęto dwa układy wag: jednakowe dla wszystkich spółek oraz proporcjonalne do udziału spółki w indeksie na koniec roku. Drugi sposób wydaje się być bardziej uzasadniony, jednak z uwagi na zmieniającą się kapitalizację spółek, a tym samym zmienność ich udziału w indeksie RESPECT, autorzy zdecydowali się na prezentację wyników uzyskanych dwoma sposobami (tabela 6).

125 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 125 Tabela 6. Porównanie dywidendy spółek z poszczególnych indeksów Liczba (odsetek) spółek wypłacających dywidendę Średnia Średni udział Liczba spółek stopa dywidendy Skarbu Państwa z udziałem SP nieważona ważona (powyżej 5%) nieważony ważony RESPECT 15/23 (65%) 3,90 4,76 10/23 (43%) 18,61 30,41 Należące do indeksów cenowych, ale nienależące do RESPECT 55/117 (47%) 2,35 2,49 5/117 (4%) 1,82 6,77 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GPW, (data dostępu: ). Można zauważyć istotne różnice zarówno w odsetku spółek wypłacających dywidendę, jak również w przeciętej stopie wypłacanej dywidendy. Gdyby rozkład stóp dywidendy wykazywał zgodność z rozkładem normalnym 16, test różnicy średnich wskazałby na istotne statystycznie różnice między średnimi stopami dywidendy (zarówno ważonymi, jak i nieważonymi). Spółki zgrupowane w indeksie RESPECT notują istotnie wyższą średnią stopę dywidendy. Stopa wypłacanej dywidendy nie pozostaje jednak bez związku z udziałem skarbu państwa w akcjonariacie 17. Wśród spółek z indeksu RESPECT, większy niż wśród pozostałych spółek odsetek stanowią spółki z udziałem skarbu państwa przekraczającym 5%. Ważony kapitalizacją udział skarbu państwa wśród spółek odpowiedzialnych wyniósł ponad 30% i był istotnie wyższy niż wśród pozostałych 117. spółek. Przedstawione fakty potwierdzają przypuszczenie o związku wielkości spółki i struktury akcjonariatu z przynależnością do indeksu RESPECT. Kreowanie wizerunku spółki odpowiedzialnej społecznie jest atrybutem spółek dużych, ze znacznym udziałem skarbu państwa. 5. Dyskusja wyników i wnioski Zaprezentowane w niniejszym artykule wyniki badań pokazują, że wyższą stopę zwrotu indeksu RESPECT w porównaniu do pozostałych indeksów (WIG, WIG20, mwig40, swig80) zaobserwowano w latach Przynależność do RE- SPECT dawała korzyści ekonomiczne (wyższe stopy zwrotu) w pierwszych latach po wprowadzeniu indeksu w roku 2015 takich sygnałów nie zaobserwowano. W latach kolejnych korzystniej zachowywał się natomiast indeks mwig40. Można zatem sformułować pytanie: dlaczego RESPECT był lepszy od innych indeksów wyłącznie w początkowym okresie? Zdaniem autorów może to wskazywać 16 Autorzy mają świadomość, że powyższe założenie nie zostało spełnione, jednak niewielka liczba spółek należących do indeksu RESPECT uniemożliwia testowanie w oparciu o wskaźnik struktury. 17 J. Kilon, J. Marcinkiewicz, Struktura akcjonariatu spółki a atrakcyjność inwestycji na rynku akcji GPW w Warszawie, Optimum. Studia Ekonomiczne 2014, nr 3(69), s

126 126 U. GOŁASZEWSKA-KACZAN, J. KILON, J. MARCINKIEWICZ zarówno na fakt zdyskontowania w cenach akcji zarówno przynależności do indeksu, jak i na tzw. rentę nowości. Biorąc pod uwagę przedstawione w niniejszym opracowaniu wyniki badań, hipotezę o rynkowych korzyściach z przynależności do indeksu RESPECT należy zweryfikować negatywnie. Natomiast przynależność do indeksu RESPECT niewątpliwie, daje spółce szereg korzyści wizerunkowych, mających znaczenie marketingowe dla spółek. Można przyjąć, że w Polsce rozkwit idei CSR w teorii jest szybszy niż w praktyce. Idea ta, chociaż godna uwagi, nie znajduje jednak w pełni przełożenia na zachowania inwestorów. W świetle badań empirycznych, odpowiedzialność społeczna biznesu (przedsiębiorstw) jawi się w znacznej mierze jako idea społeczna. Z punktu widzenia inwestora stanowi ona (w warunkach polskich) raczej źródło kosztów, niż dodatkowych korzyści. Wydaje się, że inwestorzy w pewnym stopniu mogą być skłoni do pewnej tolerancji wobec zachowań nieodpowiedzialnych społecznie, ale za to przynoszących zyski. CSR to w znacznym stopniu myślenie długoterminowe, a inwestorzy niekiedy dążą do szybkich zysków. Skłania to do powrotu do podstawowego pytania związanego ze społeczną odpowiedzialnością: czy podmioty gospodarcze, w tym przypadku spółki giełdowe, powinny być społecznie odpowiedzialne, uczciwe, czy też priorytetem dla inwestorów powinna być ich zyskowność? Próba odpowiedzi na to pytanie wciąż wydaje się być ciekawym wyzwaniem mogącym wyznaczać kierunki dla przyszłych badań. Bibliografia Anam L., M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek, Jak zyskać na odpowiedzialności? CSR w strategiach spółek giełdowych. Przewodnik dla CEO i executives, CRSinfo, Warszawa Dowell G., S. Hart, B. Yeung, Do Corporate Global Environmental Standards Create or Destroy Market Value?, Management Science, 2000, vol. 46, nr 8, s Edmans A., Does the Stock Market Fully Value Intangibles? Employee Satisfaction and Equity Prices, Journal of Financial Economics 2011, vol. 101, nr 3, s Encyklopedia CSR, dzialnosc-biznesu-csr/. Hong H., M. Kasperczyk, The Price of Sin: The Effects of Social Norms on Markets, Journal of Financial Economics 2009, vol. 93, nr 3, s ISO 26000, ISO 26000, Społeczna odpowiedzialność, iso_26000.pdf. Kilon J., J. Marcinkiewicz, Struktura akcjonariatu spółki a atrakcyjność inwestycji na rynku akcji GPW w Warszawie, Optimum. Studia Ekonomiczne 2014, vol. 69, nr 3, s Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Bruksela, dnia , KOM(2011), 681 wersja ostateczna,

127 OCENA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCJI W AKCJE SPÓŁEK 127 RESPECT Index, Robbins S.P., D.A. DeCenzo, Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa Rok B., Podstawy odpowiedzialności społecznej w zarządzaniu, Wyd. Poltext, Warszawa Statman M., D. Glushkov, The Wages of Social Responsibility, Financial Analysts Journal 2009, vol. 64, nr 4, s Wołowiec T., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa nowa formuła zarządzania, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw 2004, nr 3, s

128

129 Annales. Etyka w życiu gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2016 Vol. 19, No. 3, September 2016, doi: Robert Rogowski State Higher Vocational School in Nowy Sącz rogowskir@wp.pl Etyczne problemy w pracy na podstawie opinii pracowników wybranych banków Ethical Problems at Work in the Opinion of Employees of Selected Banks The paper presents ethical problems of employees in selected banks in Poland. The theoretical part of the paper deals with codes of ethics in banking, especially those concerning the moral aspects of working in banking. The empirical part of the paper presents the results of research on the ethos of bank workers. Quantitative and qualitative analyses were carried out using a specialist Internet forum devoted to the banking sector. The study includes an analysis of hundreds of comments posted on an Internet forum. Keywords: work in banking, ethics at work, banking, work, ethics JEL Classification: A13, G21, M12, M54 1. Wprowadzenie Na podstawie przeprowadzonego w marcu 2016 roku sondażu, 48% Polaków wyraziło pozytywną opinię o bankach, 42% neutralną, a 10% negatywną. Wśród zbadanych osób 61% ufa działającym w Polsce bankom, a 26% tego zaufania nie ma 1. Przytoczone badania dotyczyły przede wszystkim opinii klientów banków. Biorąc pod uwagę, że system bankowy to także środowisko pracy, warto postawić pytania 1 Reputacja polskiego sektora bankowego 2016, Badanie przeprowadzone przez TNS Polska w marcu 2016 roku, (data dostępu: ).

130 130 ROBERT ROGOWSKI badawcze dotyczące takich zagadnień, jak relacje pracownicze, metody zarządzania, przestrzeganie zasad i wartości etycznych przez pracowników i menedżerów, czy też zjawisko mobbingu. Niniejszy artykuł stanowi efekt przeprowadzonych badań, których przedmiotem są opinie pracowników banków dotyczących ich miejsc pracy. Podstawowym problemem badawczym jest próba odpowiedzi na pytanie, z jakimi problemami etycznymi spotykają się w swej pracy pracownicy banków pracujący na stanowiskach związanych z obsługą klienta i z doradztwem finansowym w oddziałach placówek tych instytucji. Tak sformułowany problem badawczy można podzielić na kilka zagadnień szczegółowych, tj. dotyczących problemów etycznych, atmosfery w miejscu pracy, występowania mobbingu, presji nakładanej na pracowników w zakresie sprzedaży produktów bankowych, satysfakcji z wynagrodzenia, ale i także pozytywnych opinii dotyczących pracy w banku. Celem przeprowadzonych badań jest poszerzenie wiedzy o kulturze organizacyjnej współczesnych banków ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania oddziałów banków, w których pracują osoby mające bezpośredni kontakt z klientami. Podejmując problem badawczy postawiono hipotezę, iż atmosfera w pracy w oddziałach banków działających obecnie w Polsce oraz kultura etyczna pracy doradców bankowych uwarunkowana jest silnym naciskiem ze strony zarządzających bankami na wzrost sprzedaży produktów bankowych. Dominacja celów utylitarnych (biznesowych) w efekcie dość często przekłada się na pomijanie zasad etycznych przez pracowników banków. Artykuł składa się z trzech zasadniczych części. W pierwszej z nich przedstawiono metodologię badań własnych, następnie omówiono ich wyniki, natomiast końcowa część opracowania zawiera wnioski oraz krótką dyskusję dotyczącą uzyskanych rezultatów badawczych. 2. Metodologia badań własnych Dla realizacji założonych celów badawczych wykorzystano metodę analizy treści. Analizie poddano specjalistyczne forum internetowe przeznaczone dla pracowników bankowości 2. Przyjęta metoda badawcza, obok analizy istniejących danych statystycznych oraz analiz historycznych i porównawczych, jest jedną z trzech form niereaktywnego gromadzenia danych 3. Jej istotą jest brak wpływu procesu badawczego na zachowania osób badanych, co pozwala na poznanie badanego przedmiotu z pewnego dystansu 4. Analiza treści polega na badaniu zarejestrowanych przekazów ludzkich 5. R.D. Wimmer i J.R. Dominick definiują analizę treści jako metodę badania i analizowania informacji w systematyczny, uporządkowany i ilościowy 2 Forum znajduje się pod adresem: (data dostępu: ). 3 E. Babbie, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s Ibidem, s Ibidem, s. 358.

131 ETYCZNE PROBLEMY W PRACY 131 sposób w celu dokonania pomiaru zmiennych 6. Jak zauważa L. Sołoma, przekazem informacyjnym nazywa się każde wyrażenie językowe 7. Zatem analiza treści może obejmować wypowiedzi uczestników forum internetowego, którzy formułują swoje wypowiedzi w sposób swobodny, bez zakłócającego oddziaływania ze strony realizującego badania. Metoda ta pozwala także na analizę treści formułowanych w dłuższym przedziale czasowym. Przyjęta i wykorzystana metoda posiada, obok wielu cennych zalet, także pewne mankamenty. Zasadniczym problemem jest zapewnienie jednolitych standardów kwalifikowania i interpretowania badanych treści. Czynnikiem utrudniającym zachowanie tej zasady jest subiektywny odbiór treści przez badacza 8. Omawiane badania zostały przeprowadzone w marcu i kwietniu 2016 roku. Analizie poddano 817. postów (wypowiedzi uczestników forum internetowego). Do badania wybrano opinie dotyczące dziesięciu banków. Banki te zostały dobrane w sposób celowy, tzn. uwzględniono te instytucje, w których warunki pracy były przez internautów najczęściej komentowane. Należy zatem zauważyć, że interpretacja wyników badań nie może być uogólniona na wszystkie banki działające w Polsce. Pojawia się również pytanie, czy popularność dyskusji dotycząca określonego banku, jest w jakiś sposób powiązana ze skalą negatywnych i/lub pozytywnych opinii. Należy także wziąć pod uwagę, że osoby wypowiadające się w ramach forum internetowego mogą stanowić specyficzną, być może bardziej niezadowoloną lub bardziej uwrażliwioną moralnie, grupę pracowników. W takim przypadku formułowane przez nich wypowiedzi nie odzwierciedlają stanowiska, które mogłoby być uznane za w pełni reprezentatywne dla całej populacji pracowników bankowości. Z drugiej strony warto także mieć na względzie możliwość umieszczania na forum kontrolowanych przez kadrę zarządzającą banków (zwłaszcza osoby odpowiedzialne za komunikację i wizerunek instytucji) wypowiedzi o charakter ze pozytywnym, broniących dobrej opinii danego banku. W konsekwencji wyboru metody badawczej, opracowanym i przyjętym narzędziem badawczym był kwestionariusz analizy treści, przeznaczony do wypełnienia przez badacza. Szczegółowe dane o liczbie zbadanych postów oraz o częstotliwości ich przeglądania przez internautów przedstawia tabela 1. Badane wypowiedzi zostały opublikowane na forum internetowym w okresie od 2011 do 2016 roku. Najwięcej wypowiedzi (ponad sto dla każdego z banków) dotyczyło pracy w Banku Credit Agricole, Alior Banku, Banku PKO, Getin Banku oraz ING Banku Śląskim. Badane forum okazało się również bardzo popularnym źródłem informacji i przedmiotem zainteresowania samych internautów (w szczególności pracowników banków). W kwietniu 2016 roku odnotowano ponad 322 tys. wyświetleń (co nie jest jednak tożsame z liczbą osób przeglądających forum). Za- 6 R.D. Wimmer, J.R. Dominick, Mass media. Metody badań, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s L. Sołoma, Metody i techniki badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002, s Ibidem, s. 98.

132 132 ROBERT ROGOWSKI kładając, że każda osoba zapoznawała się tylko jeden raz z opiniami na temat każdego z badanych banków, ich liczba kształtowałaby się maksymalnie na poziomie 32 tys. osób. Biorąc jednak pod uwagę różnice w liczbie wyświetleń wypowiedzi dla poszczególnych banków należy przyjąć, że liczba ta jest niższa. Tabela 1. Liczba zbadanych postów i częstotliwość ich wyświetleń przez internautów Bank Liczba zbadanych postów Liczba wyświetleń postów przez internautów Pierwszy wpis postu dotyczący danego banku Alior Bank Sierpień 2011 Bank BPH Marzec 2012 Bank Zachodni WBK Wrzesień 2011 Bank Credit Agricole Marzec 2012 Getin Bank Wrzesień 2011 ING Bank Śląski Marzec 2011 Millenium Bank Grudzień 2012 Bank Pekao SA Wrzesień 2011 PKO Bank Polski Sierpień 2011 Raiffeisen POLBANK Grudzień 2011 Razem Źródło: opracowanie własne. 3. Wyniki badań Wyniki badań zostaną przedstawione wg znaczenia danego problemu badawczego, które zostało wyznaczone częstością wypowiedzi badanych osób na dany temat. Wśród wszystkich analizowanych wypowiedzi, 163 osoby (21%) wskazywały na złą atmosferę w miejscu pracy. W ujęciu ilościowym, najczęściej na złą atmosferę w miejscu pracy wskazywali pracownicy Banku Credit Agricole (37 wypowiedzi) oraz Alior Banku (34 wypowiedzi). W ujęciu procentowym największy udział negatywnych wypowiedzi o atmosferze w banku odnotowano wśród pracowników Banku BPH, Alior Banku, Banku Zachodniego WBK i Banku Credit Agricole. Udział wypowiedzi wskazujących na złą atmosferę w miejscu pracy przedstawia wykres 1. Wybrane komentarze charakteryzujące atmosferę w miejscu pracy zawiera tabela 2. Należy przy tym zauważyć, że najrzadziej wskazywano na złą atmosferę pracy w Raiffeisen POLBANK. Wyłaniający się z badanych postów obraz atmosfery panującej w bankach jest bardzo smutny i niepokojący. Relacje między pracownikami okazują się mocno urzeczowione, zwłaszcza jeśli rozważyć stosunek kadry zarządzającej do doradców bankowych. Podejście to charakteryzuje przede wszystkim silna presja na nieustanne zwiększanie sprzedaży, wokół której ogniskują się praktycznie wszystkie działania pracowników i menedżerów. Wiele zbadanych wypowiedzi wskazuje na destrukcyjny wpływ pracy na zdrowie psychiczne pracowników, a także na ich życie rodzinne. Odnotowano wiele wypowiedzi świadczących o uldze i zadowoleniu, jakie towarzyszyły zakończeniu pracy w banku (na-

133 ETYCZNE PROBLEMY W PRACY 133 wet jeśli było to wynikiem zwolnienia ze strony banku). Ponieważ część przeanalizowanych wypowiedzi jest bardzo drastycznych i zatrważających, warto je przytoczyć dosłownie (tabela 2). Wykres 1. Odsetek wypowiedzi dotyczących złej atmosfery w banku 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 24% 27% 24% 22% 17% 20% 18% 16% 16% 4% Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Przykładowe wypowiedzi dotyczące złej atmosfery w miejscu pracy Przykładowe wypowiedzi Bank (1) (2) Ten kto chce być traktowany jak numer obozowy i jest masochistą bez rodziny i życia prywatnego, to gorąco polecam. Alior Bank Ja nie pracuję już w tym bagnie od ponad roku. Kiedy mam gorszy dzień zawsze przypominam sobie ten okropny, niewolniczy okres w Aliorze... Od razu jest mi lepiej. Praca tam jest obrzydliwa. W życiu nic tak nie żałowałem jak podjęcie tej pracy. Praktycznie od pierwszego dnia po szkoleniach można było już poczuć klimat tego obozu. Kamerki i podsłuchy są ( ) od samego początku. Mikrofon masz doczepiony do monitora i wszystko co mówisz jest nagrywane, następnie brane do oceny Twojej pracy, która oczywiście ma przełożenie na premie. Ja przepracowałem w tym bagnie rok i dwa miesiące, i to jest dla mnie duże doświadczenie, jakie tutaj zdobyłem. Nie chodzi tu o wiedzę merytoryczną, ale o możliwość przeżycia. Psychika pracownikom wysiada wiele osób jedzie na psychotropach. Bank BPH Nie polecam już nikomu pracy w banku. To są obozy, wyzysk, poniżanie i na pewno nie fair play. Ja sam w ubiegłym miesiącu złożyłem wypowiedzenie, i chociaż nie mogę znaleźć innej pracy, to jestem bardzo szczęśliwy. A atmosfera... grobowa, ludzie, którzy jeszcze pracują w tym banku trochę dłużej niż 2-3 lata są psychicznie wykończeni, a nowi przychodzą i odchodzą. ( ) rzuciłam BPH prawie dwa lata temu, a moja rodzina wreszcie ma matkę i żonę. Najgorsze jest to, że nie wiadomo kto i gdzie donosi. Trzeba uważać na to, co się mówi i robi, bo nigdy nie wiadomo co zrobisz nie tak.

134 134 ROBERT ROGOWSKI (1) (2) Pracowałam tam prawie rok, po tym czasie zaniosłam wypowiedzenie, bo już nie wytrzymałam. Śnią mi się koszmary do dziś. Praca w banku nic nigdy pozytywnego mnie nie spotkało. Chcesz zniszczyć sobie psychikę zostań pracownikiem BZ WBK. Zebrania po godzinach do północy... Przerwy śniadaniowe brak. Stresująca atmosfera. Łączę się w bólu ze wszystkimi byłymi i niektórymi obecnymi pracownikami tego obozu koncentracyjnego. Nawet gdybym miała gryźć suchy chleb, popijać kranówką, to w życiu nie wróciłabym. Powiem tak ciężko jest przetrwać, ciężko przeżyć, ciężko jest zrozumieć to, co się dzieje. Ludzie zapominają o swej osobowości w walce o przetrwanie to żenujące. Najgorsze, że na tym tracą nasze rodziny i znajomi. Praca marzenie stała się pracą koszmarem. Współczuję tym, którzy muszą tam pracować. Ja się zwolniłam i jestem szczęśliwa. Napić się czegoś graniczy z cudem. Toaleta? Zapomnij! Niby jest 15 minut przerwy (nigdy jej nie wykorzystałam). Obecnie mam nerwicę... której nabawiłam się pracując w tej cudownej przyjaznej firmie. W międzyczasie prawie rozpadło się moje małżeństwo (mąż nie wytrzymywał tego, że wyładowywałam na nim swoje frustracje po pracy). Marzę o dniu, kiedy te męki się skończą i będę znów miała ochotę do pracy i życia. Pracy w tym banku nigdy nikomu nie polecę, za żadne pieniądze, nie jest to warte, by zdrowie i życie rodzinne stracić. Uważajcie, bo Getin zniszczy Was, a jak macie rodziny, to je również Pracowałam w Getinie 5 lat i jestem wrakiem człowieka. Co najmniej 2 razy w tygodniu przyjeżdża trener, który stoi za nami cały dzień i słucha czy każdemu klientowi wciskamy te durnoty ( ) totalny absurd. Pracownicy MB są traktowani przedmiotowo w dosłownym tego słowa znaczeniu W korporacji nie odnajdziecie sprawiedliwości, a jeżeli znajdziecie to cudem. Więc albo się z tym pogodzicie albo będziecie sfrustrowanymi niewolnikami. Róbcie swoje, nie przyjmujcie wszystkiego do siebie. Ogólnie terror, nerwowa atmosfera, traktowanie pracowników jak szmaty. Jedynie, co jest pewne, to depresja, bo człowiek wstaje rano i nie chce mu się ubrać żeby wyjść do pracy. Powiem szczerze, że wstając do pracy boli mnie brzuch, więc nie jest to normalne. Nie polecam naprawdę, rotacja niesamowita w ubiegłym roku w oddziałach zwolniło się samych 32% pracowników!!! Źródło: opracowanie własne. Bank Zachodni WBK Bank Credit Agricole Getin Bank ING Bank Śląski Millenium Bank Bank Pekao SA PKO Bank Polski Raiffeisen POLBANK Doradcy bankowi są przez zarządzających bardzo mocno naciskani na osiąganie coraz lepszych wyników sprzedażowych. W przypadku wszystkich analizowanych wypowiedzi dotyczących banków, pracownicy wskazywali na nieustannie występującą silną presję ze strony kadry zarządzającej, by wręcz za wszelką cenę zwiększać sprzedaż produktów finansowych (odnotowano tu najwięcej, gdyż aż 185 wypowiedzi, tj. 24% wszystkich analizowanych postów). Udział wypowiedzi obrazujących skalę i intensywność nacisku na wzrost sprzedaży ze strony przełożonych doradców bankowych przedstawia wykres 2.

135 ETYCZNE PROBLEMY W PRACY 135 Wykres 2. Odsetek wypowiedzi wskazujących na silny nacisk na wzrost sprzedaży 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 24% 25% 19% 24% 29% 19% 21% 20% 26% 13% Źródło: opracowanie własne. Zestawienie przykładowych wypowiedzi odnoszących się do sprzedaży produktów bankowych zawiera tabela 3. Całościowa analiza treści forum pozwala na wyciągnięcie wniosku o wysokiej rotacji pracowników bankowości. Do pracy w tych instytucjach przyjmowane są osoby, które rokują szansę na zwiększenie sprzedaży, niekoniecznie posiadające wykształcenie z zakresu finansów i bankowości. Główne kryterium rekrutacji to umiejętność sprzedaży i pozyskiwania nowych klientów, nawet kosztem stosowania się do obowiązującej (przynajmniej formalnie) etyki zawodowej bankowca. Presja sprzedażowa okazuje się podstawowym elementem kultury organizacyjnej badanych banków. Wiele przeanalizowanych wypowiedzi dotyczy kłamstw, którymi sprzedawcy muszą się posługiwać, aby osiągnąć narzucone przez kadrę zarządzającą wyniki sprzedażowe. Tabela 3. Przykładowe wypowiedzi dotyczące presji sprzedażowej Przykładowe wypowiedzi Bank (1) (2) Wszystkim tym, którzy się zastanawiają odradzam, nawet jeśli jesteście Alior Bank zdesperowani i szukacie pracy już jakiś czas. Szarpanina nerwów, nacisków i parcia na wynik nie jest tego warta. Będziecie żałować, że spróbowaliście, tak jak ja. Praca praktycznie nie rozwojowa, bo 80% to klepanie rachunków emerytów, którym trzeba na siłę wciskać/leadować kredyty/pożyczki itp. Plany, sprzedaż, najlepiej zagonić do banku wszystkich znajomych i rodzinę, a potem i tak cię wyrzucą, bo zabrakło 1000 zł do planu. Liczy się tam tylko sprzedaż, mniej jest ważna wiedza czy etyka ( ). Kto ma po prostu ludzkie, empatyczne nastawienie do klientów, a nie będzie drapieżcą, szybko tam zginie.

136 136 ROBERT ROGOWSKI (1) (2) Fair play to brzmi dumnie. Szkoda, że to wszystko tylko na pokaz. Ja pracuję w tym banku i na pewno nic tam nie jest fair play to puste słowa. Bank BPH Niewolnictwo i obóz pracy, gdzie oszukiwanie i wciskanie klientom produktów jest na porządku dziennym. Plany sprzedażowe, które zmuszają do przekrętów, pracownicy płacą za rachunki, które otwierają dla picu znajomym, rodzinie i klientom biorącym kredyt jako rachunki techniczne, bezpłatne. Tłumaczenie, czemu klient wziął tylko 1000 zł pożyczki na rok, przecież miał zdolność na zł, mógł płacić raty przez 96 miesięcy twoja wina, nie umiesz sprzedać. Klienci dostają liche produkty, bo parcie na wynik zmusza pracowników do wciskania chłamu. Jako doradca ( ) wyzbądź się etyki od razu, bo będziesz wciskał struktury Bank Zachodni na 2 lata, te które ostatnio dały klientowi zarobek 1% w skali 2 lat ( ). WBK Spójrz teraz temu klientowi w oczy. Nieetyczna sprzedaż jest na porządku dziennym, okłamuje się klientów, tylko po to, by sprzedać produkt. Mit o bankowości umarł już dawno, wyścig szczurów, podbieranie sobie klientów, brak obiektywizmu to norma. Prędzej zwolnią cię za niewykonywanie planów sprzedaży niż za brak etyki przy sprzedaży. Każą wciskać kredyty klientom, którzy już mają ich kilka (ledwo wiążą koniec z końcem). Najgorsze było uświadamianie klientom ich potrzeb dla mnie zwykłe wciskanie i oszukiwanie naiwnych dziadków, ludzi nieznających się na bankowości. Faktem jest, że jeśli dobrze zarabiasz, to znaczy, że oszukujesz na całej linii klientów byleby im tylko wcisnąć produkt. Psychicznie czuję się zrujnowana a klienci wręcz oszukani, taka jest prawda. Getin to praca dla zaawansowanego oszusta a jak nim nie jesteś, to w końcu cię nim zrobią... Niestety praca w banku nie jest łatwa, polega przede wszystkim na wyłączeniu sumienia i poświęceniu się kosztem czasu dla rodziny. Oszukiwanie klientów to jest ból, niestety jesteśmy oszukiwani w każdej dziedzinie, o której nie mamy dobrej wiedzy. A co gorsza, mówią wprost jak chcesz zarobić, to sprzedawaj produkty na 15 lat, z których klient nic nie ma, bank się wzbogaci, a Ty nie popatrzysz się klientowi w oczy jak spotkasz go na ulicy. Jedno wiem na pewno, ja kłamać nie będę więc stamtąd uciekam. Nie ma znaczenia jak sprzedajesz bank zrobi z ciebie oszusta, tak jak zrobił to ze mną. Wciskacie gówno ludziom, którzy wcale go nie potrzebują. Wy też nie potrzebujecie tego banku w swoim życiu do szczęścia. Naprawdę jest wiele innych ciekawych miejsc, w których można zarobić pieniądze uczciwie. Jeśli chodzi o pracę w Getin Banku, to nie polecam osobom uczciwym i nielubiącym kłamać. Generalnie brak ludzkości w tym wszystkim i nikogo nic nie interesuje poza sprzedażą. To chyba normalne, że w bankach liczy się sprzedaż, zresztą dziś tylko sprzedaż się liczy, pracownicy drogerii mają narzucane plany sprzedażowe na kosmetyki, więc co w tym dziwnego? Bank Credit Agricole Getin Bank ING Bank Śląski

137 ETYCZNE PROBLEMY W PRACY 137 (1) (2) A jeśli chodzi o wsparcie to wygląda tak: 10 maili dziennie z treścią: sprzedawać, poprawić się i jakie mamy pomysły na sprzedaż. Millenium Bank Coraz trudniej jest coś sprzedać, bo ludzi po prostu nie stać na to, aby dalej się zadłużać. Pomimo tego plany sprzedażowe ciągle rosną i nikogo nie interesuje jak to zrobisz. Sprzedaż, sprzedaż nie jest ważne zadowolenie klienta, ważne są wyniki. Bank Pekao SA Plany sprzedażowe z produktami, gdzie w większości to buble na których PKO Bank Polski klient traci, a nie zarabia... smutne, ale prawdziwe. Moi drodzy bardzo ubolewam na tym co stało/dzieje się w Naszym Banku. Przykro mi, że nie możemy spokojnie pracować że jesteśmy wynikiem, nie ludźmi. Raiffeisen Brak. POLBANK Źródło: opracowanie własne. Trzecim charakterystycznym problemem podejmowanym w ramach badanego forum była negatywna ocena kadry zarządzającej (151 wypowiedzi, co stanowi 19% treści zbadanych postów). Najbardziej negatywnie oceniano kadrę zarządzającą w takich bankach, jak: Credit Agricole (30% negatywnych opinii, tj. 49 wypowiedzi dotyczących banku), Bank Zachodni WBK, Millenium Bank oraz PKO Bank Polski (po 24% negatywnych opinii). Najrzadziej tego typu opinie formułowano w przypadku Raiffeisen POLBANK (4%). Rozkład liczby negatywnych wypowiedzi o kadrze zarządzającej zawiera wykres 3. Wykres 3. Odsetek wypowiedzi negatywnie oceniających kadrę zarządzającą 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 11% 18% 24% 30% 17% 20% 24% 24% 14% 4% Źródło: opracowanie własne. Negatywne oceny kadry zarządzającej dotyczyły najczęściej braku kompetencji i umiejętności zarządczych, koncentrowania się przede wszystkim na procesie sprzedaży i wynikach, nieustannym kontrolowaniu efektów pracy i konieczności tłumaczenia się z braku realizacji planów, tworzeniu nerwowej atmosfery, traktowaniu pracowników w sposób instrumentalny, niesprawiedliwości związanej

138 138 ROBERT ROGOWSKI z udzielaniem premii, tworzeniem atmosfery wyniszczającego współzawodnictwa, stosowaniem mobbingu, zastraszaniem, groźbami zwolnienia lub przeniesienia do innego oddziału. Zwracano także uwagę albo na brak szkoleń, albo ich niską jakość oraz konieczność samodzielnego dokształcania się w zakresie procedur bankowych i obsługi systemów informatycznych. Prowadzone w bankach szkolenia są ukierunkowane na rozwijanie umiejętności sprzedażowych, polegają na częstym powtarzaniu scenek sprzedażowych i telekonferencjach poświęconych sprzedaży. Zauważono także, że kluczem awansów na stanowiska menedżerów są najczęściej albo dobre wyniki sprzedażowe, albo tzw. układy i znajomości w banku. Efektem tego jest wybór menedżerów nieoparty na posiadanych kompetencjach kierowniczych. Rolą menedżerów w bankach okazuje się realizacja jednego celu: zwiększanie sprzedaży przez podległych pracowników. Wypowiedzi pracowników wskazują na posiadaną przez nich świadomość sytuacji, w której znajdują się menedżerowie, a którzy są pod nieustanną presją i kontrolą ze strony dyrektorów placówek bankowych, dyrektorów regionalnych oraz central banków. Wszyscy są skoncentrowani na osiąganiu jak najlepszych wyników sprzedaży produktów bankowych, zwłaszcza najbardziej rentownych. W analizowanych wypowiedziach pracowników banków zauważono dość często występujący w miejscu pracy mobbing. Dane o częstości wypowiedzi dotyczących mobbingu w bankach zawiera wykres 4. Wykres 4. Odsetek wypowiedzi o występowaniu mobbingu 25% 20% 21% 15% 10% 10% 15% 16% 13% 14% 12% 13% 12% 9% 5% 0% Źródło: opracowanie własne. Podstawowym motywem podejmowania pracy w banku okazuje się przede wszystkim poziom wynagrodzenia (co samo w sobie jest zrozumiałe). Okazało się jednak, że w analizowanych wypowiedziach temat płacy nie stanowił szczególnie ważnego zagadnienia. Jednocześnie zauważono szereg opinii świadczących o występującej tendencji polegającej na obniżaniu zarówno podstawy wynagrodzenia, jak i prowizji od sprzedaży produktów bankowych. Odnotowano liczne stwierdze-

139 ETYCZNE PROBLEMY W PRACY 139 nia wyrażające niezadowolenie z braku podwyżek, braku wypłacania pensji za nadgodziny oraz niekorzystnych i uznaniowych zmian zasad premiowania. Dane dotyczące odsetka wypowiedzi o niskich wynagrodzeniach zawiera wykres 5. Wykres 5. Odsetek wypowiedzi o zbyt niskich wynagrodzeniach 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 19% 11% 5% 5% 8% 22% 13% 16% 15% 43% Źródło: opracowanie własne. Analiza badanego forum internetowego i postów dotyczących pracy wykazała zdecydowanie dominujące wypowiedzi o charakterze negatywnym. Około 9% wypowiedzi (74 posty) zawierało jakieś pozytywne oceny aspektów pracy w banku (część analizowanych postów miała charakter mieszany, tzn. pracownicy wskazywali zarówno na złe, jak i na dobre strony pracy). Relatywnie najbardziej pozytywnie oceniano pracę w Raiffeisen POLBANK i tylko w tym banku pozytywne odpowiedzi dotyczyły dobrej atmosfery w miejscu pracy. W pozostałych bankach satysfakcja z pracy związana była przede wszystkim z uzyskiwanymi zarobkami, a czasem z charakterem pracy, która polega na kontakcie z klientem i stanowi dla części pracowników źródło satysfakcji (wykres 6). Dla zobrazowania rodzaju pozytywnych opinii o pracy w banku, przykładowe wypowiedzi bankowców zawarto w tabeli 4. Należy jednocześnie zauważyć, że wątki optymistyczne, czasami są jednocześnie wątpliwe z etycznego punktu widzenia. W wielu przypadkach pojawiają się pozytywne opinie dotyczące atmosfery panującej w bankach przed kilku laty (przez zmianami, konsolidacją, wykupieniem banku przez inny bank ogólnie, można przyjąć na podstawie analiz wypowiedzi przed 2010 rokiem), kiedy praca w banku w mniejszym stopniu wiązała się z tak silnym naciskiem na realizację celów sprzedażowych. Pojawia się pytanie, na ile związane jest to z kryzysem finansowym rozpoczętym w 2009 roku, który w bankach zachodnich wiązał się z poważnymi problemami, i czy zwiększenie presji na osiąganie lepszych wyników nie jest próbą nadrobienia strat w bankach matkach poprzez próbę uzyskania jak największych zysków w krajach, w których kryzys finansowy nie miał tak negatywnych skutków dla sytuacji finansowej banków (tak jak w Polsce).