Tytuł: Kultura niematerialna. Program: Kulturalnie i obywatelsko w bibliotece. Rodzaj materiału: poradnik

Transkrypt

1 Tytuł: Kultura niematerialna Program: Kulturalnie i obywatelsko w bibliotece Rodzaj materiału: poradnik Jeżeli uznamy, że kultura jest wszystkim tym, co wytwarza człowiek, dorobkiem społeczeństw przekazywanym z pokolenia na pokolenie, to kulturę tak jak całą naszą rzeczywistość możemy podzielić na tę materialną i niematerialną. Wytwory kultury materialnej są namacalne - możemy je dotknąć, sfotografować, kolekcjonować i archiwizować. Kultura niematerialna jest ulotna, to wytwory ducha, symboliczne treści zapisywane przez społeczeństwa - trudne do odszukania, określenia, zachowania. Mimo tych trudności podjęto jednak próbę zdefiniowania dziedzictwa kultury niematerialnej. Stało się to w 2003 roku na światowej konwencji UNESCO. Zapisano wówczas, że kultura niematerialna to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiejętności, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Ten rodzaj dziedzictwa jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności dziedzictwo niematerialne jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości. Dziedzictwo niematerialne obejmuje: Tradycje i przekazy ustne, w tym język jako narzędzie przekazu Spektakle i widowiska Zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne Wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki Umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem Jak badać kulturę niematerialną? Jeżeli okaże się, że wybierając temat projektu zajmiecie się właśnie elementem kultury niematerialnej, musicie się bardzo dokładnie zastanowić, gdzie szukać informacji, w jaki sposób badać i jak dokumentować zebrane materiały dotyczące waszego zabytku. Z zupełnie innych źródeł skorzystacie

2 badając dzieje kościoła gotyckiego, a inaczej podejdziecie do poszukiwań legend i obrzędów, opisów tradycyjnych obchodów świąt, czy informacji związanych z zanikającymi zawodami. Kultura materialna jak już wspomnieliśmy to ulotny wytwór ducha, dlatego najlepszym, ale nie jedynym, źródłem informacji dla niej są przekazy ustne. Jeżeli uda wam się trafić do osób, które pamiętają jak to kiedyś bywało macie szansę na zdobycie ciekawego i niebanalnego materiału. Źródła informacji: Wywiad indywidualny Obserwacja uczestnicząca Archiwa i inne źródła tekstowe Wywiad indywidualny Waszym głównym źródłem informacji będą ludzie, z nimi będziecie rozmawiać, od nich dowiecie się najwięcej o wybranym przez was zjawisku. Wywiady indywidualne bywają różne, dzielimy je na: wywiady swobodne, wywiady pogłębione oraz wywiady prowadzone według standaryzowanego kwestionariusza. Te ostatnie wykorzystywane są głównie w naukach społecznych i badaniach statystycznych, dlatego dla nas są najmniej przydatne. Wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy: pomaga w sprecyzowaniu problemu, uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna rozmowa, przy czym rola osoby prowadzącej wywiad polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania, prośby o bliższe sprecyzowanie wypowiedzi.

3 Ten rodzaj wywiadu może nam pomóc w trakcie pierwszego etapu pracy - czyli wyboru tematu. Mogą to być wywiady prowadzone z rodzicami, dziadkami, ich znajomymi, sąsiadami lub innymi osobami, które podejrzewamy, że są w stanie udzielić nam ciekawych informacji dotyczących czasów minionych, tradycji związanych ze świętami, obrzędami religijnymi. Wywiad pogłębiony prowadzimy już z konkretnymi, wybranymi osobami, które były świadkami wydarzeń dla nas istotnych lub znają je z bezpośrednich relacji innych osób. Celem przeprowadzenia wywiadu pogłębionego jest zdobycie wiadomości dotyczących już ściśle określonego tematu, zagadnienia lub wydarzenia. Ten rodzaj wywiadu możemy wykorzystać prowadząc dokładne badania i kompletując dokumentację na temat adoptowanego przez nas zabytku kultury niematerialnej. Wywiady indywidualne mają wiele zalet: Kontakt bezpośredni pomaga przezwyciężyć stereotypy Dzięki rozmowie, wzrasta zrozumienie, zaangażowanie Przez kontakt z przedstawicielami innych grup społecznych lub kulturowych uczymy się nie tylko o innych ludziach, a także dowiadujemy się więcej o własnym dziedzictwie religijnym i kulturowym Pamiętajcie jednak, że rozmawiając z ludźmi słuchamy historii subiektywnej, ich relacje mogą się od siebie różnić, a nawet być sprzeczne. Z jednej strony warto odnaleźć punkty wspólne tych historii, z drugiej strony możemy dojść do bardzo ciekawych wniosków, jeżeli zastanowimy się skąd wynikają tak zasadnicze różnice. Każdą informację powinniście sprawdzić z innym źródłem może należałoby porozmawiać z jeszcze jednym świadkiem wydarzeń albo sprawdzić fakty w dostępnych źródłach pisanych.

4 Obserwacja uczestnicząca Korzystając z tej metody zbierzecie niezwykle cenne informacje, które pogłębią nie tylko waszą wiedzę, ale wzbogacą ogólny stan badań nad kulturą. Pamiętajcie więc, że jeśli w waszej okolicy przetrwały, jakieś nietypowe, regionalne, stare zwyczaje lub obrządki religijne, należy i warto z tego skorzystać. Może jest to ostatnia chwila, kiedy zdołacie zarejestrować i opisać te zjawiska. Postarajcie się więc brać udział w uroczystościach religijnych, praktykowanych zwyczajach i przygotowaniach do nich. Obserwacja uczestnicząca polega po prostu na uczestniczeniu w wydarzeniach. Następnie badacz musi opisać w obiektywny sposób sytuację, w której uczestniczył. Jest to trudna, ale jakże pasjonująca praca. Dzięki niej odkryć możecie nieznane dotąd lądy i jeżeli tylko macie szansę na spróbowanie tej metody pracy do dzieła! Jak przygotować się do obserwacji uczestniczącej: Pamiętajcie jednak, że jeżeli decydujemy się na dokonanie obserwacji musimy zrozumieć sens obserwowanego zachowania, to znaczy np. obserwując nabożeństwo w obrządku prawosławnym musimy znać symbolikę, znaczenie i motywy poszczególnych elementów i zachowań. Wymaga to bardzo dokładnego przygotowania i zebrania informacji, które pozwolą odczytać właściwy sens obserwowanych zachowań i wydarzeń. Przed każdą badawczą wyprawą w teren, najpierw w bibliotece powinno odbyć się spotkanie przygotowawcze. Nie jesteś w stanie przekazać ogromnej wiedzy w te kilka godzin, ale na pewno dasz młodym podstawę do tego, by rozumieli w jakimś stopniu zjawiska, które mają obserwować - czy to będzie msza prawosławna, czy wizyta w kuźni, czy nietypowa procesja w Niedzielę Palmową. Prócz gruntownego, merytorycznego przygotowania musicie także dobrze przygotować się technicznie. Najlepiej, gdy obserwacje jednego zjawiska, wydarzenia opracuje kilku badaczy każdy może zwrócić uwagę na inną rzecz, zanotować ciekawy szczegół. Nie uda wam się także być w jednej chwili w kilku miejscach na raz, a takie sytuacje jak obrządki religijne, czy święta ludowe odbywają się w czasie i w

5 przestrzeni. Warto wcześniej podzielić się w grupie, niech każdy z was obserwuje inny fragment wydarzenia. Do obserwacji uczestniczącej przyda wam się wcześniej przygotowany kwestionariusz, taka ściąga, którą użyjecie w chwili najgłębszego zaangażowania i rozproszenia. Na spotkaniu z młodzieżą zastanówcie się, na co należy zwrócić szczególną uwagę. Czy warto przyjrzeć się zachowaniom uczestników święta, czy może zwrócić uwagę na język jakim się posługują, zanotować kolejność czynności w jakimś obrządku. Taka lista będzie wskazówką i pomoże w razie zamieszania. Wybierając się na badania nie zapomnijcie zabrać ze sobą niezbędnego sprzętu: aparatu fotograficznego, a może nawet kamery cyfrowej? Na pewno będzie to notatnik, ale także przydać się może dyktafon, na którym zarejestrujecie starą, regionalną gwarę, melodie pieśni, głosy charakterystyczne dla jakiegoś obrządku. Takie wydarzenia odbywają się nie na co dzień, jeżeli raz stracicie szansę nagrania czegoś, możecie nie mieć drugiej okazji. Dlatego sprzęt musi być niezawodny, a do jego obsługi wyznaczone odpowiedzialne osoby. Nie martwcie się jednak, gdy nie będziecie mogli skorzystać ze sprzętu nagrywającego nie we wszystkich sytuacjach fotografowanie będzie dozwolone i na miejscu wówczas dokładnie opiszcie, to co widzicie. Tak, jak to było w przypadku wywiadu później wasze obserwacje należy opracować. Obiektywny, rzeczowy, suchy opis to podstawa, materiał badawczy, który należy zarchiwizować. Wasza relacja może przybrać także formę literacką: pamiętnika, dziennika, opowiadania, reportażu bądź artykułu prasowego. Dobrze, jeżeli opatrzona będzie zdjęciami, jeszcze lepiej jeżeli opublikowana zostanie w Internecie, tak, aby wszyscy mogli poznać zanikające już w naszej kulturze regionalne tradycje. Archiwa i inne źródła tekstowe Niestety kultura niematerialna jak sama nazwa wskazuje pozostawia po sobie niewiele materialnych śladów. Nie traćmy jednak nadziei. Istnieją źródła pisane, które zachowują pamięć o ulotnych

6 wytworach ducha. Mogą to być choćby ręcznie spisane śpiewniki przechowywane przez nasze babcie, albo stare zdjęcia ukazujące ulice naszego miasteczka, po której szła procesja, w dniu jednego z zapomnianych już świąt. Mogą to być pamiętniki, listy, relacje obserwatorów, którzy sto lat temu zadziwili się zwyczajami panującymi w naszej okolicy i opisali je w swoich pracach. Do takich źródeł jednak nie jest łatwo dotrzeć. Nie ma ich zwykle w oficjalnych archiwach i bibliotekach i najlepiej będzie poszukać ich u naszych rozmówców, świadków historii Przykłady projektów Śladów przeszłości dotyczących kultury niematerialnej: 1. Szkoła Podstawowa nr 7 im. T. Kościuszki w Kłodzku Duchy i czarownice Ziemi Kłodzkiej Uczniowie poznają baśnie i legendy, tworzą na ich podstawie przedstawienia i prace artystyczne. Uczniowie postanowili poznać legendy Ziemi Kłodzkiej związane z duchami i czarownicami, bo jak twierdzą każdy lubi takie opowieści" Już w trakcie poszukiwań okazało się, że po górach i lasach błądzi wiele mar. Młodzież poznaje nie tylko mroczne opowieści, ale również miejsca z nimi związane i obyczaje panujące w dawnych czasach. Temat jest niezmiernie fascynujący. Uczniowie spotkali się już z czarownicami, jeźdźcem bez głowy i nawet smokiem.

7 2. Szkoła Podstawowa w Woli Różanieckiej Szkolna izba pamięci Uczniowie urządzili muzeum w szkole. Eksponaty to narzędzia używane do prac polowych, w zagrodzie i domu we wsi lubelskiej. Młodzież zbiera także przekazy ustne dotyczące dawnych tradycji. Zebrane przedmioty opisali i wykonali album pod hasłem "Ocalić od zapomnienia". Pierwsza część albumu to opisane narzędzia i sprzęty używane w domu i gospodarstwie domowym. Druga część to "Wyrazy gwarowe" już dziś nie używane i zapomniane. Trzecia część to zebrane informacje przez uczniów zaangażowanych w nasz program na temat kapliczek i krzyży przydrożnych znajdujących się w Woli Różanieckiej.