Koszt historyczny czy wartość godziwa dylematy wyceny w rachunkowości

Transkrypt

1 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 62 (118), Warszawa 2011 Koszt historyczny czy wartość godziwa dylematy wyceny w rachunkowości Wprowadzenie Jerzy Gierusz Wielu autorów uznaje wycenę za zasadniczą, dominującą funkcję rachunkowości, eksponowaną nawet w jej definicjach (Micherda, 2009b). Według E. Burzym (1993, s. 7): rachunkowość jest współcześnie w świecie rozpatrywana jako teoria pomiaru ekonomicznego (pomiaru wartości) oraz jako system tego pomiaru w przedsiębiorstwach i instytucjach. M. Dobija (1996, s. 13) postrzega rachunkowość jako teorię i system pomiaru wartości ekonomicznej pomnażanej w gospodarowaniu. W innej pracy ten sam Autor wskazuje, że: podstawowym celem rachunkowości jest pomiar wartości (M. Dobija, M. Jędrzejczyk, 2005, s. 62). A. Szychta (1996, s. 151) w podsumowaniu swej analizy modelu rachunkowości R. Mattessicha stwierdza: ze struktury i treści założeń i wniosków dotyczących wyceny wynika, że wycena jest dla Mattessicha pierwszym zadaniem rachunkowości, a rozliczenie wartości wtórnym (które w większości przypadków wypływa z wyceny). Skoro wycena zajmuje tak istotne miejsce w systemie rachunkowości, to zasadniczym staje się pytanie: jakie kategorie powinny stanowić jej fundament. Współcześnie, ukształtowały się w tym zakresie dwie, przeciwstawne opcje: kosztu historycznego i wartości godziwej. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie zalet i wad każdego z tych rozwiązań, a także analiza wpływu ich implementacji na formę i treść sprawozdania finansowego. W konkluzji podjęto próbę sformułowania postulatów dotyczących zasad wyceny oraz ujawniania wartości i jej zmian użytkownikom informacji w sprawozdaniu finansowym. Prof. dr hab. Jerzy Gierusz, Uniwersytet Gdański, Katedra Rachunkowości, kierownik katedry, rachunkowosc@wzr.pl 111

2 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 1. Pojęcie i warianty wyceny w rachunkowości Założenia Koncepcyjne Sporządzania i Prezentacji Sprawozdań Finansowych (Międzynarodowe Standardy, 2007, s. 71) stanowią, że: wycena to proces zmierzający do ustalenia kwot pieniężnych w jakich składniki sprawozdania finansowego mają zostać ujęte i wykazane w bilansie oraz rachunku zysków i strat. Według E.A. Hendriksena i M.F. van Bredy (2002, s. 489): w rachunkowości proces wyceny polega na przyporządkowaniu wielkości pieniężnych obiektom lub zdarzeniom powiązanym z przedsiębiorstwem. Nieco szerzej działania te definiuje J. Turyna (2006, s. 177) pisząc: w rachunkowości finansowej wycena oznacza zbiór zasad, metod, technik i procedur obejmujących przyporządkowanie wielkości wyrażonych w nośniku pieniężnym obiektom, procesom lub zdarzeniom związanym z działalnością gospodarczą prowadzoną przez przedsiębiorstwo. Dla potrzeb niniejszego opracowania, przez wycenę realizowaną w ramach rachunkowości finansowej będziemy rozumieli proces przypisywania wartości aktywom i pasywom, a w efekcie (wtórnie), także kosztom i przychodom, w celu przygotowania sprawozdania finansowego. Wartość jest tu definiowana jako empiryczna cecha kategorii gospodarczych wyznaczona w jednostkach pieniężnych z wykorzystaniem różnych metod pomiaru, w zależności od celów stawianych rachunkowości (Mazur, 2009a, s. 37). Przyjmując za kryterium podziału czas oraz rynki, na jakich operuje przedsiębiorstwo, możemy wyróżnić sześć typów cen możliwych do zastosowania przy wyznaczaniu wartości aktywów i zobowiązań co obrazuje tabela 1. Tabela 1. Podstawy wyceny w rachunkowości Okres Rynek Zaopatrzenia (wartości wejściowe) Zbytu (wartości wyjściowe) przeszły ceny (koszty) historyczne przeszłe ceny sprzedaży bieżący ceny (koszty) odtworzenia aktualne ceny sprzedaży przyszły ceny (koszty) przewidywane przyszłe ceny sprzedaży Źródło: opracowanie własne na podstawie E.A. Hendriksen, M.F. van Breda (2002, s. 491). Spośród kategorii wymienionych w tabeli 1, Założenia koncepcyjne (Międzynarodowe Standardy, 2007, s ) pozwalają stosować trzy: ceny/ koszty historyczne, aktualne ceny nabycia (ceny/koszty odtworzenia) oraz wartość realizacji (aktualne ceny sprzedaży). Ponadto, IASB wskazuje na 112

3 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona możliwość wykorzystania wartości bieżącej, będącej zdyskontowanymi przepływami pieniężnymi netto, jakie dana pozycja aktywów, według przewidywań, może wypracować w przyszłości. Zobowiązania są w tym przypadku wyceniane w bieżącej, zdyskontowanej wartości przyszłych wydatków pieniężnych netto, jakich oczekuje się dla rozliczenia długu (Kabalski, 2002, s. 102, Poniatowska, 2009, s , Skoczek-Spychała, 2006, s. 455). W toku ewolucji rachunkowość wykształciła dwa przeciwstawne podejścia do wyceny są one określane mianem transakcyjnego (zdarzeniowego) i wartości (Mućko, 2008, s ) 1. Zasadnicze założenia pierwszej z tych szkół można scharakteryzować następująco: 1) aktywa i zobowiązania są wyceniane po koszcie historycznym, 2) przychód jest ujmowany jedynie w momencie sprzedaży, 3) bilans stanowi rachunek reszt zestawienie sald końcowych, kategorii ujmowanych na tych samych kontach księgowych. Analizowane podejście uznaje za główny cel rachunkowości przekazanie odbiorcy informacji o zdarzeniach przeszłych, jakie miały miejsce w jednostce z elementów sprawozdania finansowego na plan pierwszy wysuwa się tu rachunek zysków i strat. Krańcowo odmienne spojrzenie na zadania rachunkowości prezentują przedstawiciele szkoły wartości. Sprawozdanie finansowe powinno możliwie precyzyjnie odzwierciedlać wartość podmiotu i z tego względu: 1) wycena opiera się na aktualnych cenach sprzedaży (wartościach godziwych), 2) firma osiąga przychód każdorazowo, gdy wzrasta wartość jej aktywów lub maleją zobowiązania (poza operacjami kapitałowymi), a zatem zysk obejmuje część zrealizowaną i niezrealizowaną (pochodzącą z przeszacowań), 3) zasadniczy element sprawozdania finansowego stanowi bilans. 2. Zalety i wady wyceny w wartościach historycznych Jak już wspomniano, w podejściu transakcyjnym fundament wyceny stanowi cena/koszt historyczny, przez które będziemy rozumieli łączną kwotę środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów, jakie jednostka musiała wydatkować, aby przejąć kontrolę nad danym składnikiem aktywów, co pozwoli jej w przyszłości osiągnąć korzyści ekonomiczne (Turyna, 2005, s. 194; Dyduch, 2010, s. 196). 1 E.A. Hendriksen i M.F. van Breda (2002, s ) mówią tu o podejściu wycena i współmierność versus wycena i przyrost, J. Turyna (2005, s. 194) używa terminów: podejście historyczne i futurystyczne. 113

4 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona W przypadku składników wytworzonych we własnym zakresie (np. produktów, środków trwałych) cenę historyczną wyznacza koszt wytworzenia, będący sumą kosztów bezpośrednich, kosztów pośrednich zmiennych produkcji oraz uzasadnionej części pośrednich kosztów stałych (Międzynarodowe Standardy, 2007, s. 454). Wycena wykorzystująca kategorie historyczne wykazuje szereg niewątpliwych zalet, wśród których należy wymienić: 1) sprawdzalność wyników podstawę pomiaru stanowią tu bowiem obce dokumenty źródłowe, których rzetelność księgowy jest w stanie zbadać, 2) obiektywizm oznaczający brak (lub niewielki tylko udział) subiektywnych ocen i szacunków, 3) prostotę pomiaru dzięki czemu zamierzone efekty osiąga się przy wykorzystaniu relatywnie przystępnych algorytmów, 4) zrozumiałość osiągniętych rezultatów, zarówno przez tworzącego informacje, jak i użytkownika, 5) łatwość standaryzacji czyli opisania wykorzystywanych procedur w formie aktów prawnych lub innych regulacji, 6) ciągłość stosowania raz przyjętych metod, 7) stosunkowo niskie koszty pozyskania informacji, 8) łatwość weryfikacji audytu, 9) zbieżność z regulacjami podatkowymi, 10) wiarygodność otrzymywanych wyników. W efekcie, dla danego obiektu istnieje jedna, poprawnie ustalona cena nabycia lub koszt wytworzenia. Wielowiekowa tradycja, jaka stoi za wyceną w wartościach historycznych pozwoliła wypracować to, co dla rachunkowości jest najcenniejsze zaufanie odbiorców informacji. Wymienione cechy umożliwiają rachunkowości realizowanie głównie funkcji kontrolnej w jej wąskim aspekcie: ochrony mienia. Tak prowadzona ewidencja zabezpiecza ponadto kredytodawców, bowiem wartości rzeczywiste aktywów nie powinny być niższe od wykazanych w bilansie. Z końcem XX w. i początkiem XXI w. zaczęły jednak otoczeniu podmiotów zachodzić dynamiczne przemiany, określane mianem globalizacji. Jak zauważa U. Drumlak (2009, s. 30), rozwój kultury masowej i ponadnarodowych społeczności wiążący się z procesem bezgranicznego przepływu wiedzy, idei, techniki, kapitałów, osób, dóbr i usług..., stworzył jakościowo nowe warunki gospodarowania. Powszechnie dostrzegalne skutki tych zjawisk to m.in.: nasilenie konkurencji, zwiększenie ryzyka prowadzenia działalności, asymetria informacyjna między właścicielami a zarządzającymi, podatność jednostek na negatywne zjawiska zachodzące nawet w odległych rejonach świata (Zawadzki, 2009, s. 171; Chodoń, Gawart, 2002, s. 101). Według A. Karmańskiej (2007, s. 135), możemy tu mówić o nowej rzeczywistości ujawniła ona w pełni niedostatki wyceny w wartościach historycznych. 114

5 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Zasadniczym mankamentem analizowanej formuły pomiaru wartości jest jej orientacja na przeszłość. Tymczasem inwestorzy będący głównymi użytkownikami sprawozdania finansowego oczekują przede wszystkim informacji pozwalających na ocenę kwot, horyzontu czasowego i niepewności przyszłych przepływów pieniężnych (Gierusz, 2009). Pozostaje to w zgodzie z celami (...) strategicznej rachunkowości zarządczej, zorientowanej w jej kluczowej perspektywie na pomiar wartości dla klienta i akcjonariusza w długim okresie (I. Sobańska, M. Michalak, 2009, s. 220). Koszt historyczny pozwala, co prawda, rzetelnie odwzorowywać zdarzenia minione, ale (co istotne) nie odzwierciedla potencjału dochodowego przedsiębiorstwa, warunkującego pomnażanie zainwestowanego kapitału. Druga ważna wada omawianej podstawy wyceny wynika z trudności w pomiarze kosztu wytworzenia wyrobów, zwłaszcza przy ich pozyskiwaniu w złożonych procesach produkcyjnych (Gierusz, 2006). Rozstrzygnięcia wymaga tu m.in.: zakres kosztów podlegających aktywowaniu, dobór kluczy rozliczeniowych kosztów pośrednich, określenie normalnego poziomu wykorzystania zdolności produkcyjnych, zastosowana metoda kalkulacji. Kolejny mankament wynika z porównania historycznych cen nabycia wykorzystanych zasobów z aktualnymi cenami sprzedaży produktów, co narusza zasadę współmierności kosztów i przychodów. Z obliczonego w ten sposób wyniku operacyjnego należy zatem wydzielić pewną jego część przeznaczoną na odtworzenie zużytych aktywów (głównie środków trwałych), których ceny w międzyczasie wzrosły (Dyduch, 2010, s. 196). Inne słabości wyceny na podstawie kosztów historycznych to: brak w wielu transakcjach ceny nabycia/kosztu wytworzenia, np. przy otrzymaniu darowizny, bezzasadność przypisywania pewnym aktywom i zobowiązaniom kosztu historycznego np. aktywom biologicznym lub pochodnym instrumentom finansowym, podatność na inflacyjne zmiany cen, wyłączenie możliwości oceny efektów decyzji gospodarczych (np. nabycia nieruchomości inwestycyjnych), usunięcie ze sprawozdania finansowego zasobów nadal wykorzystywanych, np. jednorazowo umarzanych środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, utrata aktualności wyceny wskutek zmian cen rynkowych, rozejście się wartości księgowej i rynkowej przedsiębiorstwa, przyzwolenie na tworzenie tzw. cichych rezerw. Wskazane ograniczenia czynią zasadnym sięgnięcie po inne podstawy wyceny, z których na plan pierwszy wysuwa się wartość godziwa, wyznaczająca kanon tzw. szkoły wartości. 115

6 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 3. Tryb pomiaru wartości godziwej Istnieje daleko posunięta zbieżność regulacji międzynarodowych i amerykańskich, w odniesieniu do definicji wartości godziwej. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje od września 2006 r. SFAS 157 (według ujednoliconej nomenklatury ASC 820) Pomiar wartości godziwej (Fair Value Measurement). IASB dopiero przygotowuje stosowny standard (ED 2009). Jednak w obu dokumentach przyjęto to samo sformułowanie (Janowicz, 2010, s. 262). Według SFAS 157 wartość godziwa jest to (...) cena jaką możnaby uzyskać ze sprzedaży składnika aktywów lub należałoby zapłacić za transfer zobowiązania, w normalnej transakcji pomiędzy uczestnikami rynku w dniu wyceny (Epstein i in., 2009, s. 176). Na hipotetyczny charakter tak zdefiniowanej ceny wskazują charakterystyki sprzedawców i nabywców, funkcjonujących na tzw. głównym lub najkorzystniejszym rynku analizowanych aktywów i zobowiązań 2. Kontrahenci w omawianej transakcji są: niezależni od siebie, zdolni zrealizować umowę, chętni lecz nie zmuszeni do zakupu/sprzedaży, oraz posiadają wystarczające informacje o zbywanych aktywach i zobowiązaniach (Kinderman, 2009, s. 84). Dane wykorzystywane do pomiaru wartości godziwej mogą pochodzić z trzech poziomów, co obrazuje schemat 1. Schemat 1. Hierarchia źródeł danych dla szacowania wartości godziwej według SFAS 157 Poziom 1 Poziom 2 Poziom 3 Źródło: Epstein i in. (2009, s. 194). Założenia własne jednostki Ceny podobnych aktywów, zobowiązań lub pochodzące z mniej aktywnych rynków Rzeczywiste ceny identycznych aktywów lub zobowiązań pochodzące z aktywnego rynku 2 Za główny, uważa się rynek o najwyższym wolumenie transakcji dla wycenianych aktywów i zobowiązań. Przy braku dostępu do rynku głównego należy przeanalizować rynek najkorzystniejszy, tj. taki, gdzie jednostka mogłaby uzyskać najwyższą cenę za sprzedany składnik aktywów lub cenę najniższą za transfer zobowiązań (Epstein i in., 2009, s ). 116

7 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Jak już wspomniano, brak aktualnie jednego Międzynarodowego Standardu Rachunkowości traktującego o pomiarze wartości godziwej opisy technik wyceny są porozrzucane między szeregiem regulacji. Praktycznie każdy standard prezentuje sobie właściwe procedury, co nie tylko różnicuje, ale też utrudnia prawidłowe przeprowadzenie procesu wyceny. Współcześnie możemy mówić o powszechnym zastosowaniu omawianej podstawy wyznaczania wartości. Szczególnie wiele miejsca literatura przedmiotu poświęca wycenie w wartościach godziwych 3 : środków trwałych (MSR 16), wartości niematerialnych (MSR 38), nieruchomości inwestycyjnych (MSR 40), aktywów, które utraciły wartość (MSR 36), aktywów i zobowiązań finansowych (MSR 39 i 27), aktywów trwałych przeznaczanych do sprzedaży (MSSF 5), aktywów biologicznych (MSR 41), świadczeń pracowniczych (MSR 19), płatności w formie akcji (MSSF 2), itd. Kierunki rozliczania skutków przeszacowania mogą być różne: kapitał z aktualizacji wyceny (np. środki trwałe), przychody i koszty (np. nieruchomości inwestycyjne), kapitał z aktualizacji lub przychody i koszty (np. aktywa i zobowiązania finansowe). Niekiedy wartość godziwa jest jedynym dopuszczalnym rozwiązaniem (np. przy wycenie aktywów biologicznych), w innych przypadkach pozostawia się możliwość wyboru, preferując jedynie opcję wartości godziwej (np. nieruchomości inwestycyjne) lub kosztu historycznego (np. wartości niematerialne). 5. Zalety i wady wyceny w wartości godziwej Zasadniczym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem wartości godziwej w procesie wyceny bilansowej jest lepsze niż w przypadku kosztu historycznego odwzorowanie zdolności jednostki do generowania przyszłych przepływów pieniężnych. Jest to więc pomiar ukierunkowujący rachunkowość prospektywnie, czyniący z procedur biernej ewidencji zdarzeń minionych system informacyjny spełniający przynajmniej część oczekiwań inte- 3 Zob. np. Kucharczyk (2002, s ), Wrona (2002, s ), Micherda (2009a, s ), Grabiński (2009, s ), Wszelaki (2009, s ), Dyląg (2007, s ), Mazur (2008, s ), Mućko (2008, s ), Molenda (2008), Adamkiewicz (2001), Kaźmierczak (2006, s ), Michalczuk (2009, s ). 117

8 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona resariuszy w odniesieniu co do oceny przyszłych stanów jednostki. Omawiana formuła gwarantuje ponadto aktualność wyceny, zwłaszcza obiektów (tytułów), które mogą być sprzedane, np. inwestycje. Wymieńmy jeszcze inne przesłanki wskazujące na zasadność zastosowania wartości godziwej: 1) urealnienie kosztów wycena zużywanych zasobów w wartościach godziwych sprzyja zasadzie współmierności, aktualnym cenom sprzedaży produktów przeciwstawiamy bowiem koszty realne, a nie historyczne, 2) elastyczność rozwiązań wielość opcji, jakie mogą być wykorzystane przy wyznaczaniu wartości godziwej, pozwala na dobór właściwej metody, uwzględniającej zarówno specyfikę wycenianej pozycji, jak i dostęp przedsiębiorstwa do informacji rynkowych, 3) integracja rachunkowości finansowej i zarządczej pomiar wartości godziwej wymaga często sięgnięcia po instrumenty właściwe dotychczas jedynie rachunkowości zarządczej, np. budżety, rachunek dyskonta, 4) zbliżenie wartości księgowej do wartości rynkowej spółki, 5) stworzenie podstaw do oceny efektów decyzji gospodarczych, np. nabycia inwestycji, 6) przyciąganie inwestorów ujawnianie aktualnej wartości aktywów i zobowiązań wspiera realizację koncepcji jasnego i rzetelnego obrazu, co zachęca dysponentów kapitału do inwestowania. Istnieje ponadto cała grupa aktywów i zobowiązań, dla których pomiar kosztu historycznego jest bardzo utrudniony ze względu na ich pozyskiwanie w procesach sprzężonych (np. aktywa biologiczne) lub cena nabycia w najmniejszym stopniu nie odzwierciedla rzeczywistej wartości obiektu (np. pochodne instrumenty finansowe). W takiej sytuacji wartość godziwa jest jedynym możliwym wariantem wyceny. Obok wymienionych zalet, wartość godziwa wykazuje też jednak szereg mankamentów, dostrzegalnych głównie w warstwie aplikacyjnej. Są one widoczne zwłaszcza na tle zalet kosztu historycznego. Pierwsza grupa wad wiąże się z procedurami pomiaru, a wynika głównie z braku aktywnych rynków dla większości obiektów wycenianych w omawianej formule. Zastosowanie danych pochodzących z poziomów 2 i 3 (patrz schemat 1) daje wyniki, którym można zarzucić brak obiektywizmu i sprawdzalności oraz wysoki stopień skomplikowania wykorzystywanych algorytmów i znaczne koszty pozyskania informacji (np. konieczność zatrudniania rzeczoznawców). W efekcie, jeden obiekt może mieć kilka, poprawnie ustalonych wartości godziwych, zależnych od subiektywnie przyjętych założeń. O tym, jak trudna bywa wycena w wartości godziwej, przekonały nas wydarzenia ostatnich lat, kiedy to wskutek kryzysu finansowego wiele rynków instrumentów finansowych utraciło swój aktywny charakter. Jedną z reakcji była pospieszna nowelizacja MSR 39 i MSSF 7 obowiązująca od 1 lipca 2008 r. oraz opublikowanie przez FASB w latach szeregu stanowisk wyjaśniających kwestie wątpliwe 118

9 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona (Dyduch, 2010, s ; Michalczuk, 2009, s. 42; Adamkiewicz, Suder, 2009, s ). Druga grupa uwag kierowanych pod adresem wartości godziwej wynika z faktu, iż kategoria ta jest hipotetyczną ceną sprzedaży, wskazującą na korzyści, jakie jednostka może zrealizować pozbywając się danego składnika aktywów. Tymczasem większość z nich jest i w najbliższym czasie będzie nadal wykorzystywana. Inne słabości wyceny w wartości godziwej to: 1) znaczne ryzyko, a więc i koszty przeprowadzania audytu, 2) niewielka przydatność w małych i średnich przedsiębiorstwach, zwłaszcza zwolnionych z obowiązku badania sprawozdania finansowego, 3) rozejście się przepisów bilansowych i podatkowych, 4) brak ciągłości, co ogranicza porównywalność informacji. W efekcie wiarygodność uzyskanych rezultatów jest kwestionowana, a zaufanie odbiorców w dużym stopniu zależy od zawartych w informacji dodatkowej ujawnień o przyjętej metodologii pomiaru wartości godziwej (Mazur, 2009a, s ; Zawadzki, 2009, s ; Michalczuk, 2009, s ; Wielogórska-Leszczyńska, 2007, s ; Ryba, 2006, s ; Mazur, 2008, s ). Dodajmy do tego daleko posuniętą ostrożność księgowych w posługiwaniu się wartością godziwą (Mazur 2009b, s ; Grabiński, Kędzior, 2007, s ) oraz brak jednoznacznych wyników badań, potwierdzających większą przydatność dla użytkowników sprawozdań przygotowanych w omawianej formule (Więcław, 2010, s ). 6. Wycena w wartości godziwej a kształt sprawozdania finansowego Niewątpliwa rewolucja, jaka za sprawą wartości godziwej dokonała się w rachunkowości w zakresie wyceny, nie znalazła dotychczas szerszego odzwierciedlenia w formie i treści sprawozdania finansowego. Jedyną poważną zmianą była dokonana we wrześniu 2007 r., nowelizacja MSR 1, zgodnie z którą jednostka może w sprawozdaniu z całkowitych dochodów prezentować koszty i przychody dotychczas odnoszone wprost na kapitał własny (Rozporządzenie Komisji, 2008; Wójtowicz 2009). Są to m.in. pozycje będące efektem przeszacowań do wartości godziwej: środków trwałych, wartości niematerialnych oraz aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży. Dzięki temu, ujawnieniu podlega wynik całościowy, będący zmianą kapitału własnego powstałą w danym okresie sprawozdawczym jako następstwo transakcji dokonywanych z podmiotami innymi niż właściciele (MSR 1, 7). W przy- 119

10 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona gotowanym przez IASB/FASB projekcie sprawozdania finansowego wprowadza się, co prawda, obowiązek odrębnego prezentowania aktywów wycenianych według różnych metod (w tym z wykorzystaniem wartości godziwej), jednak efekty finansowe przeszacowań są ujawniane jedynie w notach (Gierusz, 2010b, s ). Tymczasem użytkownik czytając bilans (sprawozdanie z sytuacji finansowej) nie znajdzie wprost informacji, jaka część prezentowanej wartości aktywów zaistniała wskutek wycen do wartości godziwej, ma więc wymiar wirtualny, tzn. przyniesie realne korzyści jednostce dopiero po ewentualnej sprzedaży danego obiektu. Podobnie, rachunek zysków i strat (sprawozdanie z całkowitych dochodów) nie wyodrębnia wyników cząstkowych o różnym prawdopodobieństwie ich realizacji zysków i strat powstałych w efekcie rzeczywistych transakcji kupna/sprzedaży wyrobów, usług, towarów, od wyniku będącego rezultatem przeszacowań. Utrudnia to znacznie analizę jakości wyniku finansowego, rozumianą jako jego trwałość (mierzoną udziałem kategorii memoriałowych w całej kwocie) i powtarzalność możliwość precyzyjnego zaplanowania (Cieślik, 2010, s ). Dalsze następstwa szerokiego wykorzystywania wartości godziwej to trudności z nadaniem treści ekonomicznej sumie bilansowej, co jest efektem równoczesnego stosowania przez jednostki rozmaitych modeli wyceny, oraz niewątpliwy wzrost znaczenia sprawozdania z przepływów pieniężnych, gdzie możliwości manipulowania wartością są znikome. Podsumowanie Jak stwierdził Sir David Tweedie, były prezes RMSR w opublikowanej w Aktualnościach MSSF nr 49 z lutego 2007 r. opinii (cyt. za A. Karmańską, 2007, s. 128) (...) niewielu jest zwolenników powrotu do kosztu historycznego. Niewielu również opowiada się za wyceną według wartości godziwej. Większość opowiada się za podejściem kompromisowym. Powstaje zatem pytanie: jak wyznaczyć tę trzecią drogę? Za punkt wyjścia należy tu przyjąć podstawowe cele sprawozdania finansowego, za które uważa się dostarczenie informacji na temat sytuacji finansowej, efektywności finansowej i przepływów pieniężnych jednostki (MSR 1, 9) oraz ocenę pracy zarządu. Według E.A. Hendriksena i M.F van Bredy (2002, s. 510), oznacza to, że wycena aktywów przedsiębiorstwa dostarcza istotnych informacji tylko wtedy, kiedy inwestor jest w stanie odkryć pewne powiązania między wyceną a oczekiwanymi przepływami gotówkowymi (podkr. J.G). 120

11 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Wskazane wymagania spełnia jedynie wycena prospektywna: 1) w wartości użytkowej w odniesieniu do aktywów, które nadal będą eksploatowane przez jednostkę, 2) w wartości godziwej pomniejszonej o szacowane koszty zbycia jeżeli obiekt jest przeznaczony do sprzedaży. Tak wyznaczona wartość określa przyszłe korzyści ekonomiczne, jakie jednostka może osiągnąć z dalszego utrzymywania aktywów. Podejście to wydaje się zgodne z koncepcją wartości ekonomicznej zaprezentowaną przez A. Karmańską (2007) oraz koncepcją rozszerzenia bilansu P. Mućko (2008), a także z definicją samych aktywów. Wartość użytkowa jest tu rozumiana jako przyszłe, zdyskontowane przepływy pieniężne netto generowane przez dany obiekt. W praktyce tak prowadzona wycena wymagałaby: 1) pomiaru wartości całych ośrodków przysparzających korzyści ekonomicznych, a nie tylko pojedynczych obiektów lub tytułów, 2) uwzględnienia efektu synergii z zasobami niematerialnymi (technologią, wiedzą i doświadczeniem załogi), aktualnie nie klasyfikowanymi jako aktywa, 3) wzięcia pod uwagę ryzyka właściwego dla danej jednostki (branży) i wycenianego składnika aktywów. Sprawozdanie finansowe powinno ujawniać zarówno wartości historyczne aktywów/pasywów, jak i efekty wyceny prospektywnej. Dla bilansu właściwą wydaje się tu koncepcja W. Osbahra (Wiatr, 2008, s ), zakładająca odrębną prezentację aktywów w cenach nabycia/koszcie wytworzenia i skutków przeszacowania. Sprawozdanie z całkowitych dochodów mogłoby przyjąć następującą postać: 4 1) przychody/koszty transakcji ciągłych (powtarzalnych) 5 2) przychody/koszty transakcji jednorazowych 6 3) przychody/koszty działalności zaniechanej wynik do podziału 4) przeszacowania kontrolowane przez zarząd 7 wynik kontrolowany przez zarząd 5) przeszacowania nie kontrolowane przez zarząd 8 wynik całościowy 4 Pierwszą wersję tego elementu sprawozdania finansowego zaprezentował autor w pracy (J. Gierusz, 2010a). 5 Na przykład, są to koszty i przychody podstawowej działalności operacyjnej, w tym zrealizowane różnice kursowe. 6 Na przykład, są to efekty finansowe sprzedaży inwestycji lub środków trwałych. 7 Na przykład, są to przeszacowania do wartości godziwej środków trwałych oraz wartości niematerialnych (MSR 16 i MSR 38). 8 Na przykład, są to zyski i straty wynikające z przeliczenia pozycji sprawozdania finansowego jednostki działającej za granicą (MSR 21). 121

12 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Spójność z rachunkiem przepływów pieniężnych powinna być zachowana w pozycjach (1), (2) i (3). Zaproponowana formuła sprzyja przede wszystkim ocenie jakości wyniku finansowego oraz pozwala na analizę tej kategorii w czasie. Literatura Adamkiewicz Z. (2001), Wartość godziwa i jej ustalanie, Rachunkowość, Nr 9. Adamkiewicz Z., Suder J. (2009), Kryzys na rynkach finansowych a wycena instrumentów finansowych, Rachunkowość, Nr 2. Burzym E. (1993), Przesłanki i perspektywy standaryzacji i międzynarodowej harmonizacji rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 23, Warszawa. Chodoń M, Gawart M. (2002), Problemy wyceny w rachunkowości, [w:] Rachunkowość wobec procesów globalizacji, pod red. J. Gierusza, M. Jerzemowskiej i T. Martyniuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Cieślik R. (2010), Jakość zysku jako nowe kryterium analityczne dla rynku kapitałowego, [w:] Perspektywy rozwoju rachunkowości, analizy i rewizji finansowej w teorii i praktyce, tom I, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Dobija M., Jędrzejczyk M. (2005), Jednostka pieniądza jako podstawowy miernik w rachunkowości, [w:] Teoria rachunkowości w zarysie, pod red. M. Dobiji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Dobija M. (1996), Rachunkowość zarządcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Drumlak U. (2009), Wpływ globalizacji na wymagania wobec rachunkowości, [w:] Zasoby i procesy w rachunkowości jednostek gospodarczych, pod red. T. Kiziukiewicz, Difin, Warszawa. Dyduch A. (2010), Wycena aktywów i zobowiązań w wartości godziwej, [w:] Perspektywy rozwoju rachunkowości, analizy i rewizji finansowej w teorii i praktyce, tom I, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Dylag R. (2007), Zakres i techniki ustalania wartości godziwej według MSR/MSSF i ustawy o rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 41 (97), Warszawa. Epstein B.J., Nach R., Bragg S.M. (2009), GAAP 2010, Interpretation and Application of Generally Accepted Accounting Principles, John Wiley and Sons. Inc. Exposure Draft ED/2009/5 Fair Value Measurement (2009), IASFC, London. 122

13 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Gierusz J. (2006), Poziom wyceny wyrobów gotowych w świetle definicji aktywów, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Nr 4, Rachunkowość wybrane aspekty. Gierusz J. (2009), Przebudowa sprawozdawczości finansowej propozycje IASB/ FASB, Rachunkowość Nr 7. Gierusz J. (2010a), Koszty i przychody w świetle nadrzędnych zasad rachunkowości, ODDK, Gdańsk. Gierusz J. (2010b), Ocena przygotowanego przez IASB i FASB projektu sprawozdania finansowego, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 23 (112), Warszawa. Grabiński K. (2009), Utrata wartości aktywów według MSR i regulacji krajowych, [w:] Ewolucja prawnych rozwiązań współczesnej rachunkowości, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Grabiński K., Kędzior M. (2007), Wpływ zastosowania Międzynarodowych Standardów Rachunkowości na wartość analityczną sprawozdań finansowych spółek notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych, [w:] Rachunkowość w teorii i praktyce, tom III, pod red. W. Gabrusewicza, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Hendriksen E.A, Van Breda M.F. (2002), Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Janowicz M. (2010), Uwagi na temat projektu Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej dotyczącego wyceny w wartości godziwej, [w:] Perspektywy rozwoju rachunkowości, analizy i rewizji finansowej w teorii i praktyce, tom I, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Kabalski P. (2002), Ramy konceptualne jako podstawa MSR i US GAAP, [w:] Międzynarodowe regulacje rachunkowości, pod red. A. Jarugi, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Karmańska A. (2007), Wartość ekonomiczna a paradygmat metody bilansowej (artykuł dyskusyjny), Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 38 (94), Warszawa. Kaźmierczak J. (2006), Zmniejszenie zysku konsekwencją wyceny rzeczowych aktywów trwałych według koncepcji wartości godziwej, [w:] Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, tom 1, pod red. Z. Messnera, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Kinderman A. (2009), Szacowanie wartości godziwej w celu wyceny składników aktywów i zobowiązań, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 48 (104), Warszawa. Kucharczyk M. (2002), Uwarunkowania wyceny aktywów według Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 41 Rolnictwo, [w:] Rachunkowość wobec procesów globalizacji, pod red. J. Gierusza, M. Jerzemowskiej i T. Martyniuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 123

14 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Mazur A. (2008), Zasadność stosowania wartości godziwej do wyceny bilansowej w małych i średnich przedsiębiorstwach, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 47 (103), Warszawa. Mazur A. (2009a), Potencjał informacyjny wartości godziwej w jednostkowym sprawozdaniu finansowym, praca doktorska napisana pod kierunkiem Z. Lutego, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. Mazur A. (2009b), Stosowanie wartości godziwej w Polsce wyniki badań, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 49 (105), Warszawa. Michalczuk G. (2009), Wartość godziwa narzędzie pomiaru ekonomicznego aktywów w rachunkowości, [w:] Rachunkowość w procesie tworzenia wartości przedsiębiorstwa, pod red. I. Sobańskiej i T. Wnuk-Pela, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Micherda B. (2009a), Przesłanki ewolucji rachunkowości i jej regulacji prawnych, [w:] Ewolucja prawnych rozwiązań współczesnej rachunkowości, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Micherda B. (2009b), Ustalenie wartości głównym posłaniem rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 53 (109), Warszawa. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), Tom I, SKwP, IASB. Molenda W. (2008), Wartość godziwa zastosowanie i procedury ustalania, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa. Mućko P. (2008), Koncepcja zmian w sprawozdawczości finansowej spółek publicznych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Poniatowska L. (2009), Metody i modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 52(109), Warszawa. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1274/2008 z dnia 17 grudnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie (WE) Nr 1126/2008 przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do Międzynarodowego Standardu Rachunkowości (MSR) 1. Ryba A. (2006), Wartość godziwa komplementarna metoda wyceny instrumentu pochodnego w stosunku do kosztu historycznego w sprawozdaniu finansowym, [w:] Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, pod red. Z. Messnera, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Skoczek-Spychała M. (2006), Wycena składników sprawozdania finansowego, [w:] Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, pod red. Z. Messnera, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Sobańska I., Michalak M. (2009), Wykorzystanie informacji prospektywnych w sprawozdawczości finansowej zorientowanej na wartość na przykładzie MSR 36 Utrata wartości aktywów, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 53 (109), Warszawa. 124

15 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Szychta A. (1996), Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa. Turyna J. (2005), Rachunkowość finansowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Turyna J. (2006), Standardy Sprawozdawczości Finansowej, Difin, Warszawa. Wiatr M. (2008), Bilans na miarę XXI wieku w kierunku sprawozdawczości kreatywnej, czy doktryn bilansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Rada Naukowa SKwP, tom 42 (98), Warszawa. Wielogórska-Leszczyńska J. (2007), Wycena w wartości godziwej na tle zasad rachunkowości teoria i praktyka, [w:] Rachunkowość w teorii i praktyce, tom I, pod red. W. Gabrusewicza, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Więcław W. (2010), Badanie wpływu stosowania wartości godziwej do wyceny aktywów i zobowiązań finansowych w bankach na decyzje użytkowników sprawozdań finansowych, [w:] Perspektywy rozwoju rachunkowości, analizy i rewizji finansowej w teorii i praktyce, tom II, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Wójtowicz P. (2009), Czy wynik całościowy jest potrzebny rynkowi kapitałowemu, [w:] Rachunkowość w procesie tworzenia wartości przedsiębiorstwa, pod red. I. Sobańskiej i T. Wnuk-Pela, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wrona B. (2002), Problematyka wyceny w świetle znowelizowanej ustawy o rachunkowości a Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, [w:] Rachunkowość wobec procesów globalizacji, pod red. J. Gierusza, M. Jerzemowskiej i T. Martyniuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Wszelaki A. (2009), Wartość godziwa w wycenie aktywów biologicznych, [w:] Zasoby i procesy w rachunkowości jednostek gospodarczych, pod red. T. Kiziukiewicz, Dyfin, Warszawa. Zawadzki K. (2009), Utrata wartości aktywów trwałych a problem obiektywizmu i subiektywność w ocenie, [w:] Zasoby i procesy w rachunkowości jednostek gospodarczych, pod red. T. Kiziukiewicz, Difin, Warszawa. Streszczenie W artykule zaprezentowano zalety i wady wyceny aktywów i zobowiązań przy wykorzystaniu dwóch podstawowych kategorii kosztu historycznego oraz wartości godziwej. Wskazano na zakres zastosowania wartości godziwej w obowiązujących regulacjach międzynarodowych, zarysowano metodologię pomiaru tej kategorii oraz wpływ jej implementacji na treść i formę sprawozdania finansowego. W konkluzji przedstawiono własne propozycje metod wyceny, a także konstrukcji bilansu oraz rachunku zysków i strat. 125

16 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Summary Historical cost or fair value valuation dilemmas in accounting The article presents advantages and disadvantages of two basic approaches to valuation of assets and liabilities historical cost and fair value. Emphasis has been put on role of fair value in international regulations, methodology for its measurement and impact of its implementation on the form and content of financial statements. In the final part of the article the author presents a new approach to valuation and a new layout of the balance sheet and income statement. 126