Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce Prosthetic Needs of Nursing Home Residents in Wielkopolska

Transkrypt

1 ORIGINAL PAPERS Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association RYSZARD KOCZOROWSKI 1, MARIA GAWRIOŁEK 2, JOANNA SINIAWSKA 3 Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce Prosthetic Needs of Nursing Home Residents in Wielkopolska 1 Zakład Gerostomatologii Katedry Protetyki Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcin kowskiego w Poznaniu 2 Indywidualna Praktyka Dentystyczna w Poznaniu 3 Katedra i Klinika Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcin kowskiego w Poznaniu Streszczenie Wprowadzenie. Środowisko osób starszych, szczególnie mieszkających w domach opieki społecznej, jest nierzad ko kojarzone z zaniedbaniami w zakresie higieny jamy ustnej i uzupełnień protetycznych oraz brakiem dostatecz nej edukacji w tym kierunku. Cel pracy. Ocena stanu uzębienia i uzupełnień protetycznych oraz określenie potrzeb lecznictwa protetycznego u pacjentów pensjonariuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce. Materiał i metody. Badanie stomatologiczne oraz ankietowe przeprowadzono w grupie 139 pensjonariuszy domów opie ki społecznej (DOS), w wieku od 60 do 100 lat, sprawnych motorycznie i wykazujących dobry kontakt z otoczeniem. Wyniki. Umiejscowienie DOS miało wpływ na stan jamy ustnej. Dwukrotnie więcej pacjentów z Poznania w po równaniu z badanymi z pozostałych wybranych miejscowości Wielkopolski, miało uzupełnione braki zębowe. Podobny wpływ miała płeć badanych ponad 2/3 kobiet i zaledwie niecała 1/3 mężczyzn używała protezy rucho me. Ci ostatni jednak w Poznaniu w ponad połowie przypadków uzupełnili braki zębowe, podczas gdy w terenie uczynił to co siódmy rezydent. Pacjenci skarżyli się na brak należytej dostępności gabinetów stomatologicznych, a średni termin ostatniej wizyty przekraczał 10 lat. Średni okres użytkowania uzupełnień protetycznych przez pen sjonariuszy wynosił ponad 10 lat. Wnioski. Istnieją znaczące potrzeby protetycznego lecznictwa stomatologicznego u pacjentówpensjonariuszy DOS, a lecznictwo i edukacja zdrowotna starszych osób powinny być uwzględnione w całokształcie opieki me dycznej ludzi w podeszłym wieku (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ). Słowa kluczowe: stan jamy ustnej, potrzeby protetyczne, pensjonariusze domów opieki społecznej, ludzie starsi. Abstract Background. The environment of the elderly dwelling in nursery homes is often associated with oral hygiene ne gligence and dentures as well as a general lack of education and awareness. Objectives. The aim of the study was to assess the dentition status/ dentures status as well as the need for prosthe tic treatment in patients, i.e. Wielkopolska nursery homes residents. Material and Methods. Dental examinations as well as the survey were performed in a group of 139 nursery ho mes (NH) residents at the age of 60 up to 100, who were fit, socially active and were in good contact with the sur rounding environment. Results. The results are indicative of the influence of NH locations on oral cavity condition. Twice as many Po znań residents had dentures if compared to the others of selected Wielkopolska localisations. The sex of the sub jects was also of a similar importance 2/3 of the examined women and only 1/3 of the examined men used remo vable dentures. The last ones, providing they were Poznań dwellers, had their missing teeth replaced, whereas out side Poznań only every seventh resident had it done. The patients complained of lack of proper access to dental surgeries and, on average, the last appointment had been some 10 years or more before the survey was taken. The average time of dentures exploitation amounted to over 10 years. Conclusions. Thus there is a great necessity of prosthetic dental treatment in patients NH residents and health care as well as health education of the elderly must be considered in the guidelines of the elderly health care (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ). Key words: oral cavity condition, prosthetic needs, nursery homes residents, the elderly.

2 426 R. KOCZOROWSKI, M. GAWRIOŁEK, J. SINIAWSKA Z danych statystycznych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) wynika, że w Polsce w nadchodzących latach (do 2030 roku) znacznie wzrośnie liczba ludzi po 60. roku życia, na tomiast obniży się liczba młodych [1]. Dane GUS wskazują również, że w tym okresie długość życia się wydłuży i do wzrośnie dla grupy osób powyżej 60 lat o 5 lat dla kobiet i o 3 lata dla mężczyzn). Dla ludzi powyżej 75 roku życia wzrośnie natomiast o 2 lata dla obu płci [2]. Świadczy to jednoznacznie o starzeniu się polskiego społeczeństwa. Jest to ten dencja występująca również w większości krajów zachodniej Europy. Wydaje się celowe przeprowa dzenie stomatologicznych badań epidemiologicz nych dla tej właśnie wiekowej grupy pacjentów, która stanie się dominującą w biżącym 30 leciu. Badania pacjentów w podeszłym wieku umoż liwią analizę problematyki dotyczącej leczenia protetycznego i zrozumienie trudności związanych z psychiką pacjenta i dostępnością leczenia. Wyni ki podjętychych badań pozwolą ukazać ewentual ne zaniedbania higieny jamy ustnej wśród ludzi starszych zamieszkujących domy opieki społecz nej (DOS). Grupa pacjentów w zaawansowanym wieku w Polsce jest w większości bezzębna lub ma uzę bienie resztkowe. Sytuacja ta jest szczególnie wi doczna w DOS, które na ogół nie posiadają wła snej opieki stomatologicznej. Rozległe braki zębo we kwalifikują pacjentów do lecznictwa objętego finansowaniem przez Narodowy Fundusz Zdro wia. Realizacja usług stomatologicznych jest ogra niczona, spowodowana brakiem gabinetów denty stycznych ukierunkowanych na lecznictwo osób w wieku podeszłym, w tym także mieszkańców DOS oraz innych zinstytucjonalizowanych jedno stek opiekuńczych[3, 4, 5]. Istnieje bowiem specy fika lecznictwa protetycznego osób w wieku zaa wansowanym wynikająca nie tylko z uwarunko wań somatycznych ale również psychicznych. Powszechnie wiadomo, że zachowanie uzę bienia resztkowego pozwala na wykorzystanie zę bów jako potencjalnych filarów d protez częścio wych ruchomych lub stałych. Te ostatnie zapew niają pacjentowi lepszy komfort życia i dobre samopoczucie. Nie są jednak refundowane przez NFZ. Utrata stref podparcia prowadzi do występo wania zaburzeń okluzyjnych. Wpływa to negatyw nie na funkcjonowanie całego układu stomatogna tycznego. Pojawiają się problemy z żuciem, nie rzadko z fonetyką, a utrata zębów nasila profil starczy twarzy, co również niekorzystnie odbija się na psychice pacjentów[6]. Większość starszych pacjentów używa protez zębowych zbyt długo, przez co stają się dysfunk cjonalne. Użytkowanie protez niepełnowartościo wych lub ich nie noszenie protez wpływa na ogól ny stan zdrowia pacjentów. Protezy zębowe zapo biegają destrukcji narządu żucia, a tym samym stanowią profilaktykę zmian wewnątrz i zewną trzustnych, co uwidacznia się w fizjonomii twarzy. Celem pracy była ocena stanu uzębienia i uzu pełnień protetycznych oraz określenie potrzeb lecznictwa protetycznego u pacjentów pensjona riuszy domów opieki społecznej w Wielkopolsce. Materiał i metody Badaniami objęto pacjentów pensjonariuszy DOS z Poznania i okolic. Badania przeprowadzo no w grupie 139 osób (70 z Poznania i z okolic), w wieku od 60 do 100 roku życia (średnia wieku 74 lata). W grupie tej znajdowało się 40 mężczyzn (średnia wieku 68 lat) i 99 kobiet (średnia wieku 76 lat). Grupy pacjentów z miasta Poznania i oko lic były podobne pod względem wieku, płci i li czebności (tab. 1). Wszyscy pacjenci zakwalifiko wani do badań byli sprawni motorycznie i wyka zywali dobry kontakt z otoczeniem. Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy pensjonariuszy DOS w Poznaniu i okolicznych miejscowościach Table 1. Characteristics of examined group of nursing home residents in Poznań and its environs Liczba badanych osób Grupy wiekowe Okres użytkowania Wykształcenie (Number of (Age groups) protez lata podstawowe/ examined persons) (Using time of ponadpodstawowe daptures years) (Education elemen kobiety mężczyźni tary higher than (women) (men) elementary) Poznań /41 (razem 70) (średnio 77) (średnio 9) Okoliczne /22 miejscowości (razem 69) (średnio 71) (średnio 14) Razem /63 (razem 139) (średnio 74) (średnio 11)

3 Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej 427 Po uzyskaniu świadomej zgody pacjenta, przeprowadzono ankietę oraz stomatologiczne ba danie kliniczne. Oceniano rodzaj użytkowanych protez zębowych, czasokres ich użytkowania, a także protetyczne potrzeby lecznicze. W ankie cie zawarto pytania podzielone na następujące grupy tematyczne: dane ogólne pacjenta, wywiad stomatologiczny i wywiad ogólny. Kliniczne badanie stomatologiczne obejmowało ocenę stanu uzębienia, przyzębia, błony śluzowej ja my ustnej oraz warunków podłoża bezzębnych czę ści wyrostka zębodołowego. Oceniano ponadto hi gienę jamy ustnej i protez zębowych, czasokres ich użytkowania oraz analizowano nawyki higieniczne. Badanie statystyczne przeprowadzono na pod stawie obliczania średniej oraz odchylenia stan dardowego oraz testu t studenta, gdzie za znamien ną statystycznie uznano wartość p niższą od 0,05. Wyniki i ich omówienie Średnia wieku badanych osób była porówny walna w obu badanych grupach i wynosiła dla re zydentów z Poznania i spoza Poznania odpowie dnio: 77 ± 10,5 oraz 71 ± 8,3 lat. Pacjenci użytko wali protezy 1 40 lat (średnio 11 lat), a czas ich użytkowania w badanych grupach nie był istotnie zróżnicowany (p = 0,34). Miejsce zamieszkania Pacjenci z okolicznych miejscowości, w po równaniu z pacjentami z Poznania, mają dwukrot nie więcej braków zębowych nie uzupełnionych protetycznie, odpowiednio 31 i 60% (Ryc. 1). Różnica ta jest wysoce znamienna statystycznie (p = 0,0008). Dalsza analiza statystyczna nie wy kazała powiązania między miejscem zamieszkania (Poznań vs okolice) a rodzajem użytkowanych protez (całkowite/częściowe). Spośród osób użyt kujących ruchome uzupełnienia protetyczne, pro centowy rozkład typów protez był podobny, za równo w mieście, jaki i poza Poznaniem (odpo wiednio 67 i 7 protez całkowitych) (Ryc. 1). Wśród grupy osób bezzębnych 16% użytko wało tylko protezy całkowite w szczęce. Pacjenci ci sygnalizowali brak komfortu użytkowego zwią zanego z protezą dolną, czego można się było spodziewać z uwagi na trudne warunki podłoża (cienka, mało podatna błona śluzowa na atroficz nym podłożu kostnym), a także często występują cą wśród pacjentów w zaawansowanym wieku suchość błony śluzowej (kserostomia). Te bowiem warunki znacznie ograniczają czynnościowe przy ssanie protez całkowitych, co w połączeniu z ogra niczonymi z wiekiem zdolnościami adaptacyjny mi nie sprzyja odtworzeniu właściwej funkcji na rządu żucia. Tylko 1 osoba () spośród osób bezzębnych użytkowała wyłącznie protezę całkowitą w żu chwie. Pacjentka ta nie skarżyła się na żadne dole gliwości i była zadowolona z uzupełnienia prote tycznego oraz tłumaczyła to większym komfortem użytkowym i lepszą możliwością odczuwania smaku pożywienia. Płeć Znamienne statystycznie różnice co do liczby braków uzupełnionych protetycznie zaobserwo wano przy analizie pacjentów w odniesieniu do płci. Kobiety miały znacznie więcej uzupełnio nych braków zębowych (66%), podczas gdy tylko 28% mężczyzn miało protezy ruchome (p = 0,00003) (ryc. 2). Jest to prawdopodobnie związa ne z większą dbałością kobiet o estetykę i wygląd zewnętrzny niezależnie od wieku. Badanych pensjonariuszy podzielono także pod względem miejsca zamieszkania i płci. Rezy dentami DOS w Poznaniu były w większości ko biety, które stanowiły aż 81% mieszkańców, nato A B czêœc. dol. 1% 31% 6% 6% 1% 36% 6% czêœc. gór. + ca³k. dol. bezzêbie czêœc. dol. + zêby brak uzupe³nienia protetycznego 59% 2 6% 4% 4% Ryc. 1. Typy protez użytkowa nych przez pensjonariuszy DOS w Poznaniu (A) i poza Pozna niem (B) Fig. 1. Types of dentures used by residents of nursing homes in Poznań (A) and its environs (B)

4 428 R. KOCZOROWSKI, M. GAWRIOŁEK, J. SINIAWSKA 34% A 36% czêœc. dol. czêœc. gór. + ca³k. dol. B 1 Ryc. 2. Typy protez użytkowa nych przez pensjonariuszy DOS z podziałem na płeć (A kobie ty, B mężczyźni) Fig. 2. Types of dentures in wo men (A) and men (B) nursing home residents % 1% 4% 1% bezzêbie czêœc. dol. + zêby ca³k. dol. + bezzêbie 7 brak uzupe³nienia protetycznego miast poza Poznaniem odnotowano 61% kobiet. Różnica ta nie była jednak statystycznie znamien na, natomiast bardzo znamienna statystycznie (p=0,0087) była różnica między liczbą mężczyzn użytkującychych uzupełnienia protetyczne przez ze stolicy Wielkopolski (54%) a z z terenu woje wództwa (1). Liczba użytkowanych protez przez kobiety, tak w Poznaniu (7), jak i poza nim (58%), nie różniła się statystycznie. Wykształcenie Nie stwierdzono wpływu wykształcenia na stan jamy ustnej. W celu oceny tej zależności podzielono badanych na mających wykształcenie podstawowe oraz ponadpodstawowe. Jako wy kształcenie ponadpodstawowe zakwalifikowano wykształcenie zawodowe, średnie i wyższe. Nie wykazano istotnego wpływu wykształcenia na obecność braków uzupełnień. Badani z wykształ ceniem ponadpodstawowym mieli protezy w 6, a z podstawowym tylko w 49%. Analizę poszerzo no o rozgraniczenie chorych pod względem wy kształcenia i płci. Także i w tym podziale nie wy kazano znamiennych różnic, bowiem u żadnej płci nie znaleziono znamienności statystycznej w od niesieniu do zaopatrzenia protetycznego (odpo wiednio p = 0,02 i p = 0,32) (ryc. 3). Dostępność opieki lekarskiej (czas od ostatniej wizyty u lekarza) Czas od ostatniej wizyty u lekarza w całej ba danej grupie wynosił 10,7±11,1 lat. W grupie pa cjentów z Poznania wynosił średnio 9± 10,6 lat, a w grupie chorych z okolic był dłuższy i wynosił 12,5 ± 11,4 (p = 0.06). Wielu spośród badanych skarżyło się na brak dostępności do opieki lekarskiej, w tym stomato logicznej. W większości przypadków przyczyną była różnego stopnia niepełnosprawność pensjo nariuszy (problemy z poruszaniem wynikające z zaawansowanego wieku i schorzeń ogólnoustro jowych) nie pozwalająca im na samodzielne opu szczenie zamieszkiwanej placówki. Brakowało gabinetów stomatologicznych umiejscowionych w samych ośrodkach czy choćby zorganizowa nych wyjazdów na wizyty kontrolne. Oddzielnym problemem jest również zupełny brak edukacji personelu DOS, jeśli chodzi o zagadnienia związa ne z higieną jamy ustnej i dbałością o uzupełnienia protetyczne [7,8,9]. Badani pensjonariusze, u których stwierdzono istnienie nieuzupełnionych braków zębowych, czy też zbyt długo noszonych dysfunkcjonalnych pro tez, skarżyli się na brak środków finansowych po trzebnych na zrealizowanie potrzeb zdrowotnych. Większość z nich nie była zorientowana, iż z tytu łu ubezpieczenia przysługuje im darmowe refun dowane przez NFZ, uzupełnienie protetyczne ru chome raz na pięć lat. Dyskusja Z przeprowadzonych badań wynika, iż pacjen ci w znacznej liczbie przypadków używali protezy dentystyczne znacznie powyżej 10 lat, w związku z czym uzupełnienia te często nie spełniały swoich funkcji, a wręcz były przyczyną destrukcji tkanek podłoża protetycznego i przewlekłych chorób bło ny śluzowej jamy ustnej. Dowodzą tego również badania przeprowadzone wcześniej w innych kra jowych ośrodkach przez Czajkowską i wsp. [10,], Ilewicza i wsp. [11] oraz Malejewską [12]. Ocena stanu i higieny użytkowanych uzupełnień prote tycznych wykazała istnienie znacznych potrzeb opieki stomatologicznej u pensjonariuszy DOS.

5 Protetyczne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki społecznej 429 Kobiety A 4 39% 8% czêœc. dol. czêœc. gór. + ca³k. dol. bezzêbie Kobiety B 20% 31% 1 8% Ryc. 3. Typy protez użytkowane przez kobiety i mężczyzn pensjo nariuszy DOS z wykształceniem podstawowym (A) i ponadpodsta wowym (B) Fig. 3. Types of dentures used by women and men nursing home residents with elementary (A) and higher than elementary (B) educa tion Kobiety A Kobiety B 4 8% 39% czêœc. dol. czêœc. gór. + ca³k. dol. bezzêbie 20% 1 31% 8% Wskazują na to również badania Frączak i Sta niewskiej [13], oraz obserwacje autorów zagra nicznych Mc Nally i wsp. [14] i Frenkela z Wiel kiej Brytanii [15], Peltola i wsp. z Finlandii [16], De Visschere i wsp. z Belgii[17] oraz Gifta i wsp. z USA [18]. Konieczna jest poprawa dostępności do lecze nia stomatologiczno protetycznego dla pensjona riuszy DOS. Jest to niestety powszechny problem, wynikający z braku odpowiednich rozwiązań organizacyjnych, jak i logistycznych. Placówki opiekuńcze borykają się z problemem braku odpo wiednich środków finansowych, które miałyby być przeznaczone na ten cel. Wydaje się, że naj właściwszym rozwiązaniem byłaby organizacja stacjonarnej opieki stomatologicznej z ramienia NFZ dla pensjonariuszy poszczególnych jedno stek zinstytucjonalizowanych. Rozwiązałoby to problem z dostępnością do takiego leczenia dla osób ograniczonych motorycznie czy też intelek tualnie. Problem ten poruszają również inni auto rzy [19, 20]. Stworzenie programu systematycznie odbywanych wizyt kontrolnych dla takich osób miałby wpływ na znaczne polepszenie stanu higie ny jamy ustnej u pensjonariuszy DOS; co potwier dzają obserwacje poczynione w Japonii [21]. Bardzo ważnym aspektem jest również dba łość o higienę uzębienia i uzupełnień protetycz nych. W badaniach włąsnych zauważono niedo stateczną edukację prozdrowotną pensjonariuszy oraz personeluw zakresie stomatologicznym. Edu kacja w tym zakresie powinna być szczególnie skierowana do personelu i opiekunów ze względu na występujące u większości pensjonariuszy ogra niczenia motoryczne lub/i psychiczne [22]. Z przeprowadzonych badań wynika, iż lecz nictwo stomatologiczne starszych osób, szczegól nie przebywających w ośrodkach zinstytucjonali zowanych, wymaga przeprowadzenia wielu zmian, a co za tym idzie dużych nakładów finan sowych. Jak wynika z przeprowadzonych badań istnie ją duże potrzeby protetycznego lecznictwa stoma tologicznego u pacjentów pensjonariuszy Domów Opieki Społecznej w wieku powyżej 60 lat. Pensjonariusze DOS w Poznaniu dwukrotnie częściej mieli uzupełnione braki protetyczne, w porównaniu z pacjentami z okolicznych miej scowości, co wskazuje na większe zaniedbania stomatologiczno protetyczne poza aglomeracjami miejskimi. Lecznictwo stomatologiczne i edukacja zdro wotna osób starszych powinny być uwzględnione w całokształcie opieki medycznej oensjonariuszy DOS.

6 430 R. KOCZOROWSKI, M. GAWRIOŁEK, J. SINIAWSKA Piśmiennictwo [1] Dane z Głównego Urzędu Statystycznego (Ludność/Prognoza ludności Polski do 2030 roku). [2] Dane z Głównego Urzędu Statystycznego (Ludność/ Przeciętne dalsze trwanie życia w latach ). [3] BEREZNOWSKI Z., PROŚBA MACKIEWICZ M., LASECKA A., CHLEBUS I., JASIEL J., PłOŃCZAK E.: Ocena stanu uzębie nia i użytkowanych uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego ludzi w wieku starszym. Prot. Stomat. 2001, 51, [4] Ilewicz L., Kowal Damboń K.: Stan uzębienia u mieszkańców Domów Opieki Społecznej Zabrza i Opola. Czas. Stomat. 1995, 48, [5] Józefowicz G., Józefowicz W.: Wyniki badań jamy ustnej ludzi starszych przebywających w państwowych do mach opieki i domach rencistów. Czas. Stomat. 1963, 40, [6] Majewski S.: Podstawy protetyki w praktyce lekarskiej i technice dentystycznej. Psychologiczne uwarunkowania relacji lekarza z pacjentem w toku leczenia protetycznego. Wydawnictwo Stomatologiczne SZS W, Kraków 2000, [7] SWEENEY B., WILLIAMS C., KENNEDY C., MACPHERSON L. M., TURNER S., BAGG J.: Oral health care and status of elderly care home residents in Glasgow. Community Dent. Health. 2007, 24, [8] MERELIE D, HEYMAN B.: Dental needs of the elderly in residential care in Newcastle Upon Tyne and the role of formal carers. Community Dent. Oral Epidemiol. 1992, 20, [9] KIYAK H. A., GRAYSTON M. N., CRINEAN C. L.: Oral Health Problems and Needs Of Nursing Home Residents. Community Dent. Oral. Epidemiol. 1993, 21, [10] CZAJKOWSKA E., UCHACZ H., GOłEMBIEWSKI J., STUDNICKI P.: Stan narządu żucia a poziom depresji u pacjentów w podeszłym wieku. Czas. Stomat. 2002, 55, [11] ILEWICZ L., KOWAL DAMBOŃ K., KSIążEK BąK H.: Ocena uzupełnień protetycznych i potrzeby w zakresie lecze nia stomatologicznego u mieszkańców Domów Opieki Społecznej Zabrza i Opola. Czas. Stomat. 1995, 48, [12] MALEJEWSKA D., GRAF A.: Stan uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego u wybranej gru py osób w zaawansowanym wieku. Prot. Stomat. 1987, 37, [13] FRąCZAK B., STAWSKA B.: Potrzeby protetyczne pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej. 2006, 59, [14] MCNALLY L., GOSNEY M., DOHERTY U., FIELD A.: The orodental status of a group of elderly patients: A prelimi nary assessment. Gerodontology 1999, 16, [15] FRENKEL H., HARVEY I., NEWCOMBE R. G.: Oral health care among nursing home residents in Avon. Gerodontolo gy 2000, 17, [16] PELTOLA P., VEHKALAHTI M., WUOLIJOKI SAARISTO K.: Oral health and treatment needs of the long term hospita lized elderly. Gerodontology 2004, 21, [17] DE VISSCHERE L. M., GROOTEN L., THEUNIERS G., VANOBBERGEN J. N.: Oral hygiene of elderly people in long term care institutions a cross sectional study. Gerodontology 2006, 23, [18] GIFT H. C., CHERRY PEPPERSZ G., OLDAKOWSKI R. J. Oral health status and related behaviours of U.S. nursing ho me residents. Gerodontology 1998, 15, [19] REED R., BRODER H. L., JENKINS G., SPIVACK E., JANAL M. N.: Oral health promotion among older persons and their care providers in a nursing home facility. Gerodontology 2006, 23, [20] SCHEMBRI A., FISKE J.: Oral health and dental care facilities in Maltese residential homes. Gerodontology 2005, 22, [21] UEDA K., TOYOSATO A., NOMURA S.: A study on the effects of short, medium and long term professional oral ca re in elderly persons requiring longterm nursing care at a chronic or maintenance stage of illness. Gerodontology 2003, 20, [22] JUNDZIŁŁ BIENIEK E.: Analiza wybranych czynników psychologicznych i stomatologicznych potrzeb leczniczych u osób po 65 roku życia. Praca doktorska. Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Adres do korespondencji: Ryszard Koczorowski Collegium Stomatologicum UM ul. Bukowska 70, Poznań Tel.: e mail: rkoczor@ump.edu.pl Received: Revised: Accepted: Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r.