Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu Isothecium myosuroides Brid (Bryophyta, Echinodiaceae) na Pomorzu Gdañskim

Transkrypt

1 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu Isothecium myosuroides Brid (Bryophyta, Echinodiaceae) na Pomorzu Gdañskim Occurrence, habitat preferences and population resources of a rare moss Isothecium myosuroides Brid. (Bryophyta, Echinodiaceae) in the Pomorze Gdañskie region (northern Poland) BART OMIEJ HAJEK B. Hajek, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, ul. Wita Stwosza 59, Gdañsk, hajek@poczta.onet.pl ABSTRACT: Isothecium myosuroides Brid. is a hyperoceanic moss that grows in northern Poland on the border of its range. In the Pomorze Gdañskie region it is a rare species known to grow only in four historical localities which have not been confirmed for more than 50 years. In 2003 the author found the first locality of the moss in the Cisówka stream valley near Gdynia. In years , eight new localities were found and one former confirmed. During the study habitat preferences, resources of populations and plant condition were determined. The nine localities of Isothecium myosuroides are located in the northern part of Pomorze Gdañskie, mainly in the marginal part of the moraine plateau near Gdynia. The moss grew on 15 granite erratic boulders ( m circumference, average 4.25 m) and on one oak trunk. The occupied boulders were located in deep valleys, within old, shady patches of acidic beech forest Luzulo pilosae-fagetum. The studied moss covered 1-10 dm of substrate (average 5 dm ), more frequently on the upper surface of the rock, less often on the vertical walls exposed to the north, west or east. Turfs were generally quite abundant. Plants often took the form of small trees and were in good condition. KEYWORDS: Isothecium myosuroides, Bryophyta, distribution, Pomorze Gdañskie HAJEK B Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu Isothecium myosuroides Brid (Bryophyta, Echinodiaceae) na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 11:

2 166 Bart³omiej Hajek Wstêp Isothecium myosuroides Brid. (Myszeniec mniejszy) jest doœæ rzadkim, du ym mchem plagiotropowym, który rosn¹c w optymalnych warunkach œrodowiskowych ma pokrój ma³ych drzewek. Gatunek ten jest jednym z dwóch przedstawicieli rodzaju Isothecium wystêpuj¹cych w Polsce obok pospolitego Isothecium alopecuroides (Lam. ex Dubois) Isov. (Ochyra i in. 2003). W Europie rosn¹ cztery gatunki z rodzaju Isothecium, a tak e jeden podgatunek (I. myosuroides subsp. brevinerve Lindb.), wyró niony w obrêbie Isothecium myosuroides, poza typowym (Hill i in. 2006). Jednak e w Polsce stwierdzono tylko podgatunek typowy badanego mchu. W skali globalnej Isothecium myosuroides jest mchem euroamerykañskim. W Europie jest to gatunek subatlantycki. Roœnie on pospolicie w zachodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci kontynentu (Wyspy Brytyjskie, Francja, Niemcy, Skandynawia), stopniowo zanikaj¹c ku wschodowi (Bednarek-Ochyra i in. 1994). W Polsce Isothecium myosuroides jest gatunkiem doœæ rzadkim, osi¹gaj¹cym wschodni¹ granicê swojego zwartego zasiêgu. Najwiêcej stanowisk grupuje siê na Dolnym Œl¹sku i w przyleg³ych pasmach górskich (Bednarek-Ochyra i in. 1994). Na Pomorzu Gdañskim Isothecium myosuroides notowany by³ dotychczas tylko na czterech stanowiskach trzech na Pojezierzu Kaszubskim oraz jednym na WysoczyŸnie Elbl¹skiej (Bednarek-Ochyra i in oraz literatura tam cytowana). Nale y jednak podkreœliæ, e s¹ to dane florystyczne pochodz¹ce z lat , póÿniej mimo poszukiwañ niepotwierdzone (por. Rusiñska 1981). Wystêpowanie badanego gatunku na Pomorzu Gdañskim nie zosta³o zatem potwierdzone od ponad 50 lat. Isothecium myosuroides cechuje siê doœæ szerok¹ skal¹ ekologiczn¹. W centrum zasiêgu punkt ciê koœci wystêpowania tego mchu jest na siedliskach epifitycznych. Du e, doœæ luÿne maty tego mchu porastaj¹ korê ró nych drzew liœciastych. Ponadto czêsto roœnie on tak e na szyjach korzeniowych drzew, wystaj¹cych korzeniach, pniakach, k³odach, g³azach i œcianach skalnych. Okazjonalnie znajdowano go tak e w runie lasów liœciastych (Smith 2004). W pobli u wschodniej granicy zasiêgu jego wystêpowanie ograniczone jest do siedlisk naskalnych. W Polsce Isothecium myosuroides notowany jest prawie wy³¹cznie na ska³ach kwaœnych: granitach, gnejsach i piaskowcach, sporadycznie roœnie na wapieniach, zaœ wyj¹tkowo rzadko na korze drzew (Szafran 1961; Bednarek-Ochyra i in. 1994). Na Pomorzu Gdañskim mech ten obserwowano wy³¹cznie na g³azach narzutowych pojedynczych wiêkszych g³azach w lasach (Hermann 1911; Krawiec 1938) lub grupach kamieni le ¹cych w korytach niewielkich, wartkich potoków (Krawiec 1936, 1938; Lisowski 1955). Przyczynkiem do rozpoczêcia badañ nad Isothecium myosuroides na terenie Pomorza Gdañskiego by³o znalezienie przez autora pierwszego obfitego stanowiska tego rzadkiego mchu w dolinie potoku Cisówka w Gdyni w 2003 r. Celem badañ przedstawionych w niniejszej pracy by³o: okreœlenie wspó³czesnego roz-

3 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu mieszczenia Isothecium myosuroides na Pomorzu Gdañskim, sporz¹dzenie charakterystyki jego stanowisk, okreœlenie preferencji siedliskowych oraz ocena zasobów populacji i kondycji tego mchu. 1. Materia³ i metody Granicê terenu badañ (Pomorza Gdañskiego) przyjêto wed³ug Markowskiego i Buliñskiego (2004). Materia³ do badañ nad rozmieszczeniem Isothecium myosuroides stanowi³y dane z lat (Bednarek-Ochyra i in i cytowana tam literatura) oraz wyniki w³asnych obserwacji briologicznych z lat Poszukiwania Isothecium myosuroides prowadzono w okolicy stanowisk znanych z literatury oraz na obszarach cechuj¹cych siê podobn¹ szat¹ roœlinn¹ i zbli- onym ukszta³towaniem terenu. Za miejsca prawdopodobnego wystêpowania badanego gatunku uznano du e kompleksy starych lasów liœciastych i mieszanych porastaj¹ce bogato urzeÿbione tereny m³odoglacjalne, obfituj¹ce w g³azy narzutowe. Badania prowadzono g³ównie w strefach krawêdziowych Wysoczyzny Gdañskiej i Elbl¹skiej oraz w zalesionych fragmentach moren czo³owych (np. Wzgórza Szymbarskie w centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego). W wytypowanych kompleksach leœnych Isothecium myosuroides poszukiwano g³ównie na g³azach narzutowych, na rzecznych kamieniach w niewielkich potokach oraz na pniach starych drzew liœciastych (przede wszystkim buków, dêbów, grabów i klonów). Wykaz znalezionych stanowisk uporz¹dkowano wed³ug jednostek fizjograficznych (Kondracki 2002), a nastêpnie wed³ug systemu kartowania mszaków ATMOS (Ochyra, Szmajda 1981), przy czym siatkê uszczegó³owiono do kwadratów ni szego rzêdu o boku 5 km, w sposób analogiczny jak w przypadku sieci ATPOL (por. Zaj¹c 1978; Markowski, Buliñski 2004). Kolejne skupienia Isothecium myosuroides w kwadratach wyró niono numerami. W wykazie jako stanowisko (skupienie) traktowano pojedynczy zasiedlony obiekt g³az lub drzewo. W przypadku obiektów bêd¹cych pomnikami przyrody podano ich numer na podstawie orzeczeñ o ich ustanowieniu, udostêpnionych przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Œrodowiska w Gdañsku. Dla skupieñ znalezionych wspó³czeœnie okreœlono pozycjê geograficzn¹. Dla ka dego z nich wykonywano 30 pomiarów urz¹dzeniem GPS, z których wyliczono œrednie wartoœci asygnat, podane w wykazie z dok³adnoœci¹ do dziesi¹tej czêœci sekundy. Ponadto wykonano schematyczn¹ mapê rozmieszczenia badanego gatunku na Pomorzu Gdañskim, przy czym przyjêto, e pojedynczy punkt oznacza przynajmniej jedno stanowisko gatunku w kwadracie o boku 5 km. Dla ka dego z obiektów zasiedlonych wspó³czeœnie sporz¹dzano charakterystykê siedliska i najbli szej okolicy. W przypadku g³azów notowano: rodzaj ska³y, kszta³t, wysokoœæ (cm) i obwód (cm), charakter powierzchni (g³adka lub wyraÿnie nieregularna) oraz ekspozycjê zasiedlonej p³aszczyzny skalnej (dla œcianek ± pionowych okreœlano wystawê wed³ug czterech kierunków œwiata,

4 168 Bart³omiej Hajek ponadto wyró niano p³aszczyznê górn¹ ± równoleg³¹ do pod³o a). W przypadku drzew notowano gatunek, pierœnicê oraz ekspozycje poroœniêtej p³aszczyzny kory. Obfitoœæ wystêpowania Isothecium myosuroides okreœlano, podaj¹c przybli- on¹ powierzchniê jego darni, z dok³adnoœci¹ do 1 dm 2. Kondycjê roœlin badano, opisuj¹c ich pokrój, zwracaj¹c uwagê, czy przyjmuj¹ one formê drzewkowat¹, czy rosn¹ w postaci niskich mat przylegaj¹cych do substratu. Ponadto oceniano ywotnoœæ mchu, poszukuj¹c martwych lub obumieraj¹cych fragmentów darni. W dalszej kolejnoœci notowano mszaki towarzysz¹ce Isothecium myosuroides. Ich obfitoœæ podano w nawiasach, stosuj¹c trójstopniow¹ skalê: 1 gatunek domieszkowy porastaj¹cy <1dm 2, 2 gatunek wystêpuj¹cy z umiarkowan¹ obfitoœci¹, pokrywaj¹cy 2-10 dm 2, 3 gatunek dominuj¹cy w brioflorze zasiedlonego obiektu, porastaj¹cy >10 dm 2. Nazwy mchów podano wed³ug Ochyry i in. (2003), natomiast w¹trobowców wed³ug Szweykowskiego (2006). Nastêpnie sporz¹dzano charakterystykê drzewostanu wokó³ zasiedlonego obiektu. Notowano jego sk³ad gatunkowy, z map leœnych odczytywano jego przybli ony wiek oraz okreœlano zwarcie koron drzew (%). Ze wszystkich znalezionych wspó³czeœnie skupieñ pobrano niewielkie iloœci materia³u roœlinnego Isothecium myosuroides oraz mszaków towarzysz¹cych w celu potwierdzenia oznaczeñ w laboratorium. Materia³y zielnikowe z³o ono w Zielniku Uniwersytetu Gdañskiego (UGDA-B). 2. Wyniki 2.1. Wykaz stanowisk Wysoczyzna arnowiecka Ac-45c: 1. Powiat lêborski, rezerwat przyrody Borkowskie W¹wozy, oko³o 0,8 km na NW od wsi Borkowo Lêborskie, na g³azie narzutowym N 54 43'20.2'', E 17 47'38.2'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides zanotowano na niewielkim g³azie (granit typu rapakiwi, obwód 120 cm, wysokoœæ 45 cm) o kszta³cie regularnym, nieco zaostrzonym i nieregularnej, grubokrystalicznej powierzchni ska³y. Eratyk znajduje siê w w¹wozie, w którym p³ynie niewielki okresowy potok (dop³yw rzeki Che³st). Na stanowisku wykszta³ci³ siê p³at kwaœnej buczyny ni owej (Luzulo pilosae-fagetum) z doœæ starym (ok. 90-letnim), cienistym drzewostanem (zwarcie koron do 100%), budowanym prawie wy³¹cznie przez buk. Populacjê stanowi niewielka, pojedyncza darñ tego mchu porastaj¹ca oko³o 2 dm g³azu, na jego górnej p³aszczyÿnie. Roœliny maj¹ formê zbitych, niskich mat, silnie przylegaj¹cych do ska³y. Darñ jest w dobrej kondycji, brak œladów uszkodzeñ i obumar³ych fragmentów. Mszaki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (2), Thuidium tamariscinum (2) i Orthodicranum montanum (1).

5 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu Pojezierze Kaszubskie Ac-67b: 2. Powiat wejherowski, osada M³ynki obok Gniewowa stanowisko historyczne (Hermann 1911; Krawiec 1938). Isothecium myosuroides podano z du ego g³azu narzutowego (odwód 750 cm, wysokoœæ 150 cm) le ¹cego w wydzieleniu 206b, w odleg³oœci 40 m od drogi z Gniewowa przez M³ynki do Wejherowa (wspó³czeœnie oddzia³ 94 leœnictwa Wyspowo). Opisanego kamienia pomimo poszukiwañ w lipcu 2003 roku nie odnaleziono. Poza opisem lokalizacji autor dysponowa³ tak e czarno-bia³¹ fotografi¹ eratyka zamieszczon¹ w pracy Krawca (1938). G³az ten prawdopodobnie wspó³czeœnie nie istnieje. Ac-68a: 3. Powiat wejherowski, oko³o 0,3 km na SSE od osady Bia³a, na g³azie narzutowym N 54 33'48.1'', E 18 14'37.0'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides roœnie na œredniej wielkoœci g³azie (granit typu rapakiwi, obwód 170, wysokoœæ 50 cm) o kszta³cie regularnym, nieco elipsoidalnym i g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê w w¹wozie, którym sp³ywa niewielki potok. G³az le y skraju niewielkiego p³atu ³êgu jesionowo-olszowego (Fraxino-Alnetum), s¹siaduj¹cego z du ym p³atem yznej buczyny ni owej (Galio odorati-fagetum). Drzewostan buczyny sk³ada siê g³ównie z buka, z domieszk¹ dêbu i sosny, natomiast ³êgu z olszy czarnej. Oba drzewostany s¹ doœæ stare (70 80 lat) i cieniste (zwarcie koron ponad 90%). Populacja Isothecium myosuroides (pojedyncza darñ) porasta oko³o 4 dm powierzchni g³azu na jego górnej p³aszczyÿnie. Roœliny wykszta³ci³y typowe, drzewkowate formy, ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Polytrichastrum formosum (2), Hypnum cupressiforme (2), Dicranum scoparium (2), Orthodicranum montanum (1) i Mnium hornum (1). Ac-68c: 4. Powiat wejherowski, oko³o 1,7 km na E od wsi Przetoczyno, na g³azie narzutowym N 54 31'10.4'', E 18 13'49.0'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides stwierdzono na ma³ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 110 cm, wysokoœæ 30 cm) o kszta³cie regularnym i g³adkiej powierzchni. Eratyk le y na skarpie przydro nej, w p³acie kwaœnej buczyny ni owej (Luzulo pilosae-fagetum). Stary (ok. 90 lat) cienisty (zwarcie koron ponad 80%) drzewostan buduje prawie wy³¹cznie buk z jednostkow¹ domieszk¹ dêbu i sosny. Populacja Isothecium myosuroides pokrywa ³¹cznie oko³o 4 dm powierzchni g³azu, porastaj¹c jego p³aszczyznê górn¹ oraz œciankê boczn¹ o wystawie pó³nocnej. Roœliny maj¹ pokrój ma³ych drzewek, jednak tworz¹cych doœæ zbit¹ darñ, ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (3), Dicranum scoparium (1) i Orthodicranum montanum (1). Ac-68d: 5. Powiat wejherowski, Rumia, oko³o 0,9 km na NE od leœniczówki Stara Pi³a, na g³azie narzutowym N 54 32'37.6'', E 18 20'47.2'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides zanotowano na œredniej wielkoœci g³azie (granit gnejsowy, obwód 280 cm, wysokoœæ 65 cm) o kszta³cie regularnym i g³adkiej powierzchni. Znajduje siê on w starym (ok. 90 lat), cienistym (zwarcie koron do 100%) p³acie Luzulo pilosae-fagetum. Drzewostan buduje buk z ma³¹ domieszk¹ dêbu i sosny. Darnie Isothecium myosuroides zajmuj¹ ³¹cznie oko³o 8 dm powierzchni ska³y, porastaj¹c g³ównie p³aszczyznê górn¹ kamienia oraz jego pionow¹ œciankê o wystawie wschodniej. Roœliny s¹ dobrze wykszta³cone, maj¹ typowy, drzewkowaty pokrój, ich kondycjê mo na okreœliæ jako bardzo dobr¹. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (3), Dicranum scoparium (2), Mnium hornum (2), Orthodicranum montanum (2), Bucklandiella heterosticha (1) i Hedwigia ciliata (1).

6 170 Bart³omiej Hajek 6. Powiat wejherowski, Rumia, na g³azie narzutowym pomnik przyrody nr 1143, N 54 33'03.3'', E 18 21'04.1'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides zanotowano na bardzo du ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 850 cm, wysokoœæ 80 cm) o kszta³cie regularnym, doœæ p³askim (du a p³aszczyzna górna i niewielkie œcianki pionowe) oraz o g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê w starym (ok. 110-letnim), zacienionym (zwarcie koron ponad 90%) p³acie Galio odorati-fagetum. Drzewostan sk³ada siê prawie wy³¹cznie z buka z ma³¹ domieszk¹ starych sosen. Populacja Isothecium myosuroides porasta oko³o 5 dm powierzchni ska³y, na pionowych p³aszczyznach o wystawie pó³nocnej i zachodniej. Darnie s¹ doœæ bujne, roœliny miejscami wykszta³ci³y typow¹ formê drzewkowat¹, ich kondycja jest dobra: brak œladów zamierania. Gatunki towarzysz¹ce: Mnium hornum (3), Hypnum cupressiforme (2), Plagiothecium curvifolium (2), P. laetum (1), Orthodicranum montanum (1) i Hedwigia ciliata (1). 7. Powiat wejherowski, dolina Potoku Zagórzañskiego, powy ej Starej Pi³y stanowisko wspó³czeœnie nieodnalezione (Krawiec 1936, 1938). Isothecium myosuroides stwierdzony by³ na g³azach le ¹cych w korycie potoku, jednak w pracach nie podano bli szego okreœlenia ich lokalizacji. Mimo poszukiwañ prowadzonych wzd³u cieku na odcinku 3 km powy ej osady Stara Pi³a (lipiec 2004) stanowiska tego nie potwierdzono. Ac-69c: 8. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym: pomnik przyrody nr 1136, N 54 31'31.4'', E 18 23'53.9'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides roœnie na du ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 550 cm, wysokoœæ 90 cm) o kszta³cie regularnym i g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê w starym (ok. 100 letnim), cienistym (zwarcie koron ponad 90%) p³acie Luzulo pilosae-fagetum. Drzewostan sk³ada siê prawie wy³¹cznie z buka z jednostkow¹ domieszk¹ starych sosen i œwierków. Populacja Isothecium myosuroides pokrywa oko³o 10 dm. Porasta ona pionowe œcianki kamienia o wystawie wschodniej, pó³nocnej i zachodniej. Roœliny wykszta³ci³y zarówno typow¹ formê doœæ luÿnych darni z³o onych z ma³ych drzewek, jak i formê zwartych mat silnie przylegaj¹cych do pod³o a skalnego, szczególnie na najbardziej pionowych fragmentach œcianek. Kondycja roœlin jest bardzo dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Mnium hornum (2), Plagiothecium nemorale (2), Polytrichastrum formosum (2), Thuidium tamariscinum (2), Hypnum cupressiforme (1), Dicranum scoparium (1), Orthodicranum montanum (1) i Plagiochila porelloides (1). 9. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym: pomnik przyrody nr 1134, N 54 31'40.8'', E 18 24'21.0'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides stwierdzono na doœæ du ym g³azie (granit gnejsowaty, obwód 500 cm, wysokoœæ 80 cm) o kszta³cie regularnym i g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê w starym (ok. 100-letnim), cienistym (zwarcie koron ponad 90%) p³acie Luzulo pilosae-fagetum. Drzewostan buduje buk z jednostkow¹ domieszk¹ starych œwierków. Darnie Isothecium myosuroides pokrywaj¹ oko³o 1 dm pionowej œcianki skalnej o wystawie zachodniej. Roœliny rosn¹ w postaci niskich, zwartych darni silnie przylegaj¹cych do substratu, ale ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (3), Dicranum scoparium (2), Paraleucobryum longifolium (2), Plagiothecium nemorale (2), Thuidium tamariscinum (1), Hedwigia ciliata (1) i Plagiochila porelloides (1). 10. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym: pomnik przyrody nr 1138 (grupa g³azów, kamieñ oznaczony nr 2), N 54 31'39.8'', E 18 24'21.4'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides zanotowano na du ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 540 cm, wysokoœæ 85 cm) o kszta³cie regularnym, nieco elipsoidalnym oraz g³adkiej powierzchni ska³y. Eratyk le y w starym (ok. 100-letnim), cienistym (zwar-

7 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu cie koron ponad 90%) p³acie Luzulo pilosae-fagetum. Drzewostan buduje prawie wy³¹cznie buk z jednostkow¹ domieszk¹ starych œwierków. Populacja Isothecium myosuroides zajmuje oko³o 8 dm powierzchni ska³y, na pionowej œciance o wystawie pó³nocnej. Roœliny maj¹ formê doœæ zwiêz³ych, niskich darni, silnie przylegaj¹cych do ska³y, nie obserwowano typowych roœlin drzewkowatych. Kondycja roœlin jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Mnium hornum (2), Paraleucobryum longifolium (2), Dicranum scoparium (1) i Plagiothecium curvifolium (1). 11. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym, N 54 31'47.7'', E 18 24'49.0'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides stwierdzono na du ym eratyku (granit gnejsowy, obwód 600 cm, wysokoœæ 70 cm) o kszta³cie regularnym oraz g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê w starym (ok. 90-letnim), cienistym (zwarcie koron 85%) p³acie kwaœnej buczyny ni owej, zniekszta³conym znaczn¹ domieszk¹ starych sosen w drzewostanie. Populacja Isothecium myosuroides porasta oko³o 1 dm powierzchni ska³y, na pionowej œciance o wystawie pó³nocnej. Roœliny maj¹ formê zwartych mat silnie przylegaj¹cych do substratu skalnego, jednak e ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Mnium hornum (3), Hypnum cupressiforme (2), Plagiothecium curvifolium (2), Plagiothecium laetum (1), Orthodicranum montanum (1) i Hedwigia ciliata (1). 12. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym, N 54 32'12.7'', E 18 25'21.1'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides roœnie na niewielkim g³azie (granit gnejsowy, obwód 180 cm, wysokoœæ 35 cm) o kszta³cie regularnym, elipsoidalnym i g³adkiej powierzchni. Kamieñ jest doœæ p³aski, wiêkszoœæ powierzchni stanowi jego górna p³aszczyzna, równoleg³a do p³aszczyzny pod³o a. Eratyk le y na ³agodnym stoku doliny rzecznej, w starym (oko³o 90 lat), cienistym (zwarcie koron do 100%) p³acie Luzulo pilosae-fagetum. Drzewostan buduje g³ównie buk z ma³¹ domieszk¹ dêbu i sosny. Populacjê Isothecium myosuroides tworzy pojedyncza darñ porastaj¹ca oko³o 3 dm powierzchni ska³y, na jej górnej p³aszczyÿnie. Roœliny maj¹ pokrój zwarty o s³abo zaznaczonej, jednak mo liwej do wyró nienia formie drzewkowatej, ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (2), Orthodicranum montanum (1) i Bucklandiella heterosticha (1). 13. Powiat miasto Gdynia, dolina potoku Cisówka, na g³azie narzutowym, N 54 32'18.6'', E 18 25'40.2'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides zanotowano na du ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 320 cm, wysokoœæ 140 cm) o kszta³cie regularnym oraz g³adkiej powierzchnia ska³y. Eratyk le y w korycie niewielkiego potoku na dnie doliny, przy jednym z brzegów cieku. Otoczenie stanowi cienisty (wiek oko³o 60 lat, zwarcie koron do 90%) p³at Fraxino-Alnetum. Drzewostan buduje olsza czarna i jesion. Darnie Isothecium myosuroides porastaj¹ oko³o 9 dm powierzchni ska³y, g³ównie p³aszczyzny górnej, a czêœciowo tak e pó³nocnej, wschodniej i zachodniej. Roœliny s¹ dobrze wykszta³cone, maj¹ typow¹ formê drzewkowat¹, charakteryzuje je dobra kondycja. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (2), Dicranum scoparium (2), Thuidium delicatulum (2), Orthodicranum montanum (1) i Paraleucobryum longifolium (1). Ac 75a: 14. Powiat lêborski, osada Osowo Lêborskie stanowisko wspó³czeœnie nieodnalezione. Isothecium myosuroides notowano na rzecznych kamieniach nad rzek¹ Okalic¹ w rejonie Osowa (Lisowski 1955). Gatunku tego szukano bezskutecznie w sierpniu 2003 r. Podczas badañ sprawdzono g³azy rzeczne na odcinku rzeki 1 km powy ej oraz poni ej osady. Ze stanowiska tego wydano eksykat zielnikowy (Bryotheca Polonica XVII, nr 462).

8 172 Bart³omiej Hajek Ac 89b: 15. Powiat miasto Gdañsk, Szwedzka Grobla w Lasach Oliwskich, na korze dêbu, N 54 23'35.6'', E 18 32'11.8'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides roœnie na szyi korzeniowej dêbu (pierœnica 60 cm). Drzewo roœnie przy leœnej drodze, w starym (ok. 90 lat), cienistym (zwarcie koron ponad 80%) p³acie kwaœnej buczyny ni owej. W drzewostanie wspó³dominuj¹ buk i d¹b przy niewielkiej domieszce starych sosen i œwierków. Populacja Isothecium myosuroides zajmuje oko³o 2 dm powierzchni kory fragmentu szyi korzeniowej o wystawie pó³nocno-zachodniej. Roœliny maj¹ formê niskich darni, doœæ silnie przylegaj¹cych do kory, ich kondycja jest dobra. Gatunki towarzysz¹ce: Hypnum cupressiforme (3), Dicranum scoparium (1) i Mnium hornum (1). Wysoczyzna Elbl¹ska Ad 96d: 16. Powiat elbl¹ski, oko³o 0,7 km na NEE od osady Ostrogóra (czêœæ wsi Pagórki), na g³azie narzutowym, N 54 16'50.6'', E 19 30'24.5'' (leg. B. Hajek, , UGDA-B). Isothecium myosuroides stwierdzono na du ym g³azie (granit gnejsowy, obwód 560 cm, wysokoœæ 70 cm) o kszta³cie regularnym oraz g³adkiej powierzchni. Eratyk znajduje siê na skraju koryta niewielkiego potoku, w oko³o 60-letnim, umiarkowanie cienistym (zwarcie koron oko³o 70%) p³acie ³êgu jesionowo-olszowego, który wykszta³ci³ siê w g³êbokim w¹wozie erozyjnym. Drzewostan sk³ada siê prawie wy³¹cznie z olszy czarnej. Populacja Isothecium myosuroides porasta oko³o 6 dm powierzchni ska³y, g³ównie p³aszczyzny górnej. Roœliny maj¹ typow¹, drzewkowat¹ formê, s¹ w bardzo dobrej kondycji. Gatunki towarzysz¹ce: Mnium hornum (2), Polytrichastrum formosum (2), Hypnum cupressiforme (2), Thuidium tamariscinum (2), Orthodicranum montanum (1) i Schistidium apocarpum (1). Opisane stanowisko podano w literaturze w latach 30. XX wieku (Koppe 1932). Zosta³o ono okreœlone jako le ¹ce na wschód od osady Ostrogóra. Lokalizacja ta doœæ dobrze odpowiada po³o eniu g³azu, na którym mech ten zanotowano wspó³czeœnie. Stanowisko Isothecium myosuroides z doliny potoku Grabianka poda³ tak e Dietzow (1938), okreœlaj¹c jego po³o enie: na pó³noc od wsi Pagórki. Lokalizacja ta prawdopodobnie pokrywa siê ze stanowiskiem Koppego (1932), a tak e opisanym wspó³czeœnie. Nale y dodaæ, e obecnie osada Ostrogóra jest czêœci¹ wsi Pagórki Rozmieszczenie stanowisk Na Pomorzu Gdañskim Isothecium myosuroides notowany by³ ³¹cznie na 16 stanowiskach, spoœród których 12 jest nowych, 2 nie zosta³y potwierdzone, a 2 kolejnych nie uda³o siê zlokalizowaæ. W przypadku 7 kwadratów znane jest tylko pojedyncze skupienie Isothecium myosuroides. W jednym przypadku (Ac 68d) badany mech roœnie na 3 g³azach, zaœ w kolejnym (Ac 69c) wystêpuje a na 6 eratykach. Schematyczne rozmieszczenie stanowisk przedstawiono na rycinie 1. Analiza rozmieszczenia wskazuje, e wiêkszoœæ stwierdzonych stanowisk Isothecium myosuroides wystêpuje g³ównie w pó³nocnej czêœci Pomorza Gdañskiego. Stanowiska koncentruj¹ siê szczególnie w pobli u pó³nocnego skraju Pojezierza Kaszubskiego, gdzie zanotowano a 13 zasiedlonych wspó³czeœnie g³azów lub wyj¹tkowo drzew. Obiekty te znajduj¹ siê w strefach krawêdziowych wysoczyzn morenowych. Najwiêcej spoœród nich (6) le y w lasach Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego w okolicach Gdyni. Poza granicami Pojezie-

9 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu rza Kaszubskiego Isothecium myosuroides odnotowano tylko na dwóch stanowiskach: jednym na WysoczyŸnie Elbl¹skiej, drugim na WysoczyŸnie arnowieckiej. Warto zaznaczyæ, e mimo poszukiwañ nie stwierdzono wystêpowania Isothecium myosuroides w kompleksach leœnych porastaj¹cych bogate w g³azy moreny czo³owe centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego. Ryc. 1. Schematyczne rozmieszczenie stanowisk Isothecium myosuroides na Pomorzu Gdañskim Fig. 1. Schematic distribution of Isothecium myosuroides localities in the Pomorze Gdañskie region 2.3. Preferencje siedliskowe Na Pomorzu Gdañskim Isothecium myosuroides obserwowano prawie wy³¹cznie na g³azach narzutowych, tylko w jednym przypadku mech ten zanotowano na korze dêbu (obiekt nr 15). Badany gatunek zasiedla³ eratyki o rozmiarach od doœæ ma³ych (niewiele ponad 1 m obwodu) a po bardzo du e (do 8,5 m obwodu), jednak najczêœciej by³y to kamienie œredniej wielkoœci, o obwodzie oko³o 3-6 m (przeciêtnie 4,25 m). G³azy te zbudowane by³y zawsze ze ska³ twardych,

10 174 Bart³omiej Hajek krystalicznych i kwaœnych: granitów i granitów gnejsowych. Na ogó³ zajmowana powierzchnia ska³y by³a doœæ g³adka, tylko w jednym przypadku by³a ona wyraÿnie grubokrystaliczna, nieregularna. Na g³azach Isothecium myosuroides rós³ najczêœciej i najobficiej na p³aszczyÿnie górnej, równoleg³ej do pod³o a lub cechuj¹cej siê tylko niewielk¹ pochy³oœci¹. Rzadziej badany mech porasta³ œcianki pionowe, wœród których preferowa³ p³aszczyznê pó³nocn¹. Sporadycznie Isothecium myosuroides obserwowano tak e za p³aszczyÿnie o wystawie wschodniej i zachodniej, natomiast nigdy nie notowano go na p³aszczyÿnie wystawionej na po³udnie. G³azy z populacjami Isothecium myosuroides zawsze odnajdywano w lasach. Najczêœciej le a³y one w p³atach kwaœnej buczyny ni owej (Luzulo pilosae-fagetum), rzadziej w niewielkich p³atach ³êgów jesionowo-olszowych (Fraxino-Alnetum) lub yznej buczyny ni owej (Galio odorati-fagetum). Drzewostany na stanowiskach by³y prawie zawsze cieniste (silnie zwarte), w wieku lat (na ogó³ ponad 90 lat). P³aty zespo³ów leœnych by³ zwykle doœæ dobrze zachowane, czêsto mia³y cechy zbli one do fitocenoz naturalnych lub charakteryzowa³y siê tylko niewielkimi przekszta³ceniami (najczêœciej ma³¹ domieszk¹ starych drzew iglastych w drzewostanie). Gatunkiem towarzysz¹cym Isothecium myosuroides na ska³ach najczêœciej by³ pospolity mech ubikwistyczny: Hypnum cupressiforme, czêste by³y równie gatunki leœne: Dicranum scoparium, Orthodicranum montanum, Mnium hornum, Thuidium tamariscinum i inne. Czasami na g³azach notowano tak e epility obligatoryjne (Hedwigia ciliata, Bucklandiella heterosticha i Schistidium apocarpum) oraz mchy lokalnie, na Pomorzu Gdañskim, przywi¹zane do takich siedlisk, jak Paraleucobryum longifolium Zasoby populacji i kondycja roœlin Na stanowiskach pomorskich Isothecium myosuroides porasta³ od oko³o 1 do 10 dm 2 powierzchni, przeciêtnie oko³o 5 dm 2. Darnie badanego mchu by³y na ogó³ dobrze wykszta³cone, czêsto roœliny przyjmowa³y formê drzewkowat¹, szczególnie na p³aszczyznach górnych g³azów, co zaobserwowano na 8 spoœród 13 eratyków zasiedlonych wspó³czeœnie. Na œciankach pionowych notowano tak- e roœliny formuj¹ce zbite maty doœæ œciœle przylegaj¹ce do pod³o a (5 g³azów). Na ogó³ wiêksze darnie mia³y formê drzewek, natomiast mniejsze by³y bardziej zbli one do mat. Czasami darnie reprezentowa³y fazy poœrednie obu typów wzrostu. W niektórych przypadkach zró nicowanie pokroju darni by³o zauwa- alne w obrêbie jednego eratyka. Wówczas najlepiej rozwiniête roœliny drzewkowate porasta³y p³aszczyznê górn¹, zaœ mniejsze darnie drzewkowate i maty notowano na œciankach pionowych. Kondycja roœlin na stanowiskach by³a dobra lub nawet bardzo dobra. Nigdzie nie obserwowano oznak zamierania lub uszkodzeñ darni.

11 Wystêpowanie, preferencje siedliskowe oraz zasoby populacji rzadkiego mchu Dyskusja W Europie rozmieszczenie Isothecium myosuroides ma charakter subatlantycki (Bednarek-Ochyra i in. 1994). Smith (2004) uwa a nawet, e jest to gatunek hiperoceaniczny ze strefy umiarkowanej. Typ zasiêgu wskazuje, e kluczowe znaczenie dla wystêpowania badanego mchu maj¹ g³ównie wysokie opady i wysoka wilgotnoœæ wzglêdna powietrza. Pomorze Gdañskie na tle ni u polskiego cechuje siê klimatem doœæ ch³odnym i wilgotnym (Woœ 1999), jednak e warunki te s¹ dalekie od optymalnych dla badanego mchu, który preferuje regiony znacznie wilgotniejsze. Znajduje to odzwierciedlenie w ma³ej liczbie odnalezionych stanowisk Isothecium myosuroides. Mimo to nale y podkreœliæ, e jak na skraj zasiêgu gatunku, przynajmniej na niektórych spoœród badanych skupieñ, populacje Isothecium myosuroides s¹ stosunkowo du e i bogate, szczególnie w dolinie potoku Cisówka w Gdyni. Wzorzec rozmieszczenia stanowisk Isothecium myosuroides na Pomorzu Gdañskim kszta³tuj¹ trzy g³ówne czynniki: rozmieszczenie starych, du ych kompleksów leœnych (i), bogata rzeÿba terenu, obfituj¹ca w g³êbokie doliny i w¹wozy, czasami prowadz¹ce wody ma³ych potoków (ii) oraz du a frekwencja granitowych g³azów narzutowych (iii). Znaczenie pierwszych dwóch wy ej wymienionych czynników wynika z preferencji Isothecium myosuroides wzglêdem wysokiej wilgotnoœci powietrza. Stare, zwarte lasy cechuj¹ siê podwy szon¹ i stabiln¹ wilgotnoœci¹ powietrza (np. John, Dale 1995; Hazell, Gustafsson 1999; Thomas i in. 2001; Me aka, Znotiòa 2006). Podwy szonej wilgotnoœci sprzyja tak e bogata rzeÿba terenu. Zalesione w¹wozy, suche lub prowadz¹ce wody niewielkich cieków s¹ naturalnymi zastoiskami ch³odnego i wilgotnego powietrza (Szukalski 1971; Me aka, Znotiòa 2006). Kombinacja tych dwóch czynników stwarza korzystne warunki dla wystêpowania wilgociolubnych i skiofilnych epifitów, takich jak badany mech. Wa ne znaczenie dla mo liwoœci wystêpowania Isothecium myosuroides na Pomorzu Gdañskim ma tak e trzeci czynnik dostêpnoœæ g³azów narzutowych. Badany mech w centrum swojego zasiêgu (np. Wyspy Brytyjskie) jest g³ównie epifitem (Smith 2004), natomiast na skraju zasiêgu (w Polsce) roœnie prawie wy³¹cznie na ska³ach (Szafran 1961). Zró nicowanie zasiedlanych substratów jest doœæ czêste u epifitów, wœród których wiele gatunków w mniej korzystnych warunkach czêsto wystêpuje tylko na ska³ach, przyjmuj¹c globalnie charakter epifito-epilitów, a lokalnie nawet typowych epilitów (Barkmann 1958). Zmiana preferowanego substratu prawdopodobnie wynika z faktu, e g³azy le ¹ce na dnie lasu, blisko runa s¹ siedliskiem o wilgotniejszym mikroklimacie w porównaniu do pni drzew (np. Weibull 2000). Na skraju zasiêgu wa ne znaczenie mo e mieæ równie ci¹g³oœæ siedliska w czasie. Eratyki le ¹ na powierzchni nieprzerwanie od ust¹pienia l¹dolodu, podczas gdy w lasach gospodarczych drzewa s¹ doœæ regularnie wycinane. Na Pomorzu Gdañskim wiek rêbno-

12 176 Bart³omiej Hajek œci drzewostanów buczynowych, w których zwykle wystêpuje badany mech, wynosi na ogó³ 120 lat (np. Wojtyniak 2004). Mo na wiêc przyj¹æ, e Isothecium myosuroides na Pomorzu Gdañskim mia³ tak w przesz³oœci, jak i obecnie wy sze prawdopodobieñstwo zanikania na siedliskach nadrzewnych, natomiast wiêksze szanse utrzymania siê mia³ na siedliskach naskalnych. Wspó³czeœnie eratyki wystêpuj¹ g³ównie na terenach bogato urzeÿbionych, na morenach czo³owych oraz w strefach krawêdziowych wysoczyzn morenowych. Takie obszary podlega³y s³abszym przekszta³ceniom antropogenicznym, czêœciej pozostawa³y zalesione. Sprzyja³o to zachowaniu g³azów, chroni¹c je przed zniszczeniem, najczêœciej usuniêciem w przypadku gruntów rolnych oraz po³upaniem i wykorzystaniem w charakterze materia³u budowlanego (np. Radziwinowicz, Szczepkowski 1967). Przedstawione uwarunkowania wystêpowania Isothecium myosuroides maj¹ œcis³e odzwierciedlenie w preferencjach siedliskowych badanego mchu na odnalezionych stanowiskach pomorskich: roœnie on w zwartych starych lasach, porastaj¹cych g³êbokie doliny erozyjne, czasami prowadz¹ce wody ma³ych potoków. Mimo ma³ej liczby stanowisk populacje Isothecium myosuroides na g³azach s¹ doœæ du e. Przynajmniej na niektórych eratykach jest to jeden z dominuj¹cych sk³adników brioflory. Kondycja roœlin na stanowiskach jest na ogó³ dobra, o czym œwiadczy spora powierzchnia darni oraz czêste wykszta³canie bujnych form drzewkowatych i brak oznak zamierania. Wspó³czeœnie Isothecium myosuroides jest rzadkim sk³adnikiem brioflory Pomorza Gdañskiego, jednak e trwanie jego populacji w czasie prawdopodobnie nie jest zagro one. Mimo to stanowiska Isothecium myosuroides ze wzglêdu na wystêpowanie na skraju zasiêgu powinny byæ chronione. Doliny erozyjne, g³ównie Wysoczyzny Gdañskiej, w mniejszym stopniu Wysoczyzny Elbl¹skiej, s¹ wa n¹ ostoj¹ tego rzadkiego mchu. Ochrona powinna koncentrowaæ siê na zabezpieczeniu siedlisk zajmowanych przez badany mech: granitowych g³azów narzutowych. Najlepsz¹ form¹ zabezpieczenia takich obiektów wydaje siê uznanie ich za pomniki przyrody, co gwarantuje ich œcis³¹ ochronê. Literatura BARKMANN J. J Phytosociology and Ecology of cryptogamic Epiphytes. Van Gorcum & Comp. N. V., Assen, 628 ss. BEDNAREK-OCHYRA H., OCHYRA R., SZMAJDA P Isothecium myosuroides Brid. W: OCHYRA R., SZMAJDA P. (red.), Atlas of the geographical distribution of mosses in Poland, Series V, Mosses (Musci), Part 9. W. Szafer Institute of Botany of the Polish Academy of Sciences, Kraków, s DIETZOW L Die Moose Altpreussens und ihre Standorte. Jahresber. des Preuss. Bot. Vereins, Königsberg, 84 ss.

13

14 178 Bart³omiej Hajek WEIBULL H Bryophytes on Boulders. Diversity, habitat preferences and conservation aspects. Acta Univ. Agricult. Sueciae Silvestria 159: WOJTYNIAK J Plan urz¹dzenia lasu Nadleœnictwo Gdañsk, BULiGL O/Gdynia, Gdynia: 71 ss. WOŒ A Klimat Polski. PWN, Warszawa, 302 ss. ZAJ C A Za³o enia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3):