WRAŻLIWOŚĆ PSZCZÓŁ NA DZIAŁANIE NIEKTÓRYCH NAWOZÓW DOLISTNYCH W BADANIACH LABORATORYJNYCH

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLIII 1999 WRAŻLIWOŚĆ PSZCZÓŁ NA DZIAŁANIE NIEKTÓRYCH NAWOZÓW DOLISTNYCH W BADANIACH LABORATORYJNYCH Michał Gromisz Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie Nawozy dolistne lnsol 5 i Insol6, zawierające w swoim składzie mikroelementy, są dla pszczół bezpieczne w stężeniach stosowanych w agrotechnice. Mocznik jako naw6z dolistny może wywoływać zatrucia pszczół w sposób istotny, jeżeli spożywają go one w dawkach ponad 2 mg na pszczołę. Do tego pułapu pszczoły pobierają mocznik chętnie, niezależnie od jego stężenia w syropie. Słowa kluczowe: pszczoła miodna, nawozy dolistne, mikroelementy, mocznik, toksyczność. WPROWADZENIE W praktyce pszczelarskiej od czasu do czasu są sygnalizowane zatrucia pszczół nawozami mineralnymi (G r o m i s z o w a 1980). Pogłówne nawożenie lasów, łąk i upraw polowych daje ku temu okazję, przede wszystkim gdy pszczoły pobierają wodę, w której rozpuszczone są nawozy mineralne. Coraz częstsze stosowanie form dolistnego dokarmiania roślin roztworem wodnym niektórych nawozów może zwiększać zagrożenie dla pszczół. W dolistnym dokarmianiu roślin podawane są nawozy mineralne, jak i mikroelementy. Różne zestawy do tego celu mikroelementów produkuje Instytut Nawozów Sztucznych w Puławach. Podawane są one roślinom w roztworze wodnym, najcześciej z domieszką mocznika. Mocznik nawozowy, dwuamid kwasu węglowego, jest doskonałym źródłem azotu, podany w związku organicznym (NH2hCO ulega szybko amonifikacji, a następnie nitryfikacji, i jest dobrze przyswajany przez rośliny. W badaniach laboratoryjnych azot zawarty w moczniku i saletrze wapniowej był dla pszczół praktycznie nieszkodliwy, większe natomiast zagrożenie przedstawiała saletra amonowa (G r o m i s z o w a 1980). Ale saletra amonowa użyta w nawożeniu pogłównym w zalecanych stężeniach nie 157

2 powinna powodować zatruć pszczół, natomiast mocznik może być przyczyną zatruć(chorbiński, Tomaszewska 1995). W tej pracy podejmujemy ocenę wrażliwości pszczół na działanie żołądkowe nawozów dolistnych lnsol 5 i lnsol 6 oraz mocznika. METODYKA Badania przeprowadzono w roku 1996 i 1997 w ramach oznaczania wrażliwości pszczół na działanie środków chemicznych stosowanych w rolnictwie. Część dotycząca nawozów dolistnych obejmowała ogółem 260 próbek pszczół, rasy kaukaskiej, kraińskiej i populacji nieselekcjonowanej. Nawozy dolistne, lnsol 5 i lnsol 6 oraz mocznik nawozowy, otrzymano z Tnstytutu Nawozów Sztucznych w Puławach. Jnsol 5 i Tnsol 6 w swoim składzie zawierają następujące mikroelementy (w % masy): Insol 5 Insol6 magnez bar mied! żelazo 0,19 0,4 mangan molibden cynk Jnsol 5 przeznaczony jest do dokarmiania dol istnego rzepaku ozimego, w ilości 1-1,5 l/ha w stężeniu 0,3-0,5%, a Insol 6 - do dokarmiania roślin strączkowych, w dawce 2 l/ha w stężeniu 0,7%. Mocznik zawiera 46% azotu, w nawożeniu dolistnym zalecany jest jego 10-12% roztwór, pożądany w domieszce do Tnsolu 5. Testowane pszczoły umieszczano w klateczkach po sztuk i przetrzymywano w cieplarce utrzymującej temperaturę C. Roztwory środków chemicznych podawano w syropie cukrowym na czas l doby, różnicując stężenie w następujących zakresach: Insol 5 do dwóch poziomów 0,4% i 0,5%, Insol 6 do siedmiu poziomów w przedziale 0,1-3,2%, mocznik również do siedmiu (0,4-12%). Codziennie usuwano z klateczek i liczono martwe osobniki, do czasu ubytku 75% pszczół. Jako podstawową miarę szkodliwego działania środków chemicznych przyjęto śmiertelność pszczół po 72 godzinach obserwacji. Natomiast wskaźnikiem przeżywalności i długości życia pszczół w warunkach laboratoryjnych była liczba dni, które upływały do śmierci 25%, 50% i 75% pszczół w próbce (w klateczce). W celu wyeliminowania wpływu ubytków naturalnych pszczół na wskaźniki śmiertelnego działania preparatów, stosowano przeliczenia według wzoru Abbotta: 158

3 P= l OO( P o-c): 100-c gdzie: P - odpowiada śmiertelności skorygowanej, P«- śmiertelności obserwowanej i c - śmiertelności stwierdzonej w grupie kontrolnej, wyrażonych w procentach. Wyniki liczbowe badań opracowano statystyczną metodą analizy wariancji, a istotność różnic oceniano testem Duncana przyjmując poziom wiarygodności 0,05. Część dotyczącą analizy statystycznej poziomu śmiertelności (wskaźniki śmiertelności) wykonano na wartościach przekształconych według wzoru Fremann'a-Tukey'a. Obliczono także współczynniki korelacji i współczynniki regresji pomiędzy zmiennymi. WYNIKI rnsol 5 i rnsol 6 Tabela l Spożycie syropu z domieszką nawozów dolistnych i śmiertelność pszczół Tntake of syrup fortified with foliar fertilisers and the mortality ofbees Liczba - Number Stężenie nawozu Spożycie w syropie syropu Mikroelementy Nawóz próbek % mg/pszczołę Jlg/pszczolę Fertiliser serii pszczół Concentration Intake ot Microelements series ot bee olthe syrup in mg in Jlg per bee sam pies lertiliser in per bee syrup (in %) Śmiertelność pszczół po 72 godz. % Mortality ol bees alte r 72 hours (in %) Insol ,4-0,5 67,77 11,179 2,19 41 O 66,47 O 1,20 Insol ,7-0,8 60,58 33,876 3,48 12 O 60,66 O 3, ,7-0,8 43,28' 24,542 4,50 24 O 62,45' O 2,80 * różnice istotne * significant differences W tabeli l możemy odczytać, że domieszka nawozu dolistnego Jnsol 5 do syropu cukrowego nie obniżała jego spożycia przez pszczoły. Natomiast lnsol 6 testowany w ten sam sposób wpływał na zmniejszenie u 2/3 próbek pszczół spożycia pokarmu średnio do 69,3%. W obu przypadkach podawano nawozy w stężeniach przyjętych w agrotechnice, które jednak dla Tnsolu 5 są niższe niż dla lnsolu 6, 0,4% i 0,8%, jak i jest również mniejszy w nim ładunek mikroelementów, 40,47 mg wobec 87,89 mg w l mi. Stąd mogą wynikać zahamowania w pobieraniu syropu z domieszką lnsolu 6, które jednak nie w każdym przypadku mają miejsce. Pszczoły są zatem w stanie pobierać duże 159

4 porcje mikroelementów, w naszych badaniach sięgały one średnio po 34 ug na pojedynczego osobnika. W każdym jednak przypadku nie stwierdzono wpływu wielkości dawek na wzrost śmiertelności pszczół. Nie szkodził zatem bezpośrednio pszczołom dopływ większych porcji mikroelementów do ich organizmów. Podobnie nie notowano zmian w przeżywalności pszczół w dłuższym okresie czasu. W sumarycznym ujęciu różnice przeciętnej długości życia pszczół były minimalne na niekorzyść 0,53 dnia dla lnsolu 5 i 0,14 dnia dla Tnsolu 6 w porównaniu z grupami kontrolnymi. W dwóch jednak seriach na 13 wszystkich różnice były znaczniejsze i stwierdzono ich istotność: Insol 5-2,01 dnia i Tnsol 6-2,03 dnia. W pierwszym przypadku dawka mikroelementów wynosiła 11,910 ug na pszczołę, w drugim - 22,026 ug, były to największe spożyte porcje. W ogólnej ocenie można przyjąć, że nawozy lnsol 5 i lnsol 6 w działaniu żołądkowym są nieszkodliwe dla pszczół, ale nie są zupełnie obojętne. Nieszkodliwość sprawdzała się laboratoryjnie przynajmniej w zakresie użycia ich w stężeniach zalecanych w nawożeniu dolistnym roślin. Zauważmy, że pszczoły pobierając mniejsze porcje syropu niż wynikałoby to z ich potrzeb życiowych, limitowały ilość przyswajanych mikroelementów, jak w przypadku Insolu 6. W jednej serii badań zróżnicowano stężenie Tnsolu 6 w syropie do 6 poziomów, od naj mniejszego 0,1% do najwyższego 3,2%. Skutki były następujące: po pierwsze nawóz dolistny pobierany w różnych stężeniach sprzyjał spożyciu syropu, przy stężeniu 0,2% w sposób istotny, przy wyższych natomiast zmniejszał spożycie do notowanego w grupie kontrolnej (różnica istotna). Spadek spożycia zaznaczał się już przy stężeniu 0,8%, jakie jest zalecane w nawożeniu (ryc. I); po drugie ze wzrostem stężenia nawozów zwiększały się ich dawki spożywane przez pszczoły, do lo-krotnej ilości obserwowanej przy stężeniu O,l %; w przybliżeniu na poziomie dawki 20 ug na pszczołę zmieniał się w pobieraniu syropu kierunek tendencji z wzrostowego na spadkowy (ryc. l); po trzecie w zakresie dawek mikroelementów do 30 ug wpływały one dodatnio na żywotność pszczół, w ciągu 3 dni ginęło ich mniej do 5% niż w grupie kontrolnej (różnica w granicach błędu), natomiast przy pobieraniu większych dawek mikroelementów śmiertelność wzrastała ponad naturalny ubytek pszczół, przy dawce 54 ug do 17,6% (różnica istotna). W tej ocenie mikroelementy zawarte winsolu 6 podawane w małych dawkach jakby służyły pszczołom, natomiast w wyższych dawkach - szkodziły im. Krańcowe skutki działania znalazły potwierdzenie, gdy oznaczono liczbę dni do ubytku 25% pszczół. Z uływem czasu różnice te jednak się zacierały, co 160

5 uwidaczniamy poniżej podając także liczbę dni, które upływają do śmierci 50% pszczół pobierających nawóz w różnych stężeniach (oznaczenia istotności w obrębie każdego poziomu śmiertelności): 25% 50% 0% 8,6 ab 12.4 a 0,1% 8,8 ab 11,5 a 0,2% 7,8 ab 10,9 a 0,4" b 13,8 a 0.8"1. 10,5 b 14.5 a 1,6% 8,3 ab 11,9 a 6,2% 5,4 a 12,1 a Praktycznie Insol 5 i Insol 6 jest bezpieczny dla pszczół nie tylko z racji stosowanych stężeń w nawożeniu dolistnym, ale przede wszystkim dzięki samoograniczeniom, które występują przy pobieraniu nadmiernej ilości mikroelementów. Mocznik nawozowy Tabela 2 Spożycie syropu bez (0%) i z lo-procentową domieszką mocznika (10%) w przeliczeniu na l pszczołę oraz ich śmiertelność po 72 godzinach; liczba powtórzeń - 6, seria ; oznaczenie istotności w obrębie każdej serii Intake of syrup without (0%) and with a 10% supplement of carbamide calculated per bee and the mortality rate after 72 hours; number of repetitions - 6, series ; calculation of significance in each series Seria A series Kombinacja (stężenie) Spoiycie syropu Dawka mocznika w mg Śmiertelność Combinalion wmg Dose ot carbamide in % (concentralion) Syrup intake in mg mg Mortality rate in % 10% a 1, b O 54,68 b O l,8b a 10% 22,51 a 1,842 10,68 a O 55,54 b O 4,40 b 10% 20,74 a 1,796 13,95 a O 76,50 b O 1,36 a 10% 22,78 a 1,972 14,17 b O 65,46 b O 2.57 a 10% 31,08 a 2,715 16,77 b O 78,98 b O Da Mocznik w nawożeniu dolistnym jest stosowany także jako W-procentowa domieszka do roztworu nawozu lnsol 5. Podany w takim stężeniu pszczołom w syropie cukrowym powodował ograniczenie jego 161

6 spożycia średnio do 36% notowanego w grupach kontrolnych, które w pięciu seriach wynosiło 66,23 mg na pszczołę. Było ono jednak wysoce zróżnicowane w poszczególnych seriach, od 55 mg go 79 mg, podczas gdy dodatek mocznika sprowadzał tego rodzaju różnice do wąskiego przedziału, w zasadzie od 21 mg do 23 mg, średnio więc na poziomie 22 mg. Ta porcja syropu wnosiła do organizmu pszczoły 11,861 mg mocznika czyli 856 ug azotu. W naszych badaniach ta jego ilość wyznaczała w przybliżeniu próg, po przekroczeniu którego groźba zatrucia pszczół staje się istotna. Może działać więc tutaj swoisty mechanizm samoobrony, który tylko wyjątkowo zawodzi, jak w przypadku pszczół serii nr Spożyły one duże porcje syropu w ogóle, także z domieszką mocznika. Pobrały w nim po 1249 ug azotu, co wiązało się ze wzrostem śmiertelności do 17% (tab.2). Tabela 3 Reakcja pszczół na dodatek mocznika do pokarmu; spożycie syropu naturalne i ubytek pszczół naturalny wyeliminowano (parametry grupy kontrolnej) Response of bees to a feed carbamide additive; natural intake of syrop and naturallosses ofbees were eliminated (values from the controls) Stężenie mocznika Wskaźniki - Indexes Dawka mocznika w syropie % mg/pszczołę Concentration ot spożycie syropu mg śmiertelność % Carbamide dose carbamide in syrup (in %) Consumplion ot syrup in mg Mortality rate (in 'o) in mg per bee ,5 +12,23-0,79 0,7098 3,0 +53,77-1,01 1, ,98-0,82 1, ,0-68, ,5037 Nasuwa się spostrzeżenie, że domieszka mocznika do syropu ma dla pszczół znaczenie nie jakościowe ale ilościowe. Inaczej mówiąc mocznikowi brakuje właściwości repelencyjnych w stosunku do. pszczół. W jednej serii badań (nr ) podawano pszczołom ten nawóz w różnych stężeniach, od 0,375% do 12%. Spożycie syropu w grupie kontrolnej wynosiło 49,32 mg na pszczołę, a ich śmiertelność po 3 dniach sięgała I%. Jeżeli te wyjściowe parametry uznamy jako skutek naturalnego zachowania się pszczół, to eliminując ten naturalny bieg możemy określać odpowiedzialność mocznika w zakresie ilościowym co do spożycia syropu i ubytku pszczół. Dla poszczególnych gradacji stężenia otrzymamy wskaźniki na plus lub minus, które przedstawiono w tabeli 3. Uzupełniamy je dodając, że spożycie syropu z 3% dodatkiem mocznika było istotnie większe niż w grupie kontrolnej, a z 12-procentową domieszką - istotnie mniejsze, natomiast ubytek pszczół różnił się istonie tylko przy stężeniu 12%. Niewielka domieszka mocznika 162

7 przydawała atrakcyjności dla syropu i pszczoły spożywały go do 1,55-ciu setnych raza więcej niż w grupie kontrolnej, ale w każdym przypadku pobrana dawka mocznika nie przekraczała 2 ug w przeliczeniu na pojedynczego osobnika. Pobieraniu syropu sprzyjało również niewielkie stężenie mocznika, tyle że tego związku gromadziło się wtedy stosunkowo niewiele w organiźmie pszczoły. W doraźnej ocenie nie szkodził on im. Te grupy pszczół z upływem dni wykazywały nawet większą żywotność niż pszczoły kontrolne, w przypadku stężenia 0,375% i 0,75% istotną, jak również istotną ale w odwrotnym kierunku te grupy pszczół, które spożywały mocznik w stężeniu 6% i 12% (tab.4). Można zatem przypuszczać, że syrop z mocznikiem pszczoły pobierają chętnie, a zahamowania jakie tutaj mogą mieć miejsce wynikają bądź z ograniczonych możliwości konsumpcyjnych pszczół, bądź zbliżania się do bariery, jaką stanowi dawka toksyczna. W jednym i drugim przypadku kluczową rolę odgrywa stężenie tego środka w syropie. Tabela 4 Liczba dni jaka upływa do śmierci 25%, 50% i 75% pszczół po spożyciu syropu z domieszką mocznika w różnych stężeniach; istotność różnic oznaczano w obrębie każdego poziomu śmiertelności The number of days after the death of25%, 50% and 75% ofbees consuming syrup supplemented with carbamide given at various concentrations; signilicant differences were marked in each mortality level Mocznik - Carbamide Liczba dni do śmierci - Number ol days belore death stężenie w syropie % dawka mg/pszczołę 25% pszczół 50% pszczół 75% pszczół concenlralion in dose in mg p6l' oee 25% ol bees 50% ol bees 75% ol bees syrup (in %) O O 10,4 b 13,7 b 15,7 b 0,375 0,196 10,6 b 13,7 b 18,7 c 0,75 0,384 9,4 b 14,1 b 18,3 c 1,5 0,710 9,8 b 13,1 b 16,0 b 3,0 1,959 8,8 b 13,3 b 15,7 b 6,0 1,955 8,4 b 10,5 a 13,4 a 12,0 1,504 6,2 a 8,7 a 12,9 a Miarę znaczenia dla pszczół stężenia mocznika w syropie spróbujemy scharakteryzować poprzez następujący zbiór współczynników korelacji, podanych według malejącej ich mocy: - 0,924 - stężenie mocznika i spożycie syropu, 0,816 - stężenie mocznika i śmiertelność pszczół, 0,746 - stężenie mocznika i jego spożyte dawki. Ponadto także współczynniki następujących związków: - 0,735 - spożycie syropu z mocznikiem i śmiertelność pszczół, 163

8 0,673 - pobrana dawka mocznika i śmiertelność pszczół, - 0,504 - spożycie syropu z mocznikiem i pobrana dawka mocznika. Pierwsze trzy miejsca w tym zbiorze dotyczą stężenia mocznika w syropie i zależne od tej cechy ilości spożywanego syropu, pobieranie porcji tego preparatu i śmiertelność pszczół. Związek pomiędzy ilością spożywanego syropu oraz wielkością pobranych dawek mocznika a śmiertelnością ma o wiele mniejszą moc. Jedynie w ocenie związku tych parametrów z liczbą dni jakie upływają do śmierci 75% pszczół, stężenie mocznika w syropie zajmuje wysoką pozycję: - 0,811 - pobrana dawka mocznika i liczba dni do śmierci 75% pszczół, - 0,782 - stężenie mocznika i liczba dni do śmierci 75% pszczół, 0,669 - spożycie syropu z mocznikiem i liczba dni do śmierci 75% pszczół. W agrotechnice rekomenduje się stosowanie mocznika łącznie z Insolem 5. Syrop z 10-procentowym dodatkiem mocznika i O,8-procentowym lnsolem 5 pszczoły pobierały w następujących ilościach /średnio z 4 serii w przeliczeniu na l pszczołę/: mg "lo A. syrop 68, B. +Inso! 5 69,12 100,3 C. + mocznik ,0 D. + Inso! 5 + mocznik 24,55 35,6 Że w grupie C i D wskaźnik spożycia syropu wynosił 35%, to były skutki działania mocznika, w grupie D nie złagodzonego jednak współdziałaniem Insolu 5, który nie wywoływał u pszczół oporu w pobieraniu pokarmu. W grupie D malała zatem dawka pobieranych mikroelementów w porównaniu z grupą B. Ich ilość i dawki mocznika oraz związany z nimi przyrost śmiertelności podajemy niżej w średnim ujęciu: mikroelementy w lig/pszczołę mocznik w mglpszczolę śmiertelność w % A B c D o O 1, O 2.14 O 2, ,120 2, Dodatek mocznika do syropu wyraźnie wpływał na wzrost śmiertelności pszczół. przy zbliżonej średniej jego dawce więcej jednak ginęło pszczół, które równolegle spożywały także Insol 5. Zatem Insol 5, który nie był groźny dla pszczół (grupa B), podany w parze z mocznikiem wspomagał jego toksyczne właściwości. W każdym jednak przypadku zwiększenie dawki 164

9 mocznika w syropie wpływało na wzrost śmiertelności pszczół. Moc tego związku charakteryzowana współczynnnikiem korelacji (r) była wysoka, wprawdzie wyższa dla grupy C (+mocznik) niż w grupie D (+mocznik +Jnsol 5), ale nas bardziej interesowały różnice wartości współczynników regresji (h): b c. + mocznik D. + mocznik ,749 0,940 7,719 10,564 Oznacza to, że wzrost o 1 mg dawki mocznika prowadził w naszym doświadczeniu do zwiększenia śmiertelności o 7,7% w grupie C, a o 10,6% w grupie D. Tę sytuację dobrze przedstawiają na rycinie 3 linie regresji, które mogą być interpretowane w zakresie podanych tam dawek mocznika (w grupie C - 1,7-2,7 mg, w grupie D - 1,3-2,7 mg). Inny przebieg linii regresji dla pszczół grupy D niż występuje w grupie C przyjmujemy jako skutek współdziałania pomiędzy Insolem 5 a mocznikiem, który jest źródłem toksyczności. Wpływ środowiska hodowlanego W badaniach mieliśmy do dyspozycji pszczoły rasy kraińskiej, kaukaskiej i rasowo bliżej nieokreślone. W testowaniu laboratoryjnym pszczoły każdej grupy zachowywały się swoiście, czy to w ilości pobieranego syropu w ogóle, czy reakcji na dodatek nawozów dolistnych. Gdy uwzględnimy w tej ocenie kompletne serie badań, w których nawozy dolistne użyte w czystej postaci były tylko fragmentem, to na II przypadków spożycie syropu różniło się istotnie w 5, a poziom śmiertelności w 6. Czynnik genetyczny miał więc tutaj niebagatelny wkład jako źródło zmienności. Powracając do nawozów dolistnych spróbujemy przedstawić znaczenie wynikających stąd tendencji. Przeciętnie w 4 seriach badań pszczoły kraińskie (car) pobierały w ciągu doby więcej syropu cukrowego od pszczół kaukaskich (cau). W obu rasach zmniejszał spożycie syropu dodatek do niego mocznika, ale bardziej były wrażliwe na to pszczoły cau (mg/pszczołę): syrop + mocznik car ,50 cau 56,80 16,56 Na jedną pszczołę car przypadało zatem 2,076 mg mocznika, a na pszczołę cali - 1,464 mg. Te dawki preparatu były odpowiedzialne za śmierć 16,01% pszczół car i 4,67% pszczół cau (naturalne ubytki wyeliminowano). 165

10 Wzrost dawki mocznika 01,42 razy prowadził do zwiększenia o 3,43 razy w porównaniu pszczół car do rasy cau. W tym przypadku mocznik powodował większe straty wśród pszczół kraińskich niż kaukaskich, a to wynikało z pobierania większych dawek tego nawozu i mniejszej odporności na jego toksyczne działanie. Mikroelementy zawarte w nawozach dolistnych praktycznie nie szkodziły pszczołom, w niektórych jednak przypadkach prowadziły do wzrostu śmiertelności, w różnych jednak zakresach w stosunku do pszczół rasy cau i pszczół należących do populacji nieselekcjonowanej. W uśrednieniu pszczoły obu tych grup pobierały podobne ilości syropu, 63,53 mg i 63,04 mg, i syropu z domieszką Insolu 6,49,87 mg i 47,12 mg, a stąd trafiały do ich organizmów zbl iżone dawki mikroelementów: 27,173 ug i 25,465 ug, które jednak w odbiorze dawały różniące się efekty z korzyścią dla pszczół cau. W obrębie poszczególnych serii wprawdzie różnice nie były istotne statystycznie, ale tendencja się utrzymywała i w sumarycznym rachunku stwierdzono istotny wzrost śmiertelności w grupie pszczół nieselekcjonowanych (nn): cauw% nnw% syrop 1,63 a 5,34 ab + mocznik 1,25 a 8,01 b Związek między dawkami mikroelementów a śmiertelnością przedstawiamy na rycinie 3. W przebiegu krzywych widzimy duże wahania, ale nie ujmują one pszczołom nieselekcjonowanym pierwszeństwa we wrażliwości na działanie mikroelementów. Jeżeli jest ono uwarunkowane genetycznie, czemu nie zaprzeczamy, to występuje tutaj różnego rzędu współdziałanie pomiędzy czynnikami genetycznymi i pozagenetycznymi. Musimy zawsze liczyć się z wystąpieniem zmienności na tym podłożu, o źródłach niełatwych do określenia, tym bardziej, że w praktyce pszczelarskiej mamy najczęściej trudności w definiowaniu genetycznym pszczół. Istotność współdziałania tego rodzaju potwierdzała się wielokrotnie w naszym testowaniu laboratoryjnym. WNIOSKI Nawozy dolistne zawierające tylko mikroelementy, Jnsol 5 i Insol 6, są bezpieczne dla pszczół w stężeniach stosowanych w agrotechnice. Mocznik ze wzrostem dawki pobieranej przez pszczoły staje się dla nich toksyczny; w mniejszych dawkach, poniżej 2 mg na pszczołę, nie wywołuje doraźnych zatruć, ale obniża żywotność; pszczoły pobierają go z reguły do wysokości tej dawki krytycznej. W praktyce reakcja pszczół na działanie mocznika jest silnie skorelowana z jego stężeniem w pokarmie. 166

11 Mocznik podany w syropie cukrowym działa na pszczoły słabiej, niż podany jako domieszka do roztworu Insolu 5 w syropie. BO syrop w mg o o cd 0,1 cd 0,2 d 0,4 cd 0,8 c 1,6 b 3,2 a Insol 6 - %% w syropie Ryc. 1 Spożycie syropu z domieszką nawozu dolistnego Tnsol 6; w mg na jedną pszczołę, istotność różnic symbolizowano literami Tntake of syrup supplemented with the foliar fertiliser Tnsol 6; mg per bee, significant differences were marked with superscripts śmiertelność w % mocznik mocznik + Insol o 1,3 1,7 2,7 dawka mocznika w mg Ryc. 2 Wpływ Tnsolu 5 na szkodliwe działanie dla pszczół mocznika w testowaniu laboratoryjnym Effect of Insol 5 on the de1eterious action of carbamide in bees tested under laboratory conditions 167

12 25 20 śmiertelność w %% cau nn ,,,,, O-r.~~~~----+-~~,~----~~-T , mikroelementy w mikrogramach Ryc. 3 Śmiertelność pszczół rasy kaukaskiej (cau) i pszczół nieselekcjonowanych (nn) w zależności od dawki mikroelementów zawartych w nawozie dol istnym Jnsol 6; dawki w przeliczeniu na jedną pszczołę, ubytki naturalne pszczół wyeliminowano The mortajity of Caucasian and non-selected bees attributed to the does of microelements in the foliar fertiliser Insol 6; doses were calculated per hee and natural losses were not considered LITERATURA Chorbiński P., Tomaszewska B. (1995)- Toksyczność nawozów mineralnych dla pszczół w warunkach laboratoryjnych. Cz. I. Toksyczność mocznika i saletry amonowej. Pszczelno Zesz. Nauk., 39(2): G r O m i s z Z. (1 98 O) - Wstępne badania szkodliwości dla pszczół niektórych nawozów mineralnych. Pszczelno Zesz. Nauk., 24: SENSITIVITY OF BEES TO THE ACTION OF CERT AIN FOLIAR FERTILISERS IN LABORATORY INVESTIGATIONS M. Gromisz Summary lnsol 5, Insol6, and carbamide comprising 5% ofnitrogen are, among others, applied to foliar fertilisations. Insol 5 and Insol 6 contain at various proportion the following microelements: magnesium, barium, copper, iron, manganese, molybdenum, and zinc. The 168

13 agents spread on plants at recommended concentrations are practically not risky for bees. On the other hand, carbamide as a foliar fertiliser can be highly toxic in bees when the consumption ofthe agent is close 2 mg per bee. Bees willingly intake this fertiliser up to this level irrespective of its concentration in syrup. Carbamide added to Insol S and Insol 6 solutions (recommendations) produces a more toxic action in comparison to that resulted from carbamide given as a pure compound, Keyword: honey bee, foliar fertilisers, microelements, carbamide, toxicity. 169

14