z O f i a G r o m i s z, M i c h a ł G r o m i s z Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKWE Rok XL Nr SZKDLIWŚĆ DLA PSZCZÓŁ PREPARATU BANCL W WARUNKACH LABRATRYJNYCH z f i a G r o m i s z, M i c h a ł G r o m i s z Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie Preparat Bancol 50 WP powodował u pszczół zanik aktywności i utratę zdolności pobierania pokarmu. co dla części z nich kończyło się śmiercią. W testach szkodliwości żołądkowej ginęło ich w czasie 72 godzin 30-60%. W testach kontaktowych natomiast przetrzymywanie na podłożu skażonym przez 24 godziny praktycznie nie uśmiercało pszczół, ale w większości nie odzyskiwały one po tym czasie zwykłej swojej aktywności. Słowa kluczowe: pszczoła miodna. pestycydy. toksyczność, bensuitap. WPRWADZENIE W końcu lat osiemdziesiątych wpisano do krajowego rejestru pestycydów preparat Bancol 50 WP z grupy tiosulfonianów. Zawiera on w swoim składzie 50% bensultapu, związku biologicznie czynnego. Jak podają w Zaleceniach chrony Roślin (1987, 1995) opracowanych przez Instytut chrony Roślin oraz w innych terminarzach (Hasło grodnicze 1995, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa 1995), Bancol działa kontaktowo i żołądkowo, w odmienny jednak sposób od działania większości insektycydów. Natychmiast po zabiegu owady zaprzestają żerowania, a w końcu giną na skutek zagłodzenia. Poza tym działa skutecznie na owady uodpornione na inne pestycydy. Jest stosowany w uprawach rolnych (stonka ziemniaczana) i sadowniczych, niszczy nałiściaki i szkodniki minujące; zalecany w dawce 1 kg/ha, w stężeniu od 0,07% do 0,2%. Jako preparat mało szkodliwy dla pszczół zaliczono go do III kl.isy toksyczności i obwarowano 3-godzinnym okresem prewencji. Zespół nasz w 1987 roku podjął wstępne badania wrażliwości pszczół na szkodliwe działanie tego insektycydu, przeprowadzone później na szerszą skalę w 1994 roku. Przedstawiamy je w niniejszej pracy. 167

2 METDYKA Badania przeprowadzono w 1987 i 1994 roku, w warunkach laboratoryjnych, przetrzymując pszczoły w temperaturze 25 C. Użyty do testowania preparat Bancol 50 WP zawier ał :50% substancji czynnej, bensultapu. W testowaniu szkodliwości żołądkowej podawano pszczołom do klateczek syrop skażony preparatem na czas 24 godzin. Po tym czasie oznaczano masę spożytego syropu i dawki pobrane w nim substancji czynnej. Stężenie preparatu w syropie różnicowano do następujących poziomów: 0,0125%, 0,025%, 0,03%, 0,05%, 0,075% i 0,1%, które się powtarzały - z zachowaniem tej samej kolejności, w 1, 1, 2, 6, 4 i 1 serii. Pszczoły kontrolne otrzymywały na tych samych zasadach syrop wyłącznie czysty. W 1987 roku badano w ten sposób pszczoły w 75 klateczkach, po 20 sztuk w każdej, w 3 seriach (4, 6 i 12 czerwiec), a w roku w 116 klateczkach w 12 seriach (daty założenia serii w tabeli 1). Codziennie usuwano z klateczek i liczono martwe pszczoły, do czasu gdy zginęło ich 75%. W testowaniu szkodliwości kontaktowej pszczoły nakładano, po 10 sztuk, do szalek Petriego, o średnic)' 11 cm, na bibułę filtracyjną świeżo nasączoną 0,075% roztworem wodnym preparatu w ilości 1,5 mi, oraz po upływie 6 godzin i po upływie 1 dnia od jej skażenia. Pszczoły kontrolne nakładano w podobnym trybie na bibułę nasączoną wodą destylowaną. gółem badano w ten sposób pszczoły w 22 szalkach (2 serie: 13 i 17 sierpnia). Jakowskaźnik szkodliwego działania preparatu dla pszczół przyjęto poziom śmiertelności po upływie 72 godzin w teście żołądkowym i 24 godzin w teście kontaktowym, licząc od podania do klateczek pokarmu skażonego lub nałożenia owadów do szalek. W celu wyeliminowania wpływu naturalnego ubytku pszczół na wartość wskaźników szkodliwości, zastosowano przeliczenie według wzoru Abbotta: gdzie: P = 100(Po-c):(100-c) p - odpowiada śmiertelności skorygowanej, Po' śmiertelności obserwowanej, c - śmiertelności stwierdzonej w grupie kontrolnej, wyrażonych w procentach. Analizy zmienności przypadków śmiertelnych przeprowadzono na wartościach transformowanych, korzystając z wzoru Freernan'a-Tukey'a. W ocenie istotności różnic wykorzystano test Duncana, przyjmując poziom wiarygodności 0,05. Różnice istotne symbolizowano różnymi literami alfabetu (nieistotne tą samą literą). W tekście pracy i tabelach podano wartości średnich otrzymane z przeliczenia ze średniej dla wartości transformowanej. 168

3 WYNIKI Pierwsze testowanie preparatu Bancol 20 WP podjęto w 1987 roku, podając go pszczołom w syropie cukrowym. w następujących stężeniach: 0,025%, 0,05WYC" 0,075% i 0,1 %. Syrop skażony pobierany był w podobnych ilościach bez względu na stężenie pestycydu, na poziomie około 40% spożycia syropu czystego, które w grupie kontrolnej wynosiło średnio 53,23 mg w przeliczeniu na jedną pszczołę. Dzięki tym okolicznościom dawki pobieranej substancji czynnej preparatu wzrastały w postępie arytmetycznym, od ppm do 9,140 ppm. dpowiadająca im śmiertelność pszczół wprawdzie również narastała. ale nieproporcjonalnie, od 19,56% do 56,27% przy najwyższej spożytej dawce. która przekraczała 4,1-krotnie dawkę wyjściową (ryc. 1). ppm * ~ -: ' 0.075" 0.1' It,ienie preparatu w ayropi. --+,pożylli. ayropu w D b.naultap w ppm --+- imi.r.,lnoib syrop uptake (%) bensuitap (ppm) mońality rate (%) Ryc.l. Pohierane ilości (w %) syropu skażonego preparatem Bancol w porównaniu do spożycia syropu czystego (HX)%) oraz śmiertelność pszczół w % (ubytki naturalne pszczół wyeliminowano); prawa skala: pobrane dawki substancji czynnej. bensultapu, w ppm w przeliczeniu na I pszczołę w zależności od stężenia preparatu w syropie. Uptaken amounts (%) ot"the syrup contaminated with Bancol in comparison to pure syrup uptaken (100%) and the mortality rate ot" bees (%) (natural losses were not considered); the right axis: uptaken amounts of the active substance (bensultap) ppm/bee in relation to the agent concentrations in syrup. W roku 1994 wznowiono na szerszą skalę badania szkodliwości tego preparatu. Jego toksyczność żołądkową dla pszczół możemy ogólnie oceniać jako średnią w porównaniu z innymi preparatami. W krańcowych przypadkach śmierć dotykała bowiem nieco ponad 60% pszczół zamieszkujących klateczki. Spożycie syropu skażonego było ograniczone 169

4 przeważnie do 33-40% ilości pobieranego syropu czystego. Pszczoły pobierały go więcej jedynie przy bardzo niskich stężeniach preparatu. jakie w badaniach także stosowano. W rezultacie dawki substancji czynnej w poszczególnych seriach badań zostały dość silnie zróżnicowane. w średnim przeliczeniu od 1,6 ppm do 8,6 ppm na jedną pszczołę. dpowiednio do tych dawek kształtowała się również śmiertelność pszczół, w trzecim dniu obserwacji od 8,4% do 67,2% (tab. 1). Tabela Wrażliwość pszczół na toksyczne działanie żołądkowe preparatu Bancol <;0 WP Scnsitivity ot' bees to thc toxic intragastric actions of Bancol <;0 WP. Liczba powtórzeń w Seria kombinacji Series Number of repeats in combination x x x x x3 Stężenie %% Śmiertelność Dawka s.a.: preparatu w Spożycie pszczół po bensuhap syropie syropu w mg 72 godz. pprn/pszczołę (kombinacja) na pszczołę Moriality rate Concentrations of be es aftcr S.a. dose of of the agent (%) Syrup intuke 72 hrs bensultap in syrup mg/bee %'71 (ppm/hee) (combinationj 0,075 17,81\ a 5,723 54,61 h 43,31 b 6.01 a ,06 a ,16 b 61,86 h (I 1,71<a 0,075 14,21 a 4,470 65,56 h () 44,14 b 1,11<a ,18 a ,82 h 57,53 h 0,40 a 0,05 18,41 a 3,861\ 52,34 b 54,52 h 2,67 a ,05 40Sl\ a 8,574 23,114 b 3 m b 3,&1 a ,05 26,55 a 5,609 52,52 b 4 x 3 w 75,1\6 b 0.59 a ,05 25,14 a 5,176 1<,42b 3 m () 45,69 b a ,05 17,89 a 3,683 34,33 b 4 x 3 w 52,30 b {I 0,43 a 0,025 24,48 a 2,588 60,67 c 0301\ 94 4 x 3 0, ,90 a 1,622 31\,11\ h 59,78 b 0,42 a \ 0,Q3 27,86 a 3,480 35,13 h 77,86 b 4,71\ a 0,oJ 23,02 a 2,899 24,1\6 b 9 lu ,27 b 1,1<9a 170

5 Lecz prosta zależność pomiędzy wielkością dawki substancji czynnej a liczbą martwych pszczół nie rysowała się wyraźnie (ryc. 2). 70 amlertelaac w'll> - mort alit y rate (%) 60 * *' *' * "'*'" krzyw. lmi.rt.lnu'ci mortality curve IUS 7.5 B bensultap W ppm RYl:.2. Dawki substancji czynnej (ppm na pszczołę) preparatu Bancol 50 WP i śmiertelność pszczół w procentach (ubytki naturalne pszczół wyeliminowano). Doses of the active substance (ppm/bee ) of Bancol 50 WP and the monality rate (in 'Yt-i). Narural losses werc not considered. sobliwe było zachowanie się pszczół podkarmianych syropem z dodatkiem Bancolu. Na ogół po 24 godzinach prawie wszystkie żyły, ale były ciche, niemrawe. W większości obsiadywały ażurową ściankę klateczki, jakby przyczepione do drutów siatki. Po 48 godzinach część z nich obsiadywała już dno klateczki w pozycji przypłaszczonej, nie poruszając się. Z pozoru martwe dopiero po dotknięciu zaczynały pełzać. Najsłabsze zaś z nich leżały na grzbiecie, były jednak wyprostowane, a przy potrąceniu poruszały słabo odwłokiem lub czułkami. Martwe natomiast pszczoły były zgięte w półksiężyc, skulone, podobnie jak na ogół przy zatruciu pestycydami. Ilościowy zakres takiej sytuacji w klateczkach przedstawiamy na rycinie

6 udz iaf procen towy (%) 100~~ ~~ ~ o~ ~ ~ ~ D e 1 8 o e 1 8 o e 7 8dni.kty... - active chore - ill IWart_ - dead lini. pr.ry_n.: prep.r.t ' lini. nlepr_y.ana: preparat 0.026" kolejne dni obserwacji - Days ot' observatiou Ryc.3. Zmiany w kwalifikacji zdrowotności pszczół w ciągu 8 dni po zatruciu żołądkowym preparatem Bancol 50 WP użytym w stężeniu 0.025% i 0,0125%. Alterations in the wholesomeness evaluation of be es in 8 days alter intragastric intoxication with Bancol 50 WP administered at conccntrations of 0.025% and %. Te obserwacje możemy podsumowaćstwierdzeniem, że pod wpływem toksycznego działania pszczoły tracą aktywność i zdolność poruszania się, a więc w konsekwencji nie są w stanie pobierać pokarmu. Pasuje to do ogólnej charakterystyki specyficznego działania tego pestycydu, która głosi. że natychmiast po zabiegu na uprawie chronionej zwalczane owady zaprzestają żerowania, a w końcu giną na skutek zagłodzenia. Gdy w naszych badaniach podsumujemy spożycie syropu przez pszczoły zatrute Baneolem. otrzymamy pośrednio potwierdzenie tej hipotezy. Zachowanie się pszczół było bowiem zupełnie różne niż przy zatruciach innymi preparatami, na przykład preparatem Fastac i preparatem Karate (tab. 2). Różnica występowała w drugim dniu obserwacji bo w pierwszym dniu po podaniu syropu skażonego reakcja była podobna: ograniczenie jego spożycia do 36.6% (Bancol), 43,9% (Fastac) i 56,9(/(; (Karate) ilości pobieranego przez pszczoły kontrolne. W drugim dniu po dacie zatrucia preparatem Fastac i preparatem Karate pozostałe przy życiu pszczoły odzyskiwały apetyt i spożywały tyle samo syropu czystego. co ich towarzyszki konsumujące wyłącznie syrop czysty. na poziomie mg. Natomiast po Baneolu spożycie jednostkowe syropu czystego sięgało tylko 22,4% tej ilości i na podobnej dawce głodowej 172

7 przetrzymały one i następny trzeci dzień. Tabela 2 Ilość syropu skażonego pobrana przez pszczoły w ciągu 24 godzin oraz ilość syropu czystego spożywanego w następnych dwóch dniach Amounts or contaminatcd syrup taken up by be es during 24 hrs and the amounts of pure syrup red in consecutive rwo days Spożycie syropu w 3 kolejnych dniach w mg/pszczołę Preparat i jego stężenie Syrup intake in 3 conseeutive days (mg/bee) w syropie + preparat syrop ezysty - elear syrup + agent Agent and its eoncentrarion in syrup l-szy dzień 2-gi dzień 3-ci dzień first day seeond day third day Bez preparatu - mi, ól.{i2 c d d Without the agent - ()'!{ Fastac 10 EC -.I'7() b 4 J.7R d cd Karate 025 EC % c cd cd Bancol 50 WP - JJ5'Y" 22.5ó b 9.44 a 9.31 :.I Przy okazji pragniemy zwrócić uwagę, że pszczoły kontrolne drugiego i trzeciego dnia niewoli spożywały syropu mniej (o 32%) niż pierwszego dnia, gdy to po przegłodzeniu przez 2-3 'godziny apetyt im służył. Znaczy to, że działają tutaj okoliczności sprzyjające wymuszaniu spożycia syropu także skażonego, który nie zawsze jest jednak chętnie pobierany. Testowanie toksyczności kontaktowej przeprowadzono w trzech seriach badań, różniących się czasem wysychania bibuły: na świeżo, 6 godzin i l dzień. Użyty do skażenia bibuły 0,075% roztwór preparatu Bancol 50 WP w zasadzie nie działał śmiertelnie na pszczoły, ale pozbawiał ich zwykłej aktywności, stawały się one osowiałe, niemrawe, w większości siedziały przycupnięte lub mozolnie łaziły. dsetek pszczół martwych, niemrawych i aktywnych po 24 godzinach był następujący: martwe na świeżo 6 godzin wysychania 5% l dzień wysychania 2(k) niemrawe 100% 95% 40(1(; aktywne 5WYr Podczas przedłużania do 48 godzin (i dłużej) uwięzienia pszczół w szalkach, odsetek śmiertelnych przypadków powiększał się znacznie, średnio do 7,6%, ale do klasy niemrawych kwalifikowało się tylko 17,6(f() owadów. 173

8 Pozostałe pszczoły w obsadzie klateczek poruszały się swobodnie, bez widocznego wysiłku, nie obserwowano jednak u nich oznak tak wyrazistej aktywności, jak u pszczół w szalkach kontrolnych. znoszących niewygodną izolację bez widocznego uszczerbku zdrowia. pierając się na przypadkach śmiertelnych można uznać, że preparat Bancol50 WP nie przedstawia w kontakcie zagrożenia pszczołom. Jednakże w jego właściwościach pozbawiania chociażby czasowo aktywności, zawiera się element niebezpieczny dla pszczół, gdy kontakt nastąpi w warunkach polowych. Niemożność powrotu do ula oznacza pewną śmierć. WNISKI Sumaryczna ocena szkodliwego działania preparatu Bancol 50 WP w testach laboratoryjnych kształtowała się na poziomie śmiertelności 30-6WYC, w działaniu żołądkowym i kilku procentach w działaniu kontaktowym. Istotne jednak zagrożenie pszczołom tkwi w tej właściwości preparatu, która ich pozbawia aktywności. W warunkach polowych chociażby przejściowa utrata aktywności, może uniemożliwić na zawsze pszczołom powrót do ula. LITERATURA Program ochrony roślin sadowniczych ( ) (1995) - Hasło grodnicze, 62(2):9-12R. Program ochrony sadów ijagodników na lata Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice. Zalecenia ochrony roślin na rok 1987/88. lr, Poznań Zalecenia ochrony roślin na lata -1993/94.. lr. Poznań 1993 HARMFUL EHECTS F THE BANCL FRMUŁA N BEES UNDER ŁABRATRY CNDlTINS Z. G r o m i s Z, M_ G r o m i s z Summary The formuła Bancol50 WP contains 50% ot' the active ingredient bensultap, n coutact with the formula or on its stomach ingestion the bees lost their activity which, for a part ot' them. resu1ted in death. In stomach ingestion tests 30% to 60% ot' the be es perished within 72 hours. In conract tests the exposition of the be es to a contaminated surface did not resulted in their mortality but the majority of the bees failed to regain their normai activity following the exposition. Kevwords: honey bee, pesticides, toxicity, bensulatp. 174