PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE. OBSERWACJE NAD SZKODLIWOSCIĄ GALECRONU EC 50 DLA PSZCZÓł.. Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa WPROWADZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XX 1976 OBSERWACJE NAD SZKODLIWOSCIĄ GALECRONU EC 50 DLA PSZCZÓł.. Zofia Gromisz Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa WPROWADZENIE W badaniach nad skutecznością działania różnych pestycydów na choroby i szkodniki roślin uprawnych coraz więcej nadziei wiąże się z preparatami selektywnymi w odniesieniu do owadów pożytecznych a szczególnie do pszczół. Według N i e m c z y k a (1975), z zarejestrowanych w naszym kraju pestycydów posiada tę właściwość Galecron EC 50, produkowany przez szwajcarską firmę Ciba-Geigy. Preparat ten służy głównie do zwalczania przędziorków ale może być stosowany także do walki z innymi szkodnikami występującymi w sadach (program ochrony sadów towarowych na lata ). Zalecenia ochrony roślin na 1975 r. (10 R 1974) podają, że Galecron nie wymaga okresu prewencji z punktu widzenia bezpieczeństwa pszczół. Według danych firmy produkującej, Galecron jest w małym stopniu toksyczny dla pszczół. W stosunku do nich posiada głównie właściwości repelencyjne. Dotychczas nie mamy ani dokładnych danych zagranicznych, ani własnych badań w tym zakresie. Celem zatem mojej pracy było możliwie dokładne określenie szkodliwości tego preparatu dla pszczół w warunkach laboratoryjnych. MATERIAŁ I METODYKA Doświadczenie przeprowadzone zostało w lecie 1975 r. w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym Górna Niwa. Do badań wzięto preparat produkcji szwajcarskiej Galecron EC 50. Substancję czynną preparatu sta pszczelnicze zeszyty 225

2 nowi chlordimeform. W doświadczeniu uwzględniono obserwacje dotyczące szkodliwości żołądkowej i kontaktowej Galecronu dla pszczół w warunkach laboratoryjnych, oraz szkodliwości gazowej w warunkach laboratoryjnych i polowych. Dogwi!łdl!2~l'1i~m.ohj~to ps~c~oły robotnice rasy krajowej i kaukaskiej. Określanie szkodliwości żołądkowej. W doświadczeniach różnicowano rodzaj pokarmu, jaki otrzymywały pszczoły i sposób jego pobierania. Wewnątrz każdej serii udział ilościowy ras i rojów pszczół w poszczególnych kombinacjach był taki sam. Przy zestawieniu 'kombinacji w tabeli 1 podano ogólny zestaw z ilu rojów i z jakiej rasy pobierano pszczoły do badań. Pszczoły pobierano bezpośrednio do klateczek z ostatniego plastra w gnieździe. W trzech pierwszych seriach doświadczenia dawano do klateczek po 25 pszczół, w następnych po 20. Po pobraniu pszczół z ula przetrzymywano je przez 1 dobę na czystym syropie, aby wyrównały one swoje zapasy pokarmu w wolach miodowych. Po upływie tego czasu zakładano właściwe doświadczenia, poddając pokarm skażony Galecronem, a w grupie kontrolnej czysty syrop cukrowy. Ilość spożytego przez pszczoły pokarmu określano z różnicy jego ciężaru przed poddaniem i po za- Schemat doświadczeń nad szkodliwością żołądkową Galecronu Tabela l Kombinacja (rodzaj pokarmu, Liczba klateczek Liczba Data serii sposób jej!o pobierania, stężenie pszczoły pszczoły rodzin preparatu) krajowe kaukaskie ogółem 5) VI Syrop: skażony 0,1% czysty ro VI Ciasto rniod~o-cukrowe: skażone 0,1% skażone 0,2% 5 5 czyste VIII Syrop : Skażony 0,1%, z dołu 4 skażony 0,1%, z góry 4 czysty, z dołu 4 4 czysty, z góry 4 28 VIII Syrop: skażony 0,1%, z dołu 6 skażony 0,1%, z góry 6 czysty i skażony 0,1% 6 3 czysty, z dołu, 6 czysty, z góry 6 I 2IX Syrop: czysty i Skażony 0,1%, z góry 12 czysty, z góry

3 braniu z klateczek. Na tej podstawie obliczono też dawki preparatu spoży~ tego przez pszczoły, biorąc. pod uwagę jego zawartość w pokarmie. W serii z dnia 26 VIII nie oznaczano ilości spożytego pokarmu. Martwe pszczoły w klateczkach liczono po upływie 24 i 48 godzin, podając potem w procentach śmiertelność. W serii z dnia 11VI ilość martwych pszczół obliczono tylko jednokrotnie, po 24 godzinach. Określanie szkodliwości kontaktowej. Obserwacje przeprowadzono w dniach: 19 VI i 30 VI. W dniu 19VI pszczoły rasy krajowej po pobraniu z uli usypiano przez 20 sekund CO 2 Po uśpieniu wkładano je do szalek Petriego o średnicy 15 cm, wyłożonych bibułą filtracyjną, zamoczoną. uprzednio w 0,1% roztworze wodnym Galecronu EC 50. Uwzględniono 5 kombinacji zróżnicowanych czasem, jaki upłynął od nasączenia bibuły do umieszczenia jej w szalce i nałożenia pszczół. Wynosił on: 15 minut, 2 godziny, 4 godziny i 6 godzin. Bibułę suszono na otwartym powietrzu. W każdej kombinacji uwzględniono 10 powtórzeń (10 szalek po 10 pszczół). W kombinacji kontrolnej bibułę nasączono czystą wodą. Pszczoły w szalkach podkarmiano czystym ciastem miodowo-cukrowym przez 72 godziny, W tym okresie pszczoły przebywały w cieplarce, w temperaturze C. W dniu 30 VI szkodliwość kontaktową Galecronu dla pszczół oznaczono metodą nanoszenia na uśpione pszczoły po 1 kropli wodnego roztworu Golecronu (stężenie 0,1%). Krople dozowano za pomocą mieszalnika, używanego do badań serologicznych krwi. Po skażeniu pszczoły wkładano po 10 sztuk do klateczek i trzymano je w cieplarce, karmiąc ciastem przez 72 godziny. Śmiertelność pszczół określano po 24, 48 i 72 godzinach. "'~ Określanie szkodliwości par. Dnia 24 VI przeprowadzono obserwacje w warunkach laboratoryjnych. W pomieszczeniu o temperaturze 27 C i wilgotności 80% umieszczono klateczki z pszczołami pod szklanymi kloszami, pod którymi były naczyńka z roztworem wodnym Golecronu 0,1.% lub z czystą wodą (kontrolne), Czas przetrzymywania pszczół w parach roztworu preparatu wynosił 30 i 60 minut, a w parach czystej wody - 60 minut. Każda z tych 3 kombinacji liczyła po 10 powtórzeń. Ogółem było w doświadczeniu 30 klateczek, po 10 robotnic w każdej. Pszczoły pobierano z 5 rojów rasy krajowej. Po działaniu par pszczoły przetrzymywano w cieplarce do 72 godzin. Dnia 26 VI przeprowadzono obserwacje polowe w sadzie Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego Górna Niwa, przy temperaturze powietrza około 27 C. Kwaterę jabłoni o powierzchni 2 ha opryskano roztworem wodnym Galecronu, w stężeniu 0,1%. Zabieg wykonano przy pomocy opryskiwacza RC-700, zużywając średnio 1800 l cieczy na 1 ha. Pszczoły rasy krajowej pobrane z ramek do osiatkowanych klateczek, o wymiarach 12,5X 12,5X 12,5 cm, wynoszono do sadu w trzech terminach: w czasie opryskiwania, pół godziny i 3 godziny po opryskiwaniu. Na terenie skażonym pszczoły w klateczkach zawieszano w koronach 227

4 drzew na wysokości około 1,5 m nad ziemią, przetrzymując tam je przez 30 lub 60 minut. Pszczoły z grupy kontrolnej były przez 60 minut na terenie nie objętym zabiegami, oddalonym w przybliżeniu od kwatery opryskiwanej o 500 m. W każdej kombinacji (czas X preparat) wystawiono 5 klateczek po 20 pszczół. Pszczoły przyniesione z sadu do pracowni przebywały w cieplarce o temperaturze 24 C, karmione ciastem przez 72 godziny. Ilość martwych pszczół w poszczególnych klateczkach obli- -czono po upływie 24, 48, 72 godzin obserwacji. Wzory opracowań statystycznych zaczerpnięto z podręcznika R u s z- -c z y c a (1970). Liczbę padłych pszczół transformowano do analiz według przekształceń Freemana-Tukeya (C e l i ń s k i 1964). WYNIKI Szkodliwość żołądkowa. W dniu 5 VI nastawiono pierwszą serię doświadczenia. Galecron w stężeniu 0,1%, poddano pszczołom w probówkach z otworami w dnach, przez które mogły pobierać pokarm. W ciągu dwóch dni pszczoły zachowywały się podobnie we wszystkich klateczkach, zarówno na czystym jak i skażonym syropie. Zużyły one w tym czasie zbliżone ilości pokarmu, którego wielkość wahała się w granicach od 113 do 128 mg na pszczołę. Dodatek Galecronu w pokarmie nie prowadził do wzrostu śmiertelności pszczół. Zauważono przy tym, że na powierzchni syropu skażonego wyodrębniła się niewielka warstewka o innym nieco zabarwieniu niż reszta cieczy. Galecron mógł wydzielać się na powierzchnię, przez co dolna warstwa syropu została pozbawiona, przynajmniej w części, domieszki tego praparatu. Przypuszczać należy, że nie był on pobierany przez pszczoły w zaplanowanym stężeniu. W związku z tym w następnych dwóch seriach doświadczenia pszczoły zmuszano, oczywiście w pewnych tylko powtórzeniach, do pobierania syropu skażonego wyłącznie od góry. Tym razem uzyskano wyniki inne niż poprzednio. Szkodliwe działanie Galecronu było widoczne. Pszczół pobierających pokarm z dołu probówki ginęło jednak o wiele mniej w porównaniu z tymi, które zmuszono do pobierania pokarmu od góry. Ilościowy stosunek jednych.do drugich wynosił po 24 godzinach karmienia w serii pierwszej i drugiej jak 1 do 2,5 i 1 do 4,2, a po 48 godzinach: 1 do 1,9 i 1 do 1,9 (tab. 2). Nasilenie śmiertelności pszczół zależało więc od sposobu pobierania przez nie pokarmu skażonego i od okresu karmienia. Wzrostowi śmiertelności nie towarzyszyło zwiększenie zużycia pokarmu skażonego, to znaczy zwiększenie przypuszczalnej dawki preparatu. Więcej pokarmu skażonego zużywały te pszczoły, które miały dostęp do niego od dołu probówki. Ginęło ich jednak mniej niż przy karmieniu od góry. Potwierdziło to przypuszczenia, że Galecron z upływem czasu gromadził się raczej w górnej warstwie syropu. W związku z tym określanie ilości spożytego pokarmu 228

5 Procent śmiertelności pszczół w azleżności od sposobu ich karmienia syropem skażonym Galeeronem w stężeniu 0,1% Tabela 2' Sposób pobie- Data rania pokarmu Rodzaj obserwacji z probówek pokarmu (kombinacja) 26 VIII [l. od dołu 2. od góry 3. od dołu 4. od góry skażjoiny; skażony czysty czvnsty Średni % śmiertelneści Zużycie po upływie: pokarmu w mg/pszczołę 24 godzin 48 godzin I - 13,0 22,0 32,0 41,0 1,0 2,0 O 5,0 28 VIII 1. od dołu 2. od góry 3. możliwość wyboru: 63,28dd 41,85d 3,~ 14,3 8,4a 16,Oa od dołu czysty 109,67 } od góry skażony 30,07 a 4,2 12,6a 4. od dołu 5. od góry czysty czysty 90,75bc 117,90ab 1,7 O 4,2a 2,7a nie wyjaśnia ilości pobranego przez pszczoły preparatu. Trzeba szukać innego sposobu poddawania go pszczołom w warunkach laboratoryjnych. Syropu czystego zużyły pszczoły więcej, pobierając od góry niż od dołu probówki. Można było podejrzewać, że dostęp od góry był łatwiejszy. Nie' sprawdziło się to jednak przy syropie z Galecronem, bo w tym przypadku pszczoły pobierały więcej od dołu. W tej serii doświadczenia wprowadzono również kombinację, gdzie poddano do klateczek po dwie probówki: a) syrop czysty.dostępny od dołu i b) syrop skażony z góry. Pszczoły pobierały wtedy więcej pokarmu czystego od dołu niż skażonego od góry. Nasuwa się pytanie, czy zmniejszenie zużycia pokarmu skażonego jest głównie następstwem spadku aktywności pszczół na skutek podtrucia, czy dlatego, że Galecron działa odstraszająco? Do tego zagadnienia powrócimy, omawiając wyniki z ostatniej serii doświadczenia. Galecron w pokarmie stałym. Dodatek Galecronu do ciasta wynosił 0,1% i 0,2%. Po 24 godzinach przetrzymywania pszczół na pokarmie skażonym śmiertelność ich była dość wysoka i związana ze stężeniem preparatu (tab. 3). Po 24 godzinach karmienia ciastem skażonym Galeeronem ilość martwych pszczół krajowych wynosiła średnio 32% a rasy kaukaskiej - 48,8%. Przy większym stężeniu preparatu (0,2%), śmiertelność pszczół wzrosła odpowiednio do 56,0.% i 64,8%. Pszczoły kaukaskie są więc bardziej wrażliwe od krajowych na działanie Galecronu, ale różnica jest jednak nieistotna. Dodatek 0,1% prepratu obniżał zużycie pokarmu przez pszczoły do połowy, a dodatek 0,2% do l/s. Dawka 0,0272 mm" Galecronu w cieście miodowo-cukrowym prowa- 22~

6 Zużycie pokarmu i śmiertelność pszczół karmionych ciastem miodowo-cukrowym skażonym Galecronem EC 50 Tabela :$ Zużycie pokarmu Dawka preparatu w mghszczołę w mma/pszczołę Średni procent śmiertej ności po 24 godzinach Q) Kombinacja I Q) Q) ;;;; ;g ;;;; CD '" o C1J ~ '" o C1J ~ '" ~.3 00 'Iii 0:1 Ol o.!i:i o.!i:i '2 o.!i:i c ';;;' 'O :=.~ 'O :=.~ 'O... := 0:1 '" :1 '" :1 '"....!<:.!I:I "Ul.!I:I.!I:I '<XI.!I:I.!I:I "Ul Ciasto skażone 0,1% 30,8 23,6 27,2a 0,0308 0,0236 0, ,0 48,8 40,4a Ciasto skażone 0,2% 19,1 19,0 19,Oa 0,0382 0,0380 0, ,0 64,8 60,4b Ciasto nieskażone 66,6 44,4 55,6 O O O O O O Srednio 38,8 29,9 33,9 29,3 37,9 33,6 a b a a dziła do ginięcia średnio 40,4 % pszczół, a większa dawka 0,0380 mm" 60,4 %. Dodatek badanego pestycydu do pokarmu stałego był groźniejszy w skutkach niż dodatek jego do syropu. Odstraszające działanie Galecronu na pszczoły. We wszystkich obserwacjach zostało stwierdzone, że pszczoły dużo chętniej pobierały pokarm czysty niż skażony Galecronem. Wyniki obserwacji z dnia 28 VIII wyraźnie wskazują, że może tu wchodzić w rachubę odstraszające działanie tego preparatu w stosunku do pszczół. W dniu 2 IX przygotowano materiał do ostatniej serii doświadczenia. Pszczoły rasy krajowej, pobrane z trzech rodzin, otrzymały do klateczek po dwie probówki, z możliwością pobierania pokarmu tylko od góry. Do jednej probówki dawano czysty syrop, do drugiej skażony Galecronem w stężeniu 0,1%. Pszczoły otrzymały więc możność pobierania dwóch pokarmów w jednakowych warunkach. Poza tym były klateczki z pszczołami, którym poddano po 2 probówki tylko czystego syropu cukrowego. Potwierdziły się wyraźnie wysuwane przypuszczenia. W klateczkach z czystym syropem, zużycie pokarmu w ciągu 48 godzin wynosiło 139,6mg/pszczołę. Prawie takie sarno spożycie ogólne pokarmu {123,8 mg) było w pozostałych klateczkach, ale syrop skażony stanowił w tym tylko 19,5% (ryc. 1). Tam gdzie dano pszczołom możliwość wyboru pokarmu: skażony i nieskażony, wystąpiła wyraźna tendencja do wyboru pokarmu nieskażonego. Potwierdza się więc, że preparat Galecron EC 50 działa na pszczoły odstraszająco. Dla praktyki jest to rzecz o dużym znaczeniu, zwłaszcza w stosunku do pszczół zbieraczek nektaru. Szkodliwość kontaktowa. Zetknięcie się pszczół z powierzchnią skażoną preparatem nastąpiło w szalkach Petriego. Umieszczano tam pszczoły krajowe, lotne, na bibule filtracyjnej, którą uprzednio zamoczono w 0,1% roztworze wodnym Galecronu i wysuszono na otwartym powietrzu. Od :230

7 460 i ~4'tO a-o" f !'-'"" b o.!'-'"",...!'-'"" 80!'-'"" o I I ~ ol 2 3 Nr rod.z~n ~ poko.rm ska.iol'\i~ O poka.rm C%'ist~ Ryc. 1. Średnia ilość pobranego przez pszczoły pokarmu w grupie a) z możliwością wyboru i w grupie b) kontrolnej (czas karmienia 48 godzin) stopnia wysuszenia bibuły różnicowała się śmiertelność pszczół. Dla kombinacji o 15 minutach suszenia była ona dość wysoka. Po 24 godzinach zginęło bowiem 47% pszczół. Po dwóch godzinach suszenia straty wynosiły 10%, po 4 godzinach - 2 %, a po 6 godzinach strat nie było. W szalkach Petriego, gdzie pszczoły kontrolne przebywały na bibule zmoczonej czystą wodą, śmiertelność wynosiła 1%. Dla wszystkich różnic istotność w analizie statystycznej została udowodniona. Kontakt pszczół z powierzchnią skażoną Galeeronem może okazać się dla nich niebezpieczny, ale szkodliwość tego rodzaju działania preparatu zmniejsza się bardzo szybko z upływem czasu po dokonanym zabiegu (ryc. 2). Wyniki uzyskane w drugiej serii doświadczenia, kiedy nanoszono preparat bezpośrednio na tułów pszczoły, potwierdziły stosunkowo małą szkodliwość kontaktową badanego preparatu w stężeniu 0,1%. Po 24 godzinach śmiertelność pszczół wynosiła u rasy krajowej 8,9%, a u rasy kaukaskiej tylko 4 %. Po następnej dobie przetrzymywania pszczół liczba martwych osobników wzrosła odpowiednio do 13,3% i 6,0%. W grupie kontrolnej, gdzie naniesiono na tułów robotnic tylko kroplę czystej wo- 23]

8 qoc1z. 8qocllZ. Ryc. 2. Spadek śmiertelności pszczół w zależności od czasu jaki upłynął od zamoczenia bibuły w roztworze Gadeoronu do umieszczenia ich w szalkach Petriego, dy - zginęło ich u pszczoły krajowej 2%, a pszczoły kaukaskie wszystkie przeżyły. Bezpośrednie krótkotrwałe zetknięcie się kontaktowe pszczół z Galeeronem nie wydaje się przedstawiać dla nich większego niebezpieczeństwa, o czym świadczą również dalsze obserwacje. Do sadu podczas opryskiwania drzew Galecronem EC 50 wyniesiono 5 osiatkowanych klateczek z pszczołami, po 20 sztuk w każdej. Podczas wykonywania zabiegu klateczki z pszczołami były opryskane cieczą roboczą o stężeniu preparatu 0,1%, a następnie zabrano je z sadu do laboratorium. Po 24 godzinach zginęło tylko 5% pszczół, niewiele co więcej niż w grupie,przetrzymywanej poza sadem (O%). Działanie fumigacyjne Galecronu. W obserwacjach laboratoryjnych, wykonanych w dniu 24 VI przy temperaturze 27 C i wilgotności 80%, nie stwierdzono zwiększonej śmiertelności pszczół traktowanych parami roztworu Golecronu w porównaniu z grupą kontrolną. Wśród 300 pszczół przetrzymywanych przez 72 godziny po tym zabiegu zginęły tylko 3 osobniki. Doświadczenie w warunkach polowych przeprowadzono w dniu 26 VI, przy temperaturze powietrza około 27 C. Pszczoły wyniesione do sadu w 30 minut po zabiegu opryskiwania, kiedy obeschły liście, na 30 minut, zginęły po upływie jednej doby w 11%, a trzymane w sadzie przez 60 minut - w 8 %. Pszczoły wyniesione do sadu po 3 godzinach od opryskiwania zginęły odpowiednio w 2 % i 9,3%. Niewielkie to ubytki, ale w grupie niepoddanej działaniu par preparatu wszystkie pszczoły przeżyły. Od tego zerowego stanu odchylenie rzędu 11% było nieistotne. 232

9 WNIOSKI Zgodnie z zapowiedzią wytwórcy preparat Galecron EC 50 jest w pewnym stopniu szkodliwy dla pszczół, szczególnie w działaniu żołądkowym. Szkodliwość kontaktowa Galecronu dla pszczół jest dość wysoka, ale szybko zanika. Szkodliwości gazowej nie stwierdzono. Zgodnie z testem wytwórcy stwierdzono również odstraszające dla pszczół właściwości tego preparatu. Stosowanie Galecronu EC 50 w ochronie roślin nie powinno stwarzać poważniejszego niebezpieczeństwa dla pszczół ale dla wyeliminowania nawet małego ryzyka, które zostało udowodnione materiałem niniejszej pracy, należałoby go stosować pod wieczór, to znaczy w czasie zanikania lotu pszczół. Następnego dnia ryzyko zatruć naj prawdopodobniej już nie istnieje wcale, chociaż należałoby to poprzeć jeszcze szczegółowymi badaniami w warunkach polowych. LITERATURA C a l i ń s kit. (1964) - Podstawy metodyczne polowych doświadczeń z ochrony roślin. Poznań, Instytut Ochrony Roślin. Galecron (1970) - "Ciba", Agrochemical Division, Basle, Switzerland. N i e m c z y k E. (1974) - Selektywność pestycydów i ochrona fauny pożytecznej w sadach. Prac. Inst. Sad., serie c - Biuletyn Informacyjny - Co nowego w sadownictwie, (4): Program ochrony sadów towarowych na lata (1975) - Owoce watzywa kwiaty, 14 marzec 1-15: R u s z c z y c Z. (1970) - Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiL. Zalecenia ochrony roślin na rok 1975 (1974) - Instytut Ochrony Roślin. Poznań. HAEJIłO,lJ;EHVf51BPE,lJ;HOCTV1rAJIEKPOHA 3~ 50,lJ;JI5InqEJI 3. f P o M 11III CMepTHoCTb MeCTHbIX rrsen, naraesrsrx B JIa60paTopHbIX ycjiobl1lix TeCToM aapascea- HflM fajiekpohom 3~ 50 B KOHlleHTpaJ.\1111 0,1%, COCTaBJIlIJIa nocne 24 ąacob Ha6JIIO~eHl1lł 32%, a KaBKa3CKI1X 48,8%. KOHTaKToBalI Bpe~HOCTb Fanexpoua ~JIlI nxen 6hIJIa CpaBHI1- TeJIbHO BbICOKaJl, HO xparxoaperaenaaa (6 xacoa). He KOHCTaTl1pOBaHo ra30boh Bpe~HOCTI1. Flpertapar I'anexpoa npojibi1ji CBoHcTBa, xoropsre ornyraaaior nxensr. OBSERVATIONS OF THE HARMFULNESS OF GALECRON EC 50 TO HONEY BEES Z. Gr o m i s z Summary The morta lity of worker bees in laboratory conditions fed with sugar -candy contamined with 0.1% Galecron EC 50 was 32% after 24 hr in Centraleuropean and 48.8% in Caucasian bees. Contact harmfulness of Galecron was high but short- -Iived (6 hr), Vapors of Galecron were not toxic. The Galecron pesticide showed repellent property to honey bees. 233