Wydawca: Pol.Tow.Psychologiczne Wydanie: I Rok: 2008 ISBN:

Transkrypt

1 Wydawca: Pol.Tow.Psychologiczne Wydanie: I Rok: 2008 ISBN:

2 39 Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński SKALA POMIARU PRĘŻNOŚCI SPP-25 Wprowadzenie Termin resilience (resiliency) został wprowadzony do literatury już w latach 50-tych ubiegłego wieku (Block, Block, 1980) przy okazji długofalowych badań, mających na celu ocenę osobowości młodzieży. Wyraźny wzrost zainteresowania tym konstruktem w ostatnich dziesięciu latach wiąże się z wzrastającą popularnością nurtu psychologii pozytywnej, nastawionej na poszukiwanie czynników i mechanizmów wspomagających zdrowie jednostki. Konstrukt pozostaje w kręgu zainteresowań nie tylko psychologii, lecz również socjologii i pedagogiki. Szczególne znaczenie zyskuje w odniesieniu do problematyki osobowości, stresu i zdrowia. Pomimo niejasności i niejednoznaczności pojęcia, opracowano narzędzia do jego pomiaru i przeprowadzono stosunkowo dużą ilość badań. Podejmowane są także działania mające na celu rozwijanie i kształtowanie resilience. Słowo resilience pochodzi od łacińskiego salire, oznaczającego sprężynować (ang. spring, spring up) i resilire, tj. odbijać się, powracać do poprzedniego stanu (ang. spring back). W literaturze używa się dwóch terminów, a mianowicie resilience i resiliency. Pierwszy jest utożsamiany z procesem skutecznego przezwyciężania negatywnych zjawisk i wydarzeń życiowych, drugi oznacza właściwość osobowości lub względnie trwały zasób jednostki. Pomimo, iż Nadolska i Sęk (2007) postulują, że ze względu na niejednoznaczność terminu lepiej jest posługiwać się jego angielskim odpowiednikiem, uznaliśmy, że należy przyjąć jego polski odpowiednik i za taki uznaliśmy pojęcie prężności. Autorzy konstruktu (Block, Block 1980), prowadząc badania dotyczące samokontroli, zaproponowali dwuwymiarowy model taksonomii typów osobowości obejmujący prężność ego, inaczej odporność (ego-resiliency) oraz kontrolę (ego control). Kontrola ego obejmuje tendencje do powstrzymywania (versus wyrażania) impulsów emocjonalnych i motywacyjnych. Z kolei prężność ego oznacza dopasowanie typowego sposobu kontroli do wymagań sytuacji, a więc równoważenie owej impulsywności i jej hamowanie (Oleś, Drat- Ruszczak, 2008). Prężność ego odnosi się zatem do zdolności jednostki do elastycznego reagowania na zmieniające się wymogi sytuacji, w tym stres, konflikt czy niepewność. Większość badaczy, w tym twórcy pojęcia (Block, Block, 1980, Block, Kremen, 1996, Letzring i in., 2005), traktują prężność jako względnie trwałą dyspozycję determinującą proces elastycznej adaptacji do ciągle zmieniających się wymagań życiowych. Ujmują ją więc jako cechę osobowościową (ego-resiliency) istotną w procesie zmagania się, zarówno

3 40 z wydarzeniami o charakterze traumatycznym, jak zdarzeniami występującymi w życiu codziennym. Zaproponowane przez Blocka ujęcie ego resilience wprowadził do literatury polskiej Z. Uchnast (1997), posługując się terminem prężność ego. Autor wskazuje, że jest to ciągle rozwijana i udoskonalana zdolność do zaradnego i adekwatnego radzenia sobie w realizacji codziennych zadań w zmiennych i nierzadko stresujących warunkach. Termin odnosi się więc do osoby zdolnej do przystosowywania się w sposób adekwatny, spójny i wytrwały do zmieniających się warunków życiowych, zarówno poprzez odpowiednie dostrajanie własnych zdolności i sprawności, jak i odpowiedniego wykorzystania czynników znajdujących się w otoczeniu. Przeciwieństwem są osoby z tzw. kruchą osobowością, dla których charakterystyczny jest niski próg frustracji. Osoby takie na nowe sytuacje reagują sztywnością i niepokojem. Uchnast uznaje prężność za podstawową właściwość osobowościowych procesów regulacyjnych i prężność ego, zwaną także prężnością osobową, traktuje raczej w kategoriach typu niż cechy, wskazując na istnienie specyficznego układu właściwości charakterologicznych. Rozumienie terminu prężność w kategoriach właściwości osobowościowych prezentuje także B. Fredrickson (2001), wskazując, że jest to trwały zasób jednostki, który najczęściej pojawia się w wyniku doświadczania przez osobę poważnych trudności lub zagrożenia. Prężność jest również ujmowana w kategoriach procesu. Luthar i in. (2000) zakładają, iż prężność odnosi się do procesu dynamicznej i pozytywnej adaptacji w obliczu pojawiających się przeciwności. Aktywowanie resilience wymaga więc doświadczenia bezpośredniego zagrożenia lub sytuacji o charakterze traumatycznym oraz utrzymania możliwości i kompetencji pozwalających na poradzenie sobie z nimi. Podobne rozumienie prezentuje Charney (2004), traktując prężność jako konstrukt wielowymiarowy, obejmujący istotne czynniki powiązane ze skuteczną adaptacją do stresujących wydarzeń. Wśród nich wymienia czynniki genetyczne, temperament, cechy osobowości oraz czynniki poznawcze. Waller (za: Heszen, Sęk, 2007) wskazuje, że prężność jest ujmowana jako dynamicznie zmieniający się rezultat interakcji sił w kontekście ekosystemu, uwarunkowany wieloma czynnikami. Nie jest to więc tylko zbiór właściwości osoby, lecz wynik wzajemnego oddziaływania cech jednostki i środowiska. Jest to właściwość dynamiczna, zależna od kontekstu życiowego, w związku z czym można ją rozwijać i kształtować. Z polskich autorów podobne podejście prezentuje Ostaszewski (2005) wskazując, że jest to wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniące kompensują lub redukują wpływ czynników ryzyka (s.2). Resilience nie jest więc ani cechą osobowości, ani indywidualną właściwością jednostki, lecz dynamicznym procesem, w którym można wyróżnić dwa zjawiska. Pierwsze wiążę się z narażeniem jednostki na negatywną sytuację życiową, która

4 41 wywołuje trudności w przystosowaniu się, drugie ujawnia oznaki pozytywnej adaptacji jednostki do tej sytuacji, przejawiające się w postaci wzrostu kompetencji społecznych (np. u dzieci może to być wzrost więzi z matką czy innym opiekunem, lepsze relacje z innymi), realizacji zadań rozwojowych i braku zaburzeń emocjonalnych lub innych zaburzeń zachowania. Charakterystyka prężnej osoby 1 Jeanne i Jack Block (1980) dokonali charakterystyki osób prężnych wskazując, że są to jednostki pewne siebie, produktywne, wytrwałe w działaniu, ceniące własną niezależność, posiadające poczucie humoru, potrafiące zjednać sobie przychylność i akceptację innych. Ponadto, są to osoby, które zdają sobie sprawę z motywów własnego działania, a podjęte zadania doprowadzają do końca. Cechuje je serdeczność i zdolność do bliskich relacji z innymi. Inni autorzy (Fredrickson, 2001, Tugade, Fredrickson, 2004) wskazują jeszcze na takie charakterystyczne cechy osób prężnych, jak wysoki poziom optymizmu i wewnętrznego spokoju, większą energię życiową, ciekawość świata i otwartość na nowe doświadczenia. Connor (2006) dodaje jeszcze, że przejawiają wyższe poczucie własnej wartości i skuteczności oraz w większym stopniu angażują się w relacje z innymi ludźmi. Semmer (2006), dokonując przeglądu badań dotyczących tego konstruktu wskazuje, że prężna jednostka to osoba, która: wykazuje tendencje do interpretowania otaczającego środowiska jako ogólnie sprzyjającego i podobnie jak optymista oczekuje, że przydarzy się jej więcej rzeczy pozytywnych niż negatywnych; jest raczej ugodowa i nie wykazuje skłonności do szkodzenia innym; spostrzega stresujące wydarzenia przede wszystkim w kategorii wyzwania; akceptuje pogorszenie sytuacji i traktuje doświadczane niepowodzenia jako normalne wydarzenia, które nie muszą wynikać z braku własnych kompetencji lub wskazywać na istnienie wrogiego świata; traktuje życie jako coś, na co ma wpływ, jako wynik własnej aktywności, siebie zaś jako osobę zdolną do wpływania na nie; charakteryzuje się stabilnością emocjonalną (a nie labilnością i skłonnością do doświadczania negatywnych emocji); napotkane trudności traktuje jako szansę na zdobywanie nowych doświadczeń i własnego rozwoju. 1 Charakterystykę prężnej osoby przedstawiono także w książce Osobowość, stres a zdrowie, Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008.

5 42 Przedstawiona powyżej charakterystyka wskazuje, że prężność wiąże się z takimi konstruktami osobowości, jak stabilność emocjonalna, otwartość na doświadczenia, optymizm, poczucie koherencji (zwłaszcza poczucie sensowności), poczucie kontroli czy własnej skuteczności. Nieodłącznym elementem prężności jest przeżywanie emocji pozytywnych. Silny związek prężności z emocjami pozytywnymi i tendencją do skutecznego radzenia sobie wskazuje także na pewne podobieństwa tego konstruktu do inteligencji emocjonalnej. Bartone (2006) wskazuje, że zasadniczą właściwością osobowości, prowadzącą do rozwoju resiliency, jest twardość. W kontekście powyższych stwierdzeń, rodzi się pytanie: czym różni się prężność od wymienionych właściwości osobowości? Otóż, wydaje się, że prężność jest pojęciem szerszym i nadrzędnym. Traktowana jako mechanizm samoregulacji obejmuje zarówno elementy poznawcze, charakterystyczne dla przekonań i oczekiwań, a dotyczące m. in. spostrzegania rzeczywistości w kategoriach wyzwania, a także własnych kompetencji, jak i emocjonalne, obejmujące afekt pozytywny i stabilność emocjonalną oraz behawioralne, wyrażające się w poszukiwaniu nowych doświadczeń i podejmowaniu różnorodnych i skutecznych strategii radzenia sobie z problemami. Zgodnie z ujęciem Block i Kremen (1996), prężność stoi w opozycji, zarówno do braku kontroli (impulsywność), jak jej nadmiaru (sztywność). Prężność wydaje się odwrotnością osobowości stresowej (typu D), którą charakteryzuje spostrzeganie świata jako zagrożenia, przeżywanie emocji negatywnych i radzenie sobie poprzez niewyrażanie emocji i powstrzymywanie się od kontaktów z innymi ludźmi (Ogińska-Bulik, 2009). Znaczenie prężności dla funkcjonowania człowieka Prężność jest związana z doświadczeniem emocji pozytywnych, co dodatnio wpływa na ocenę sytuacji stresujących (w kategoriach wyzwania), a także na wybór bardziej skutecznych i dostosowanych do sytuacji strategii radzenia sobie. Prężność łączy się więc z większą odpornością na sytuacje stresowe. Wagnild i Young (1993) podkreślają, że prężne jednostki nie są w jakiś cudowny sposób uodpornione na stres, doświadczają go tyle samo co inni, jednakże osoby te nauczyły się skutecznie radzić sobie z przeciwnościami losu. Wymienieni autorzy zwracają uwagę, że bycie prężnym nie oznacza, że powraca się niejako automatycznie do sytuacji sprzed kryzysu, ale że stwarza się możliwość odzyskania równowagi, a nawet wzrostu czy rozwoju. Prężność ma także istotne znaczenie dla zdrowia jednostki, szczególnie jego wymiaru psychicznego (Ogińska-Bulik, w druku). Może chronić przed rozwojem objawów nieprzystosowania, bądź zmniejszać ich nasilenie, a dotyczy to m in. objawów stresu potraumatycznego (Connor 2006). Ochronną rolę prężności potwierdzają dane dostarczone

6 43 przez Charneya (2004), wskazujące na jej negatywny związek z różnymi miarami nieprzystosowania, mierzonymi w okresie dzieciństwa, takimi jak zaburzenia lękowe, fobia społeczna, depresja. Szczególnie ważny wydaje się związek prężności z emocjami pozytywnymi. Emocje pozytywne pośredniczą w procesie przezwyciężania emocji negatywnych. Dzięki temu osoby doświadczone przykrymi wydarzeniami życiowymi (np. w wyniku poważnej choroby) mogą zmienić sposób patrzenia na świat, zyskiwać nadzieję i znajdować inne sposoby rozwiązania swojego problemu, a to sprzyja rozwinięciu spirali procesów korzystnych dla zdrowia (Fredrickson, 2001). Fredrickson i Losada (2005) wskazują, że prężność jest związana z tzw. rozkwitaniem (flourishing), oznaczającym optymalny dla jednostki zakres funkcjonowania, przez co sprzyja zdrowiu psychicznemu. Pomiar prężności Do pomiaru prężności u osób dorosłych opracowano kilkanaście narzędzi. Jednym z pierwszych jest Ego Resilience Scale, której autorami są Block i Kremen (1996). Dużą popularnością cieszy się Resilient Scale (RS), skonstruowana przez Wagnilda i Young (1993), stosowana także w badaniach młodzieży. Nowsze narzędzia, to: The Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC) (Connor, Davidson, 2003), Baruth Protective Factors Inventory BPFI (Ahern i in., 2006), The Resilience Scale for Adults RSA (Friborg i in., 2003), The Brief-Resilient Coping Scale BRCS (Sinclair, Wallston, 2004). Do oceny prężności, traktowanej w kategoriach procesu, wykorzystuje się także narzędzia służące do oceny posiadanych zasobów, m. in. poczucia koherencji, umiejscowienia kontroli, twardości, poczucia własnej wartości czy skuteczności. Służą one jako pośrednie miary prężności. Brak dostępnych w Polsce narzędzi do pomiaru tego konstruktu zdecydował o podjęciu prac nad jego opracowaniem 2. Zrezygnowano z adaptacji wersji obcojęzycznych ze względu na wielość metod i brak wyraźnej preferencji określonego narzędzia. Skonstruowana skala służy do pomiaru prężności traktowanej jako właściwość osobowości istotna w procesie skutecznego radzenia sobie, zarówno z wydarzeniami o charakterze traumatycznym, jak i stresem dnia codziennego. Polska skala do pomiaru prężności SPP-25 Przebieg prac nad konstrukcją narzędzia Twierdzenia zawarte w skali pochodzą z dwóch źródeł, a mianowicie z przeglądu różnych dostępnych narzędzi do pomiaru prężności, opracowanych przez autorów zagranicznych oraz 2 Narzędzie do pomiaru prężności opracowano także w Instytucie Psychologii UAM w Poznaniu, jednakże nie jest ono dostępne, nieznane są także jego właściwości psychometryczne.

7 44 wyniku prac kilkuosobowego zespołu psychologów i studentów psychologii, którzy w oparciu o teoretyczne założenia konstruktu utworzyli własny zestaw twierdzeń do jego opisu. Po wyeliminowaniu twierdzeń sformułowanych niejednoznacznie, wstępna wersja skali zawierała 50 twierdzeń. Pierwsze badania przeprowadzono na 100 osobowej grupie osób dorosłych, kobiet i mężczyzn, w wieku od 20 do 50 lat, reprezentujących różne poziomy wykształcenia. Na postawie oceny mocy dyskryminacyjnej wyeliminowano kilkanaście pozycji, które najsłabiej korelowały z ogólnym wynikiem (poniżej 0,35). Wyniki pozostawionych twierdzeń poddano analizie czynnikowej celem ustalenia elementów składowych konstruktu. Po wyeliminowaniu twierdzeń o słabych ładunkach czynnikowych (poniżej 0,40) i wchodzących w skład kilku czynników, w ostatecznej wersji pozostawiono 25 twierdzeń. Tak przygotowaną wersją skali przebadano grupę 500 osób dorosłych, zróżnicowanych pod względem wykształcenia, wieku, reprezentowanych zawodów, jak również stanu zdrowia i doświadczeń o charakterze traumatycznym. Wyniki 8 osób odrzucono ze względu na niekompletność danych. Do dalszej analizy wykorzystano więc wyniki 492 osób, w tym 263 mężczyzn (53,4%) i 229 kobiet (46,6%). Wiek badanych mieścił się w zakresie lat (M=39,2; SD=11,9). Właściwości psychometryczne Skali Pomiaru Prężności SPP-25 Rzetelność Zgodność wewnętrzna, ustalona na podstawie alfa Cronbacha, wynosi 0,89 dla całej skali, zaś błąd standardowy pomiaru dla wyniku ogólnego 3,81. Rzetelność wyodrębnionych 5 podskal jest zbliżona i mieści się w granicach od 0,67 do 0,75. Ponieważ w skład każdej podskali wchodzi zaledwie 5 twierdzeń, uzyskane wskaźniki należy uznać za zadowalające. Skorygowane współczynniki korelacji poszczególnych twierdzeń z wynikiem podskal zamieszczono w tab. 1. Stabilność bezwzględna, mierzona za pomocą testu-retestu w odstępie czterech tygodni, na 30 osobowej grupie mężczyzn i kobiet (M wieku=29,4; SD=8,21), wynosi 0,85. Wskazuje to, że prężność, traktowana w kategoriach właściwości osobowości, wykazuje wysoką stałość.

8 45 Tab. 1. Właściwości psychometryczne twierdzeń SPP-25 Nr twierdzenia i nazwa czynnika M SD r Ładunek tt czynnikowy 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu 1. 2,94 0,79 0,45 0, ,97 0,79 0,53 0, ,79 0,88 0,50 0, ,03 0,79 0,52 0, ,60 0,96 0,41 0,59 alfa Cronbacha 0,72 % wyjaśnionej wariancji 29,1 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru 2. 2,98 0,81 0,44 0, ,04 0,79 0,48 0, ,82 0,88 0,46 0, ,99 0,76 0,40 0, ,25 0,84 0,41 0,46 alfa Cronbacha 0,68 % wyjaśnionej wariancji 6,5 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji 3. 2,77 0,99 0,54 0, ,63 0,93 0,49 0, ,80 0,91 0,53 0, ,66 0,84 0,53 0, ,90 0,91 0,45 0,53 alfa Cronbacha 0,74 % wyjaśnionej wariancji 5,5 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania 4. 2,69 0,97 0,43 0, ,90 0,98 0,45 0, ,70 0,86 0,40 0, ,02 0,80 0,46 0, ,84 0,89 0,38 0,38 alfa Cronbacha 0,67 % wyjaśnionej wariancji 5,0 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach 5. 2,70 0,90 0,48 0, ,80 0,85 0,46 0, ,55 0,88 0,55 0, ,62 0,96 0,57 0, ,89 0,89 0,49 0,66 alfa Cronbacha 0,75 % wyjaśnionej wariancji 4,6

9 46 Struktura czynnikowa Trafność teoretyczną oceniono poddając wyniki badania 492 osób dorosłych analizie czynnikowej (składowych głównych, z zastosowaniem rotacji varimax). W oparciu o kryterium Kaisera-Guttmana oraz test osypiska (ryc. 1) za optymalne uznano rozwiązanie pięcioczynnikowe (tab. 1), wyjaśniające ogółem 51% wariancji całkowitej. Wszystkie ładunki czynnikowe są wysokie (powyżej 0,50) poza dwoma twierdzeniami, wchodzącymi do dwóch różnych czynników. Największy udział wnosi czynnik 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu (29,1%), pozostałe cztery czynniki wyjaśniają łącznie nieco ponad 20% wariancji zmiennej prężność Wartości Czynniki Rycina 1. Wykres wartości własnych Strukturę czynnikową poddano również analizie konfirmacyjnej, celem potwierdzenia słuszności przyjętego rozwiązania. Diagram ścieżkowy konfirmacyjnej analizy czynnikowej dla SPP-25 przedstawia rycina 2. Na diagramie zaznaczono wartości standaryzowanych współczynników regresji pomiędzy zmienną ukrytą (czynniki), a obserwowanymi zmiennymi jawnymi (poszczególne twierdzenia). Wartości parametrów oszacowano metodą uogólnionych najmniejszych kwadratów. Uzyskane wskaźniki dobroci dopasowania

10 47 (GFI=0,93; AGFI=0,91; RMSEA=0,06) potwierdzają przyjętą 5 czynnikową strukturę konstruktu prężności Czynnik Czynnik Czynnik Czynnik Czynnik 3 Rycina 2. Diagram ścieżkowy konfirmacyjnej analizy czynnikowej SPP-25 Oznaczenia: Czynnik 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu; Czynnik 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru; Czynnik 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji; Czynnik 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania; Czynnik 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Pięcioczynnikową strukturę konstruktu uzyskano również w kilku zagranicznych skalach (Wagnild, Young, 1993, Connor, Davidson, 2003). Ustalone dla polskiej skali czynniki wykazują pewne podobieństwo do uzyskanych w The Connor-Davidson Resilience Scale CD-RISC (2005). Obejmują one: 1. Kompetencje osobiste, wysokie standardy oraz nieustępliwość/wytrwałość (Personal competence, high standards, and tenacity), 2. Wiara we własne instynkty, tolerancja negatywnego afektu i wzmacniające efekty stresu (Trust in ones instincts, tolerance of negative affect and strengthening effects of stress, 3. Akceptacja zmian i bezpieczne relacje z innymi (Positive acceptance of change and secure relationship with

11 48 others), 4. Kontrola (control) oraz 5. Oddziaływania duchowości (Spiritual influences). Z kolei w chińskiej adaptacji powyższej skali (Yu, Zhang, 2007) uzyskano strukturę trójczynnikową, obejmującą 1. Nieustępliwość/wytrwałość (Tenacity), 2. Siłę (Strength) oraz 3. Optymizm (Optimism). Trafność Trafność kryterialną ustalono korelując wyniki SPP-25 z innymi narzędziami, mierzącymi zbliżone do prężności właściwości osobowości. Wykorzystano tu pomiar osobowości (NEO- FFI, Zawadzki i in., 1998), inteligencji emocjonalnej (INTE, Jaworowska, Matczak, 2001), pozytywnego i negatywnego afektu (PANAS 3 ), preferowanych strategii radzenia sobie ze stresem, traktowanych w kategoriach dyspozycji (Mini-COPE, Juczyński, Ogińska-Bulik, 2009), a także satysfakcji z życia (SWLS, Juczyński, 2001). Wyniki przedstawiono w kolejnych tabelach 2 i 3. Tab. 2. Współczynniki korelacji (r Pearsona) wyników SPP-25 z różnymi wymiarami osobowości (N=100) Wskaźnik ogólny Czynniki Wymiary Wielkiej Piątki: Neurotyzm -0,42 ** -0,30 * -0,31 * -0,34 ** -0,36 ** -0,34 ** Ekstrawersja 0,40 ** 0,19 0,28 * 0,34 ** 0,31 * 0,42 ** Otwartość -0,01 0,01 0,13-0,15 0,11-0,12 Ugodowość 0,19 0,05 0,33 ** 0,09 0,34 ** -0,04 Sumienność 0,41 ** 0,44 ** 0,22 0,29 * 0,35 ** 0,36 ** Inteligencja emocjonalna 0,41 ** 0,31 * 0,34 ** 0,23 0,44 ** 0,27 ** Satysfakcja z życia 0,34 ** 0,27 * 0,26 * 0,32 ** 0,24 * 0,26 ** Afekt: pozytywny 0,37 ** 0,30 * 0,33 ** 0,36 ** 0,09 0,36 ** negatywny -0,33 ** -0,23-0,28 ** -0,16-0,37 ** -0,26 ** Oznaczenia: * - poziom istotności <0,01 ** <0,001 Prężność koreluje dodatnio z ekstrawersją, sumiennością (NEO-FFI), inteligencją emocjonalną (INTE), satysfakcją z życia (SWLS), afektem pozytywnym (PANAS) oraz przystosowawczymi strategiami radzenia sobie ze stresem (Mini-COPE), takimi jak aktywne radzenie sobie, planowanie, pozytywne przewartościowanie. Negatywne zależności dotyczą neurotyczności, afektu negatywnego i nieprzystosowawczych strategii radzenia sobie, a przede wszystkim zażywania substancji psychoaktywnych i zaprzestania działań. 3 Własna adaptacja.

12 Tab. 3. Współczynniki korelacji (r Pearsona) wyników SPP-25 ze strategiami radzenia sobie ze stresem (Mini-COPE) (N=100) Strategie radzenia sobie Wskaźnik Czynniki ogólny Aktywne radzenie sobie 0,39 ** 0,28 * 0,31 * 0,25 0,39 ** 0,25 2. Planowanie 0,27 * 0,19 0,19 0,27 * 0,25 0,19 3. Pozytywne przewartościowanie 0,37 ** 0,30 * 0,22 0,27 * 0,38 ** 0,29 * 4. Akceptacja 0,11 0,08-0,01 0,05 0,10 0,13 5. Poczucie humoru -0,10-0,11-0,19 0,02-0,22 0,08 6. Zwrot ku religii 0,05 0,13-0,18 0,16-0,03 0,10 7. Poszukiwanie wsparcia emocj. 0,14 0,14 0,04 0,18 0,05 0,16 8. Poszukiwanie wsparcia instrum. -0,01 0,00-0,04 0,04-0,02 0,02 9. Zajmowanie się czymś innym 0,12 0,10 0,15-0,03 0,19 0, Zaprzeczanie ,09-0,25-0,08-0,28 * -0, Wyładowanie -0,08-0,03-0,11-0,10-0,14 0, Zażywanie substancji psychoakt. -0,27 ** -0,17-0,25-0,20-0,32 ** -0, Zaprzestanie działań -0,33 ** -0,26 * -0,35 ** -0,19-0,38 ** -0, Obwinianie siebie Oznaczenia: jak w tab. 2 Uzyskane wyniki, dotyczące zależności między prężnością a wymiarami osobowości modelu Wielkiej Piątki, są w znacznym stopniu zbieżne z rezultatami innych badań (Campbell i in. 2005), w których prężność, mierzona za pomocą CD-RISC, silnie wiązała się z neurotycznością (ujemnie) oraz z ekstrawersją i sumiennością (dodatnio). Nie korelowała natomiast z ugodowością, a słabo (choć istotnie statystycznie) z otwartością na doświadczenia. Z kolei w innych badaniach (Yu, Zhang, 2007) uzyskano istotny związek prężności (ocenianej także za pomocą CD-RISC) ze wszystkimi wymiarami osobowości modelu Wielkiej Piątki (najsilniejszy dla sumienności 0,64, dla pozostałych: -0,47 dla neurotyczności, 0,43 ekstrawersji, 0,27 otwartości na doświadczenia, 0,36 ugodowości) oraz z satysfakcją z życia (0,48). Podobnie, jak w naszych badaniach, stwierdzono także pozytywną zależność prężności ze strategiami skoncentrowanymi na zadaniu (mierzonymi za pomocą the Coping Inventory for Stressful Situation CISS ) i negatywną, ze strategiami skoncentrowanymi na emocjach (Campbell i in. 2005). Normalizacja W kolejnym kroku analizy ustalono czy płeć, wiek oraz grupa badana różnicują nasilenie prężności. Dane zawarte w tab. 4 wskazują, że płeć jest czynnikiem różnicującym nasilenie badanego konstruktu. Mężczyźni uzyskali wyższy wynik w całej skali oraz wyższe wyniki w zakresie trzech czynników. Wskazuje to, że w porównaniu z kobietami, przejawiają większe kompetencje osobiste do radzenia sobie i wyższą tolerancję negatywnego afektu. Mężczyźni wykazują także wyższą tolerancję na niepowodzenia, w większym stopniu traktują 49

13 50 życie jako wyzwanie oraz prezentują bardziej optymistyczne nastawienie do życia połączone ze zdolnością mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Tab. 4. Średnie wyniki SPP-25 w zależności od płci Mężczyźni (N=263) Kobiety (N=229) M SD M SD t p Prężność wskaźnik ogólny 72,27 10,44 69,4 5 12,5 5 2,71 0,01 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu 14,51 2,50 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach 15,14 2,67 14,20 2,82 14,42 2,61 13,99 2,86 14,2 1 15,0 3 13,2 7 13,8 3 13,0 8 2,83 1,263 ni 2,77 0,446 ni 3,43 3,280 0,01 3,18 2,268 0,02 3,40 3,205 0,01 Tab. 5 prezentuje zróżnicowanie prężności ze względu na wiek badanych, których podzielono na młodszych (do 40 roku życia) i starszych (powyżej 40 lat). Okazało się, że wiek nie różnicuje ogólnego nasilenia prężności. Ujawniono jednak pewne różnice odnoszące się do trzech czynników. Osoby starsze, w porównaniu z młodszymi, ujawniają większą wytrwałość i determinację w działaniu (cz. 1) oraz bardziej optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach (cz. 5), ale niższą otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru (cz. 2). Tab. 5. Średnie wyniki SPP-25 w zależności od wieku Młodsi (N=214) Starsi (N=278) M SD M SD t p Prężność wskaźnik ogólny 70,24 12,10 71,51 11,08-1,210 ni 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu 14,07 2,87 14,61 2,47-2,251 0,02 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się 15,42 2,85 14,85 2,58 2,322 0,02 13,55 3,35 13,93 2,99-1,318 ni 14,07 2,80 14,21 2,98-0,542 ni 13,11 3,46 13,92 2,86-2,826 0,005

14 w trudnych sytuacjach 51 Sprawdzono także występowanie różnic w odniesieniu do prężności między różnymi badanymi grupami osób. Dane zamieszczono w tab. 6. Dane zamieszczone w tab. 6 wskazują na niezbyt duże zróżnicowanie nasilenia prężności w badanych grupach. Najwyższe prezentują strażacy, a dalszej kolejności: policjanci, diabetycy oraz osoby po stracie bliskiej osoby. Najniższe nasilenie prężności zanotowano w grupie dorosłych pracujących. Przeprowadzona analiza wariancji potwierdziła zróżnicowanie wyników średnich SPP-25 między badanymi grupami (F(6, 485) = 4,64 p<0,001). Ogólny wskaźnik prężności różnicuje statystycznie istotnie grupę strażaków (grupa 5) od osób dorosłych pracujących (grupa 1) i studentów (grupa 2) (test Tukeya i Scheffe p<0,001). Badane grupy różnicują także nasilenie poszczególnych czynników prężności. I tak strażacy uzyskali istotnie wyższe wyniki w zakresie czynnika 5 w porównaniu z grupą osób dorosłych pracujących (p<0,03), studentów (p<0,04), ratowników medycznych (p<00,5) oraz wyższe w czynniku 1, 2 i 4 w porównaniu z grupą osób dorosłych pracujących (p<0,05) oraz czynniku 3 w porównaniu z grupą studentów (p<0,001). Tab. 6. Średnie wyniki SPP-25 w różnych grupach badanych Grupa Wskaźnik ogólny Czynniki N M SD M SD M SD M SD M SD M SD ,56 12,37 13,62 3,31 14,45 2,88 13,78 3,24 13,38 3,32 13,34 3, ,80 13,01 14,40 3,29 15,63 2,80 12,75 3,75 14,15 2,87 12,83 3, ,35 11,04 14,66 2,32 15,30 2,72 13,52 3,11 14,42 2,79 13,33 3, ,67 11,87 13,43 3,11 14,37 3,36 13,73 3,13 14,70 2,38 13,10 2, ,10 6,45 15,24 1,75 15,95 1,86 15,17 1,56 15,29 1,97 15,45 1, ,14 8,87 14,88 2,37 15,12 2,17 14,36 2,31 14,38 2,29 14,29 2, ,75 9,75 15,36 1,78 15,44 1,92 13,96 3,25 14,40 2,81 13,48 2, ,96 11,54 14,32 2,90 15,09 2,71 13,77 3,15 14,15 2,90 13,57 3,16 Oznaczenie grup: 1 Osoby dorosłe pracujące 2 Studenci 3 Osoby po stracie kogoś bliskiego 4 Ratownicy medyczni

15 5 Strażacy 6 Policjanci 7 Diabetycy 52 Ponieważ ogólny wynik skali nie ujawnia zróżnicowania ze względu na wiek, zaś niewielkie zróżnicowanie ze względu na płeć nie wpływa istotnie na zróżnicowanie rozkładu wyników (test Kołmogorowa-Smirnowa), obliczono wspólne normy w skali stenowej (por. tab. 7). Tab. 7. Tymczasowe normy (N=492) Wynik Sten Opis, sposób badania i interpretacja SPP-25 Opis skali i zastosowanie Skala do pomiaru prężności SPP-25 jest przeznaczona dla osób dorosłych, zarówno zdrowych, jak i chorych. Zawiera 25 stwierdzeń dotyczących różnych właściwości osobowości składających się na prężność, utożsamianą także z odpornością psychiczną. Oceny dokonuje się na 5 stopniowej skali typu Likerta. Oprócz wyniku ogólnego skala mierzy 5 następujących czynników: 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu; 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru; 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji; 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania; 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Prężność, traktowana jako mechanizm samoregulacji, ma charakter uniwersalny i powinna chronić przed negatywnymi następstwami doświadczanych wydarzeń, zarówno tych traumatycznych, jak i dnia codziennego. Skala może więc być stosowana do pomiaru predyspozycji osobowościowych osób narażonych na stres, w tym o charakterze traumatycznym. Może więc być wykorzystywana jako narzędzi selekcji do niektórych zawodów, w których występuje wysokie ryzyko narażenia na stres, np. strażaka, policjanta

16 53 czy ratownika medycznego. Może służyć także do przewidywania reakcji na stres o charakterze traumatycznym, w tym reakcji na nieuleczalną chorobę własną czy bliskich osób. W badaniach Connor (2006) wykazano predykcyjną rolę prężności (mierzonej za pomocą CD-RISC) w powrocie do zdrowia osób cierpiących na zaburzenie po stresie traumatycznym, jak i znaczenie tego konstruktu w zapobieganiu wystąpienia tego zespołu. Z kolei Wagnild i Young (1993) oraz Arethart-Treichel (2005) podkreślają, że prężność nie tylko służy powracaniu do zdrowia po doświadczonej traumie, lecz może być także czynnikiem prowadzącym do wzrostu i rozwoju. Warto byłoby więc w kolejnych badaniach ustalić czy prężność przyczynia się do zmniejszenia objawów stresu potraumatycznego i czy jest istotnie związana z potraumatycznym wzrostem u osób, które doświadczyły traumatycznych wydarzeń 4. Konieczne wydaje się także sprawdzenie związku prężności z zasobami osobistymi, pełniącymi istotną rolę w procesie radzenia sobie ze stresem, w tym twardością, optymizmem życiowym, poczuciem koherencji, kontroli czy własnej skuteczności, a także zasobami społecznymi, w postaci wsparcia społecznego. Sposób badania SPP-25 jest narzędziem samopisu. Wypełnienie skali zajmuje ok. 10 minut. Badania można prowadzić indywidualnie bądź grupowo. Zamieszczona na wstępie instrukcja informuje o celu badania i sposobie odpowiadania. Osoba badana ustosunkowuje się do podanych stwierdzeń, otaczając odpowiednią cyfrę, która oznacza: 0 zdecydowanie nie 1 raczej nie 2 ani tak, a nie nie/trudno powiedzieć 3 raczej tak 4 zdecydowanie tak Obliczanie i interpretacja wyników W tab. 8 podano klucz diagnostyczny. Wyniki oblicza się zarówno dla całej skali, jak i dla poszczególnych czynników. Im wyższa ilość punktów tym wyższe nasilenie prężności. Ogólny wynik SPP-25 można wyrazić w skali stenowej, gdzie wyniki w zakresie 1-4 oznaczają niską, 5-6 przeciętną, a 7-10 wysoką prężność. W badanej grupie osób dorosłych (N=492) niską prężność zanotowano u 28%, przeciętną u 41%, a wysoką u 31% badanych. 4 Autorzy artykułu aktualnie prowadzą badania dotyczące polskiej adaptacji inwentarza do badania potraumatycznego wzrostu the Posttraumatic Growth Inventory, której autorami są Tedeschi i Calhoun i związku tego konstruktu z prężnością.

17 54 Tab. 8. SPP-25 klucz diagnostyczny Nazwa skali Twierdzenia 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu 1, 6, 11, 16, Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru 2, 7, 12, 17, Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji 3, 8, 13, 18, Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania 4, 9, 14, 19, Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach 5, 10, 15, 20, 25 Literatura Ahern, N., Kiehl, E., Lou Sole, M., Byers, J. (2006). A review of instruments measuring resilience. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 29(2), Arehart-Treichel J. (2005). Resilience shown in youth protects against adult stress. Psychiatric News, 40(17), Bartone, P. (2006). Resilience under military operational stress: Can leaders influence hardiness? Military Psychology, 18(3), Block, J. H., Block, J. (1980). The role of ego-control and ego-resiliency in the origination of behavior. W: W. A. Collings (red.), The Minnesota Symposia on Child Psychology (39-101). NJ: Hillsdale, Erlbaum. Block, J., Kremen, A. M. (1996). IQ and ego-resiliency: Conceptual and empirical connections and separateness. Journal of Personality and Social Psychology, 70, Campbell-Sils, L., Cohan, S.L., Stein, M. B. (2005). Relationship of resilience to personality, coping, and psychiatric symptoms in young adults. Behavior Research and Therapy, 44(4), Charney, D. S. (2004). Psychobiological mechanisms of resilience and vulnerability: implications for successful adaptation to extreme stress. American Journal of Psychiatry, 161, Connor, K. M. (2006). Assessment of resilience in the aftermath trauma. Journal of Clinical Psychiatry, 67(2), Connor, K. M., Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor- Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depression and Anxiety, 18, Fredrickson, B. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broadenand build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, Friborg, O., Hjemdal, O., Rosenvinge, J. H., Martinussen, M. (2003). A new rating scale for adult resilience: What are the central protective resources behind healthy adjustment? International Journal of Methods in Psychiatric Research, 12, Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN. Jaworowska, A., Matczak, A. (2001). Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE - podręcznik. Warszawa: Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (2009). Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Letzring, T., Block, J., Funder, D. (2005). Ego-control and ego-resiliency: Generalization of a

18 55 self-report scales based on personality descriptions from acquaintances, clinicians and self. Journal of Research in Personality, 39(4), Luthar, S., Cicchetti, D., Becker, B. (2000). The construct of resilience: critical evaluation and guidelines for future work. Child Development, 71, Nadolska, K., Sęk, H. (2007). Społeczny kontekst odkrywania wiedzy o zasobach odpornościowych, czyli czym jest resilience i jak ono funkcjonuje. W: Ł. Kaczmarek, A. Słysz (red). Bliżej serca - zdrowie i emocje (13-37). Poznań: Wyd. UAM. Oleś, P., Drat-Ruszczak, K. (2008). Osobowość. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia, t. 1 (rozdz. 8, ). Gdańsk: GWP. Ogińska-Bulik, N. (2009). Osobowość typu D: teoria i badania. Łódź: Wyd. WSHE. Ogińska-Bulik, N. Prężność jako właściwość osobowości sprzyjająca zdrowiu (w druku) Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Wyd. Difin. Ostaszewski, K. (2005). Druga strona ryzyka. Remedium, 2, 1-3. Semmer, N. (2006). Personality, stress and coping. W: M. Vollrath (red.), Handbook of Personality and Health (73-113). Chichester: Wiley. Sinclair, V. G., Wallston, K. A. (2004). The development and psychometric evaluation of the Brief Resilient Coping Scale. Assessment, 11, Tugade, M., Fredrickson, B. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, vol. 86(2), Uchnast, Z. (1997). Prężność osobowa: Empiryczna typologia i metoda pomiaru. Roczniki Filozoficzne, XLV(4), Wagnild, G. M., Young, H. M. (1993). Development and psychometric evaluation of the Resilience Scale. Journal of Nursing Measurement 1, s Yu X., Zhang J. (2007). Factor analysis and psychometric evaluation of the Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC) with Chinese people. Social Behavior and Personality, 35(1), Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarz osobowości NEO- FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.