Prężność psychiczna a zadowolenie z życia osób uzależnionych od alkoholu

Transkrypt

1 Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) HOSTED BY Available at journal homepage: Artykuł oryginalny/original article Prężność psychiczna a zadowolenie z życia osób uzależnionych od alkoholu Resiliency and satisfaction with life in alcohol-dependent persons Nina Ogińska-Bulik Uniwersytet Łódzki, Instytut Psychologii, Łódź, Polska ARTICLE INFO Historia artykułu/article history Otrzymano/Submitted: Przyjęto do druku/accepted: Keywords: Resiliency Life satisfaction Alcohol-dependence A B S T R A C T Introduction. The aim of the study was to determine the relationship between resiliency and satisfaction with life in alcohol addicts. Results of 82 alcohol-dependent persons, aged years (M = 46.13, SD = 11.33) who participated in therapy were analysed. Most of the participants were male (58.5%). Method. Fahrenberg s et al Life Satisfaction Questionnaire and Ogińska-Bulik s & Juczyński s Resiliency Assessment Scale were used in the study. Results. Resiliency positively correlates with total result of Life Satisfaction Questionnaire and five of its dimensions, it is self-satisfaction, as well as satisfaction with health, finances, friends/relatives and sexuality. Among resiliency factors predictive role play openness to new experiences and sense of humor (factor 2), persistence and determination in action (factor 1), and personal competencies to cope and tolerance of negative affect (factor 3). Development of resiliency may contribute to improving quality of life alcohol-dependent persons. 2014, Institute of Psychiatry and Neurology in Warsaw. Production and hosting by Elsevier Urban&Partner Sp. z o.o. All rights reserved S T R E S Z C Z E N I E Słowa kluczowe: prężność zadowolenie z życia uzależnienie od alkoholu Wprowadzenie. Celem podjętych badań było ustalenie zależności między prężnością psychiczną a zadowoleniem z życia osób uzależnionych od alkoholu. Analizie poddano wyniki 82 osób uzależnionych od alkoholu w wieku lat (M = 46,13; SD = 11,33), które uczestniczyły w terapii odwykowej. Większość badanych stanowili mężczyźni (58,5%). Metoda. W badaniach wykorzystano Kwestionariusz Zadowolenia z Życia Fahrenberga i wsp. oraz Skalę do Pomiaru Prężności SPP-25 autorstwa Ogińskiej-Bulik i Juczyńskiego. Wyniki. Prężność dodatnio koreluje z wynikiem ogólnym Kwestionariusza Zadowolenia z Życia oraz pięcioma jego wymiarami, tj. zadowoleniem z własnej osoby, a także ze zdrowia, finansów, przyjaciół/ krewnych/znajomych oraz seksualności. Wśród czynników wchodzących w skład prężności predykcyjną rolę dla zadowolenia z życia pełnią otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru (czynnik 2), wytrwałość i determinacja w działaniu (czynnik 1) oraz kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji (czynnik 3). Rozwijanie prężności może przyczynić się do poprawy jakości życia osób uzależnionych od alkoholu. 2014, Institute of Psychiatry and Neurology in Warsaw. Production and hosting by Elsevier Urban&Partner Sp. z o.o. All rights reserved Adres do korespondencji: Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego ul. Smugowa 10/12, Łódź, Polska noginska@uni.lodz.pl Institute of Psychiatry and Neurology. Production and hosting by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

2 320 Wprowadzenie N. Ogińska-Bulik / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) ( ) Znaczenie prężności psychicznej dla funkcjonowania człowieka Jakość życia osób uzależnionych od alkoholu Pojęcie jakości życia nie jest jednoznaczne. Na różnorodność pojęć, definicji i modeli jakości życia zwraca uwagę wielu autorów [1 5]. Najczęściej jakość życia jest utożsamiana z poczuciem szczęścia, zadowoleniem, satysfakcją z życia czy subiektywnym dobrostanem jednostki. Z psychologicznego punktu widzenia istotę jakości życia stanowi subiektywna ocena poziomu zadowolenia i satysfakcji płynącej z życia jako całości i jego poszczególnych sfer [1]. Czapiński [6], utożsamiając jakość życia z pojęciem subiektywnego dobrostanu, określa ją jako subiektywną, indywidualną ocenę obszarów funkcjonowania człowieka oraz jego sytuacji życiowej. Z kolei według Fahrenberga i wsp. [7], zadowolenie z życia to subiektywna ocena poznawcza minionych i obecnych warunków życia, a także własnych możliwości na przyszłość. Pomimo że problematyka jakości życia pozostaje od lat w sferze zainteresowań wielu badaczy, niewiele badań poświęcono temu zagadnieniu w odniesieniu do uzależnienia od alkoholu. Ponadto, te dostępne opierają się na różnych metodach pomiaru, co utrudnia porównywanie uzyskanych wyników. Niejasny jest również charakter związku między jakością życia a pojawianiem się uzależnienia. Z jednej strony zwraca się uwagę, że uzależnienie prowadzi do obniżenia się jakości życia. Z drugiej jednak wskazuje, że to niska jakość życia może sprzyjać sięganiu po alkohol, a co za tym idzie, przynajmniej u niektórych rozwojowi uzależnienia [8 9]. Zdają się to potwierdzać badania Poprawy [10], przeprowadzone na grupie studentów, które wykazały, że niska satysfakcja z życia zwiększa zaangażowanie w picie alkoholu i ryzyko pojawienia się problemów związanych z alkoholem. Większość badań w tym zakresie koncentruje się na porównywaniu poziomu jakości życia alkoholików z poziomem tej zmiennej u osób zdrowych bądź chorujących na inne choroby [11]. Badania amerykańskie [12] dostarczyły danych wskazujących, że jakość życia alkoholików w porównaniu z ogólną populacją jest istotnie niższa, przede wszystkim w wymiarze zdrowia fizycznego i psychicznego. Niższy poziom funkcjonowania psychicznego alkoholików w porównaniu z ogólną populacją został stwierdzony w badaniach Daeppen i wsp. [13], w których wykazano także istotny negatywny związek jakości życia z objawami depresji. Niższy poziom jakości życia osób uzależnionych od alkoholu potwierdzają także polskie badania. Florkowski i wsp. [8], badając żołnierzy zawodowych, wykazali, że jakość życia uzależnionych od alkoholu była istotnie niższa we wszystkich analizowanych wymiarach, a szczególnie w wymiarze funkcjonowania społecznego i emocjonalnego, w porównaniu z żołnierzami, którzy nie mieli problemów alkoholowych. Podobne wyniki uzyskał Chodkiewicz [11], wskazując na istotne różnice między alkoholikami a osobami zdrowymi we wszystkich wymiarach zadowolenia z życia, mierzonych Kwestionariuszem Zadowolenia z Życia Fahrenberga i wsp. Wyższa jakość życia jest również istotnym czynnikiem zwiększającym skuteczność terapii odwykowej osób uzależnionych od alkoholu [14]. Jakość życia człowieka jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Wśród istotnych czynników determinujących poziom zadowolenia z życia wymienia się cechy osobowości. Costa & McCrae [15] uważają osobowość za jedną z najsilniejszych determinant szczęścia, a Czapiński [16] podkreśla, że związki między cechami osobowości a poczuciem szczęścia są dużo silniejsze niż związki między dobrostanem psychicznym a obiektywnymi warunkami życia. Wśród właściwości osobowości człowieka związanych z jakością życia wymienia się prężność psychiczną. Konstrukt prężności 1 wzbudza w ostatnich latach duże zainteresowanie badaczy. Literatura posługuje się dwoma terminami: resilience i resiliency. To pierwsze rozumienie, określane niekiedy odpornością (rezyliencją), jest utożsamiane z procesem skutecznego przezwyciężania negatywnych zjawisk i wydarzeń życiowych. Natomiast drugie rozumienie oznacza właściwość osobowości czy względnie trwały zasób jednostki i określane jest jako prężność psychiczna 2. Takie rozumienie prężności nawiązuje do teorii ego-resiliency Blocka [17, 18], który traktuje ją jako względnie trwałą dyspozycję, determinującą proces elastycznej adaptacji do ciągle zmieniających się wymagań życiowych. Ujmuje ją więc jako cechę osobowościową, istotną w procesie zmagania się zarówno z wydarzeniami o charakterze traumatycznym, jak i zdarzeniami występującymi w życiu codziennym. Prężność stoi w opozycji, tak do braku kontroli (impulsywności), jak jej nadmiaru (sztywności). Oznacza to, że prężność wiąże się ze zdolnością jednostki do dostosowywania poziomu kontroli do własnych możliwości i doświadczanych sytuacji. Osoba o wysokim poziomie prężności przejawia optymalny poziom mobilizacji dostosowany do podejmowanych działań, oszczędzając przy tym angażowane zasoby. Rozumienie prężności jako podmiotowej właściwości człowieka przedstawia także Fredrickson [19], traktując ją jako trwały zasób jednostki, który najczęściej pojawia się w wyniku doświadczania przez osobę poważnych trudności lub zagrożenia. Wśród polskich badaczy takie rozumienie podzielają Uchnast [20] i Oleś [21], stosując określenie prężność-ego. Ogińska-Bulik i Juczyński [22] traktują prężność jako mechanizm samoregulacji, obejmujący elementy zarówno poznawcze, emocjonalne, jak i behawioralne. Te pierwsze charakterystyczne są dla przekonań i oczekiwań i dotyczą m.in. spostrzegania rzeczywistości w kategoriach wyzwania, a także własnych kompetencji. Elementy emocjonalne prężności związane są z afektem pozytywnym i stabilnością emocjonalną. Z kolei behawioralne składniki prężności przejawiają się w poszukiwaniu nowych doświadczeń i podejmowaniu różnorodnych i skutecznych strategii radzenia sobie z problemami. Zgodnie z tym rozumieniem, prężność psychiczna sprzyja wytrwałości i elastycznemu przystosowaniu się do wymagań życiowych, ułatwia mobilizację do podejmowania działań zaradczych w trudnych sytuacjach, a także zwiększa tolerancję negatywnych emocji i niepowodzeń. Osoba odznaczająca się wysokim poziomem prężności jest bardziej pozytywnie nastawiona do życia, charakteryzuje się stabilnością emocjonalną, napotkane trudności postrzega częściej jako szansę na zdobycie nowych doświadczeń, a siebie skłonna jest uważać za osobę mającą wpływ na podejmowanie decyzji [4, 22 24]. Wiele badań wykazało znaczenie prężności psychicznej dla funkcjonowania ludzi w różnych sytuacjach, a zwłaszcza doświadczających negatywnych, w tym traumatycznych wydarzeń życiowych [25 30]. Wykazano również rolę prężności jako czynnika chroniącego przed negatywnymi skutkami doświadczanego stresu zawodowego [31], sprzyjającego przystosowaniu się do choroby [30, 32 35] czy obniżającego ryzyko uzależnienia od jedzenia [36]. Prężność psychiczna jest dodatnio związana z jakością życia. Pozytywny związek między prężnością a satysfakcją z życia stwierdzono w badaniach niemieckich kobiet [37]. Dodatnią zależność między prężnością a satysfakcją z życia zanotowano w grupie studentów [38], u pacjentek onkologicznych [39], a także osób poddanych rehabilitacji z powodu uszkodzeń kręgosłupa 1 2 Osobowość, stres a zdrowie

3 N. Ogińska-Bulik / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) ( ) 321 [35]. W jeszcze innych badaniach ujawniono występowanie zależności między prężnością a satysfakcją z życia u kobiet po stracie współmałżonka [40]. Co więcej, prężność okazała się mediatorem w relacji stres satysfakcja z życia. Na mediującą rolę prężności wskazują również badania Liu i Wang [41], z których wynika, że prężność pośredniczy w relacji inteligencja emocjonalna satysfakcja z życia. Na pozytywny związek prężności psychicznej z jakością życia dotyczącą zdrowia wskazują badania przeprowadzone na grupie młodzieży [26]. Prężność okazała się powiązana z takimi wymiarami jakości życia (mierzonymi za pomocą kwestionariusza Kidscreen-52), jak zdrowie fizyczne, samopoczucie psychiczne, sfera emocjonalna oraz w nieco mniejszym stopniu z postrzeganiem samego siebie, oceną swoich relacji z rówieśnikami i możliwościami uzyskania wsparcia społecznego, a także akceptacją społeczną. Szczególnie ważną rolę dla kształtowania jakości życia pełnił czynnik wytrwałości i determinacji w działaniu. Brak jest badań dotyczących znaczenia prężności dla jakości życia u alkoholików, a tym samym dla ich zadowolenia z życia. Dlatego też podjęte badania miały na celu ustalenie zależności między prężnością psychiczną a zadowoleniem z życia osób uzależnionych od alkoholu. Przeprowadzone badania mogą przyczynić się do poznania mechanizmu prężności jako czynnika sprzyjającego zdrowiu człowieka, a także wpływać na efekty terapii osób uzależnionych od alkoholu. Na podstawie danych dostępnych z literatury można przewidywać, że wystąpi pozytywny związek między prężnością psychiczną a zadowoleniem z życia. Materiał i metoda Badaniami objęto 90 osób uzależnionych od alkoholu, które zgłosiły się dobrowolnie lub zostały skierowane na terapię antyalkoholową do Poradni Leczenia Uzależnień w Łodzi. Dwie osoby odmówiły udziału w badaniach, a wyniki sześciu odrzucono ze względu na niekompletność danych. Analizie poddano więc wyniki 82 osób, w wieku lat (M = 46,13; SD = 11,33), tj. 48 mężczyzn, co stanowiło 58,5% badanych, i 34 kobiety (41,5%). W badaniach wykorzystano dwa narzędzia. Oceny zadowolenia z życia dokonano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Życia Fahrenberga i wsp., w polskiej adaptacji Chodkiewicza [7]. Kwestionariusz składa się z 10 podskal, mierzących zadowolenie z takich aspektów życia, jak: 1) zdrowie, 2) praca i zawód, 3) sytuacja finansowa, 4) czas wolny, 5) kontakty z własnymi dziećmi, 6) własna osoba, 7) przyjaciele/krewni/znajomi, 8) mieszkanie, 9) małżeństwo/związek partnerski, 10) seksualność. Odpowiedzi udzielano na skali 7-stopniowej (od 1 bardzo niezadowolony, do 7 bardzo zadowolony). Każda z podskal obejmuje po 7 stwierdzeń. Wskaźnik ogólny oblicza się poprzez dodanie wyników surowych 7 podskal, tj. z pominięciem 3 skal niewypełnianych przez wszystkich badanych (praca/zawód, małżeństwo/związek partnerski, relacje z dziećmi) 3. Im wyższy uzyskany wynik, tym większe poczucie zadowolenia z życia. Kwestionariusz ma dobre właściwości psychometryczne; wskaźniki α Cronbacha wynoszą od 0,80 (własna osoba) do 0,96 (zdrowie). Drugie narzędzie, Skala Pomiaru Prężności SPP-25 autorstwa Ogińskiej-Bulik i Juczyńskiego [22], pozwala na pomiar ogólnego poziomu prężności, traktowanej jako właściwość osobowości, oraz pięciu czynników wchodzących w jej skład: 1) wytrwałość i determinacja w działaniu, 2) otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru, 3) kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji, 4) tolerowanie niepowodzeń i traktowanie życia jako wyzwania oraz 5) optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Właściwości te ocenia się na 5-stopniowej skali typu Likerta (od 0 zdecydowanie nie do 4 zdecydowanie tak). Ogólny wynik SPP-25 stanowi sumę pięciu wyróżnionych czynników, obejmujących po 5 pozycji. Im wyższy wynik, tym wyższe nasilenie prężności. Wynik ogólny SPP-25 można wyrazić w skali stenowej. Skala uzyskała satysfakcjonujące właściwości psychometryczne (rzetelność mierzona współczynnikiem α Cronbacha wynosi 0,89; stabilność bezwzględna mierzona metodą testu retestu po 4 tygodniach wynosi 0,85). Wyniki badań Rozkłady zmiennych były zgodne z rozkładem normalnym, więc do badania istotności różnic między średnimi użyto testu t-studenta. Zależności między zmiennymi analizowano za pomocą współczynników korelacji Pearsona. W celu ustalenia predyktorów zadowolenia z życia wykorzystano analizę regresji (wersja krokowa postępująca). W pierwszym kroku analizy danych sprawdzono, czy płeć i wiek wiążą się z poziomem zadowolenia z życia i prężności badanych osób uzależnionych od alkoholu. 3 Tabela I Współczynniki korelacji między prężnością psychiczną a zadowoleniem z życia w grupie osób uzależnionych od alkoholu Table I Correlation coefficients between resiliency and life satisfaction in a group of alcohol-dependent persons Prężność ogółem / Czynniki / Factors Resiliency total Zadowolenie z życia ogółem / 0,45 a 0,42 a 0,42 a 0,39 a 0,36 b 0,37 b Life satisfaction total Zdrowie / Health 0,38 b 0,41 a 0,40 a 0,27 c 0,29 c 0,28 c Sytuacja finansowa / 0,38 b 0,34 b 0,31 b 0,37 b 0,32 b 0,31 b Financial status Czas wolny / Leisure time 0,08 0,01 0,10 0,06 0,04 0,13 Własna osoba / Own person 0,51 a 0,45 a 0,45 a 0,50 a 0,43 a 0,40 a Przyjaciele-krewni-znajomi / 0,35 b 0,29 c 0,34 b 0,34 b 0,31 b 0,27 c Friends-relatives Mieszkanie / Living conditions 0,21 0,23 c 0,21 0,15 0,13 0,20 Seksualność / Sexuality 0,30 b 0,32 b 0,26 c 0,25 c 0,25 c 0,23 a Determination and persistence in action Openness to new experiences and a sense of humor Personal competencies to cope and tolerance of negative affect Tolerance of failures and treating life as a challenge Optimistic life attitude and ability to mobilise in difficult situations

4 322 N. Ogińska-Bulik / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) ( ) Płeć nie wpływa na poziom zadowolenia z życia ogółem (mężczyźni M = 218,31; SD = 43,62, kobiety M = 220,11; SD = 34,67, df = 80; t = -0,20) ani na poziom żadnego z analizowanych wymiarów. Nie różnicuje także nasilenia prężności (mężczyźni M = 68,64; SD = 14,22, kobiety M = 67,23; SD = 15,65, df = 80; t = 0,42) ani żadnego z czynników wchodzących w jej skład. Wiek również nie wpływa na poziom zadowolenia z życia. Osoby młodsze (poniżej 46. r.ż.) 4 wykazują podobny poziom tej zmiennej (M = 222,82, SD = 30,86) co starsze (M = 215,47, SD = 47,09, t = 0,83). Nie stwierdzono także związku wieku z nasileniem prężności (osoby młodsze M = 67,85, SD = 14,15, starsze M = 68,26, SD = 15,47, t = -0,12). Otrzymane współczynniki korelacji potwierdzają brak związku między wiekiem a zadowoleniem z życia (r = 0,09) oraz prężnością (r = 0,01). Uzyskane wyniki uprawniają do analizowania związków zachodzących między prężnością a zadowoleniem z życia w całej badanej grupie, tj. bez względu na płeć i wiek. Współczynniki korelacji między zmiennymi przedstawiono w tabeli I. Z danych zamieszczonych w tabeli I wynika, że prężność w sposób istotny statystycznie wiąże się z poziomem zadowolenia z życia w badanej grupie osób uzależnionych od alkoholu. Ogólny wynik skali SPP-25 dodatnio koreluje z pięcioma wymiarami zadowolenia z życia. Nie wiąże się natomiast z zadowoleniem z czasu wolnego i mieszkania. Czynniki wchodzące w skład SPP-25 w największym stopniu są powiązane z zadowoleniem z własnej osoby (najwyższe współczynniki korelacji), w nieco mniejszym stopniu, choć dotyczy to także wszystkich czynników prężności, z zadowoleniem z własnego zdrowia, sytuacji finansowej oraz przyjaciół/krewnych/znajomych. W kolejnym etapie analizy wyników badań poszukiwano predyktorów zadowolenia z życia. W tym celu zastosowano analizę regresji (wersję krokową postępującą). Zmienną wyjaśnianą stanowiło zadowolenie z życia, tj. wynik ogólny oraz poszczególne wymiary. Zmiennymi wyjaśniającymi były czynniki prężności. Sprawdzono współliniowość zmiennych niezależnych, tj. czynników prężności, które wprowadzono do modelu regresji. Nie stwierdzono efektu nadmiarowości 5. Uzyskane wyniki modelu końcowego przedstawiono w tabeli II. Wyniki analizy regresji wskazują, że predyktorem ogólnego poziomu zadowolenia z życia osób uzależnionych od alkoholu jest czynnik 2 prężności, tj. otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru. Wyjaśnia on 20% wariancji zmiennej zależnej. Z kolei, uwzględniając poszczególne wymiary zadowolenia z życia, okazuje się, że obraz zależności między zmiennymi jest bardziej złożony. Predyktorem zadowolenia z własnego zdrowia okazał się czynnik 1 prężności, tj. wytrwałość i determinacja w działaniu (β = 0,42), który wyjaśnia 17% wariancji zmiennej zależnej. Zadowolenie z własnej osoby jest powiązane z czynnikiem 3 prężności, tj. kompetencjami osobistymi do radzenia sobie i tolerancją negatywnych emocji (β = 0,36), który wyjaśnia 27% wariancji zmiennej zależnej. Z kolei predyktorem zadowolenia z mieszkania oraz własnej seksualności okazał się czynnik 1, tj. wytrwałość i determinacja w dążeniu do celu. Jednakże jego udział w przewidywaniu tych zmiennych jest niewielki. W pierwszym przypadku wyjaśnia 6, a drugim 9% wariancji zmiennej zależnej. Wskaźniki β wynoszą odpowiednio: 0,23 i 0,32. W odniesieniu zatem do analizowanych wymiarów zadowolenia z życia, w każdym przypadku tylko jeden z czynników prężności pełnił 4 Tabela II Czynniki prężności jako predyktory zadowolenia z życia w badanej grupie osób uzależnionych od alkoholu Table II Resiliency factors as predictors of satisfaction with life in a group of alcohol-dependent persons Czynniki / Factors β B Błąd B / Error B t p Zadowolenie z życia ogółem / Life satisfaction Total 2. Otwartość na nowe doświadczenia 0,28 3,31 1,62 2,04 0,05 i poczucie humoru / Openness to new experiences and a sense of humor R = 0,44; skor. R 2 = 0,20 134,09 20,20 6,64 0,001 Zadowolenie ze zdrowia / Satisfaction with health 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu / 0,42 0,84 0,20 4,07 0,001 Determination and persistence in action R = 0,41; skor. R 2 = 0,17 20,96 2,76 7,57 0,001 Zadowolenie z własnej osoby / Satisfaction with own person 3. Kompetencje osobiste i tolerancja negatywnych 0,36 0,88 0,31 2,78 0,01 emocji / Personal competencies to cope and tolerance of negative affect R = 0,52; skor. R 2 = 0,27 12,77 3,54 3,60 0,001 Zadowolenie z mieszkania / Satisfaction with living conditions 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu / 0,23 0,59 0,27 2,14 0,05 Determination and persistence in action R = 0,23; skor. R 2 = 0,06 23,40 3,72 6,29 0,001 Zadowolenie z własnej seksualności / Satisfaction with own sexuality 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu / 0,32 0,74 0,25 2,98 0,01 Determination and persistence in action R = 0,32; skor. R 2 = 0,090 23,45 3,34 7,01 0,001 standardized regression coefficient non-standardized regression coefficient correlation coefficient 2 determination coefficient test t value level of significance

5 N. Ogińska-Bulik / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) ( ) 323 rolę predykcyjną, choć były to różne czynniki. Nie znaleziono predyktorów dla zadowolenia dotyczącego sytuacji finansowej, czasu wolnego oraz przyjaciół/krewnych/znajomych. Omówienie wyników i wnioski Uczestniczące w badaniu osoby uzależnione od alkoholu charakteryzują się ogólnie niższym poziomem zadowolenia z życia niż osoby zdrowe badane przez Chodkiewicza [7], zwłaszcza w zakresie zadowolenia ze zdrowia, sytuacji finansowej, własnej osoby przyjaciół/krewnych/znajomych oraz mieszkania. Wykazują natomiast podobny poziom zadowolenia z życia (mierzonego tym samym narzędziem) jak osoby uzależnione od alkoholu uczestniczące w badaniach innych autorów [11, 42]. Płeć ani wiek badanych nie wpływają w sposób istotny statystycznie na poziom zadowolenia z życia. Badane osoby uzależnione od alkoholu wykazują nieco niższy poziom prężności w porównaniu z ogólną populacją [22], zwłaszcza w zakresie trzech czynników, tj. wytrwałości i determinacji w działaniu (czynnik 1), otwartości na nowe doświadczenia i poczucia humoru (czynnik 2) oraz tolerowania niepowodzeń i traktowania życia jako wyzwania (czynnik 4). Płeć ani wiek badanych nie różnicują w sposób istotny statystycznie nasilenia tej zmiennej. Prężność psychiczna, traktowana jako właściwość osobowości, jest związana z poziomem zadowolenia z życia badanych osób uzależnionych od alkoholu. Ogólnie, im wyższy jej poziom, tym większe poczucie satysfakcji z życia. Dodatnie istotne statystycznie korelacje ogólnego wyniku skali SPP-25 odnoszą się do pięciu wymiarów zadowolenia z życia. Najsilniejszy związek dotyczy zadowolenia z własnej osoby, nieco słabszy zadowolenia ze zdrowia, sytuacji finansowej, przyjaciół/krewnych/znajomych oraz seksualności. Analizując rolę poszczególnych czynników prężności jako predyktorów zadowolenia z życia, należy przede wszystkim wskazać na znaczenie czynnika 2, tj. otwartości na nowe doświadczenia i poczucie humoru, który okazał się predyktorem ogólnego wyniku Kwestionariusza Zadowolenia z Życia. Można zastanawiać się, dlaczego ten właśnie czynnik pełni predykcyjną rolę dla zadowolenia z życia u osób uzależnionych od alkoholu. Może to wiązać się ze specyfiką badanej grupy; dla osób z problemem alkoholowym charakterystyczna jest bowiem tendencja do poszukiwania doznań [12], która z jednej strony może wiązać się z otwartością na nowe doświadczenia, a z drugiej z ekstrawersją. Ekstrawersja natomiast to właściwość osobowości dodatnio związana z satysfakcją z życia [15]. Istotne znaczenie dla poczucia satysfakcji z życia należy także przypisać czynnikowi 1 wytrwałości i determinacji w działaniu, który pozwala na przewidywanie zadowolenia ze zdrowia, mieszkania oraz seksualności. Zadowoleniu z własnej osoby sprzyja czynnik 3 wysoki poziom kompetencji osobistych do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji. Uzyskane wyniki w znacznej części korespondują z wynikami badań odnoszących się do związku między prężnością a jakością życia młodzieży [26], w których również wykazano predykcyjną rolę wytrwałości i determinacji w działaniu. Czynnik ten był wyznacznikiem zdrowia fizycznego, samopoczucia psychicznego, postrzegania samego siebie oraz akceptacji społecznej. Z kolei kompetencje osobiste i tolerancja negatywnego afektu pełniły predykcyjną rolę w przewidywaniu poczucia niezależności i relacji z rówieśnikami. Warto zwrócić uwagę na powiązania prężności z innymi właściwościami osobowości, a przede wszystkim z neurotycznością ujemne i z ekstrawersją dodatnie [22]. Neurotyczność i ekstrawersję uznaje się za wrodzone predyspozycje do doświadczania mniejszego lub większego zadowolenia z życia [15]. Wśród innych osobowościowych właściwości jednostki sprzyjających satysfakcji z życia wymienia się optymizm życiowy, poczucie koherencji, własnej wartości czy skuteczności [4, 22], z którymi prężność jest również dodatnio powiązana. Prężność sprzyja także skutecznemu radzeniu sobie ze stresem [22, 43], a skuteczne radzenie sobie jest źródłem zadowolenia i pozytywnej samooceny. Uzyskane wyniki potwierdzają znaczenie prężności dla poczucia zadowolenia z życia. Jest to zgodne z twierdzeniami badaczy podkreślających rolę osobowości jako istotnego czynnika determinującego poziom jakości życia [15, 16]. Nie można również pomijać związku prężności ze wzbudzaniem emocji pozytywnych, których znaczenie dla dobrostanu jednostki akcentuje psychologia pozytywna [44]. Sęk [43] podkreśla, że emocje pozytywne zwiększają odporność fizyczną (immunologiczną), służą zdrowiu fizycznemu i są istotnym czynnikiem kształtującym jakość życia. Co więcej, doświadczanie emocji pozytywnych, zwłaszcza będących efektem skutecznego radzenia sobie, sprzyja także rozwijaniu zasobów (w tym prężności), które mogą być wykorzystywane w radzeniu sobie z przyszłymi wyzwaniami. Prężność psychiczna może więc sprzyjać satysfakcji z życia w sposób bezpośredni albo pośredni, w powiązaniu z innymi czynnikami, takimi jak przeżywane emocje, posiadane zasoby czy wykorzystywane sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Jednakże możliwa jest także zależność o charakterze przeciwnym, tj. że dobre, satysfakcjonujące życie będzie sprzyjać budowaniu zasobów jednostki, w tym prężności psychicznej. Dwukierunkowa zależność sugerowałaby występowanie tzw. spirali dobrostanu, czyli coraz lepszego życia pod wpływem wzrastających zasobów i wzrostu zasobów pod wpływem dobrego życia. Teza ta wymagałaby jednak empirycznej weryfikacji. Wykazana pozytywna rola prężności dla poczucia zadowolenia z życia wskazuje na potrzebę jej kształtowania i rozwijania. Dotyczy to przede wszystkim wytrwałości i determinacji w dążeniu do celu, ale również tolerowania niepowodzeń i traktowania życia jako wyzwania, zwłaszcza że obniżenie tolerancji może skłaniać do ucieczki w alkohol, na co wskazują liczne doniesienia [10, 11, 45]. W kolejnych badaniach warto byłoby sprawdzić, jaką rolę pełni prężność w terapii odwykowej osób uzależnionych od alkoholu. Przeprowadzone badania wiążą się z pewnymi ograniczeniami. Przedmiotem badań była niewielka grupa uczestników terapii odwykowej. Być może nieco inne wyniki uzyskano by w grupie osób nieuczestniczących w procesie leczenia. W badaniach wykorzystano narzędzia pomiaru polegające na samoopisie, co wiąże się z możliwością wystąpienia zmiennej aprobaty społecznej, czyli chęcią badanych do przedstawiania się w lepszym świetle. Ponadto, badania miały charakter przekrojowy. Nie można więc w sposób jednoznaczny orzekać na ich podstawie o związkach przyczynowo-skutkowych. Pomimo ograniczeń, uzyskane wyniki badań wnoszą nowe informacje w obszar zagadnienia dotyczącego uwarunkowań jakości życia. Potwierdzają również znaczenie prężności psychicznej jako istotnego zasobu wpływającego na funkcjonowanie człowieka. Te rezultaty mogą mieć także znaczenie praktyczne, przede wszystkim w procesie terapii odwykowej. Wskazują na potrzebę rozwijania i kształtowania zasobu, jakim jest prężność psychiczna. Jej rozwijaniu może służyć m.in. zdobywanie nowych doświadczeń i skuteczne radzenie sobie z trudnościami, co prowadzi do występowania emocji pozytywnych. Prężność można także rozwijać poprzez wzbudzanie wysokiej motywacji do podejmowania nowych działań czy zmiany zachowań (w tym rezygnacji z picia alkoholu lub ograniczenia picia), m.in. dzięki kształtowaniu poczucia własnej wartości i skuteczności, niezależności, elastyczności, kreatywności czy duchowości 6. 6 Osobowość, stres a zdrowie

6 324 N. Ogińska-Bulik / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 27 (2014) ( ) Wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków: 1. Prężność psychiczna, traktowana jako właściwość osobowości, jest dodatnio związana z poziomem jakości życia osób zmagających się z problemem alkoholowym. 2. Predyktorem zadowolenia z życia (ogólnego wyniku) jest otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru (czynnik 2 prężności). 3. Istotną rolę w przewidywaniu zadowolenia z życia należy także przypisać wytrwałości i determinacji w działaniu (czynnik 1) oraz kompetencjom osobistym do radzenia sobie i tolerancji negatywnych emocji (czynnik 3). 4. Rozwijanie prężności psychicznej może przyczynić się do poprawy jakości życia osób uzależnionych od alkoholu. Przypuszczenie to wymaga jednak dalszych badań w tym kierunku. Wkład pracy autorów / Authors contributions Nie występują zjawiska ghostwriting i guest authorship / No ghostwriting and guest authorship declared Konflikt interesów / Conflict of interest Nie występuje / None declared Finansowanie / Financial support Praca była finansowana ze środków własnych / Paper financed from own resources Etyka / Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej odnoszącymi się do badań z udziałem ludzi, dyrektywami EU dotyczącymi ochrony zwierząt używanych do celów naukowych, ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych oraz z zasadami etycznymi określonymi w Porozumieniu z Farmington w 1997 roku. The work described in this article has been carried out in accordance with the Code of Ethics of the World Medical Association (Declaration of Helsinki) on medical research involving human subjects; EU Directive (210/63/EU) on protection of animals use of scientific purposes; Uniform Requirements for manuscripts submitted to biomedical journals; the ethical principles defined in the Farmington Consensus of Piśmiennictwo / References [1] Dziurowicz-Kozłowska A (2002) Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia Jakości Życia, 2(1): [2] Juczyński Z (2006) Health-related quality of life: theory and measurement. Acta Universitatis Lodziensis Folia Psychologia, 10:3 15. [3] Ogińska-Bulik N, Juczyński Z (2008) Osobowościowe wyznaczniki satysfakcji z życia. W: Heszen I, Życińska J (red.) Psychologia zdrowia w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Warszawa: Wyd. SWPS, [4] Ogińska-Bulik N, Juczyński Z (2010) Osobowość, stres a zdrowie (wyd. II uzupełnione). Warszawa: Wyd. Difin. [5] Oleś M (2010) Jakość życia młodzieży w zdrowiu i chorobie. Lublin: Wyd. KUL. [6] Czapiński J (2002) Szczęśliwy człowiek w szczęśliwym społeczeństwie? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złudzenie postępu. Psychologia Jakości Życia, 1(1):9 34. [7] Chodkiewicz J (2009) Adaptacja polska Kwestionariusza Zadowolenia z Życia (FLZ). Studia Psychologiczne, 47(3):5 21. [8] Florkowski A, Polak K, Sarna D, Gądek I (2000) Jakość życia żołnierzy zawodowych z problemem alkoholowym. Problemy Alkoholizmu, 1: [9] Habrat B, Baran H, Steinbarth-Chmielewska K, Woronowicz B (2000) Jakość życia osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych. Alkoholizm i Narkomania, 3: [10] Poprawa R (2010) Zasoby szczęścia a motywacja do picia i ryzyko problemów alkoholowych wśród studentów. Alkoholizm i Narkomania, 23(1): [11] Chodkiewicz J (2012) Odbić się od dna. Rola jakości życia w przebiegu i efektach terapii osób uzależnionych od alkoholu. Łódź: Wyd. UŁ. [12] Smith K, Larson MJ (2003) Quality of life assessments by adult substance abusers receiving publicly funded treatment in Massachusetts. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 29(2): [13] Daeppen JB, Krieg MA, Burnand B, Yersin B (1998) MOS-SF-36 in evaluating healthrelated quality of life in alcohol-dependent patients. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 24(4): [14] Chodkiewicz J (2007) Zadowolenie z życia a ukończenie terapii odwykowej. Badania osób uzależnionych od alkoholu. Psychologia Jakości Życia, 6(1):1 17. [15] Costa PT Jr, McCrae RR (1980) Influence of extraversion and neuroticism on subjective well-being: happy and unhappy people. Journal of Personality and Social Psychology, 38: [16] Czapiński J (2004) Osobowość szczęśliwego człowieka. W: Czapiński J (red.) Psychologia Pozytywna. Warszawa: PWN, [17] Block JH, Block J (1980) The role of ego-control and ego-resiliency in the organization of behavior. W: Collins WA (red.) Development of cognition, affect, and social relations: The Minnesota symposia on child psychology. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 13: [18] Block J, Kremen AM (1996) IQ and ego-resiliency: Conceptual and empirical connections and separateness. Journal of Personality and Social Psychology, 70: [19] Fredrickson B (2001) The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and build theory of positive emotions. American Psychologist, 56: [20] Uchnast Z (1997) Prężność osobowa: Empiryczna typologia i metoda pomiaru. Roczniki Filozoficzne, 45(4): [21] Oleś P (2000) Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: Wyd. KUL. [22] Ogińska-Bulik N, Juczyński Z (2008) Skala pomiaru prężności SPP-25. Nowiny Psychologiczne, 3: [23] Ogińska-Bulik N, Juczyński Z (2011) Prężność u dzieci i młodzieży: charakterystyka i pomiar polska skala SPP-18. Polskie Forum Psychologiczne, 16(1):7 28. [24] Semmer N (2006) Personality, stress and coping. W: Vollrath M (red.) Handbook of Personality and Health. Chichester: Wiley. [25] Felcyn-Koczewska M, Ogińska-Bulik N (2011) Rola prężności w rozwoju potraumatycznym osób w żałobie. W: Golińska L, Bielawska-Batorowicz E (red.) Rodzina i praca w warunkach kryzysu. Łódź: Wyd. UŁ, [26] Ogińska-Bulik N (2010) Prężność a jakość życia młodzieży. Psychologia Jakości Życia, 1: [27] Ogińska-Bulik N (2012) Prężność a potraumatyczny rozwój u młodzieży. W: Ogińska- Bulik N, Miniszewska J (red.) Zdrowie w cyklu życia człowieka. Łódź: Wyd. UŁ, [28] Ogińska-Bulik N (2013) Pozytywne skutki doświadczeń traumatycznych czyli kiedy łzy zamieniają się w perły. Warszawa: Wyd. Difin. [29] Ogińska-Bulik N (2014) The relationship between resiliency and posttraumatic growth following death of someone close. Journal of Death and Dying, 5 (in press). [30] Ogińska-Bulik N, Juczyński Z (2012) Prężność jako wyznacznik pozytywnych i negatywnych konsekwencji doświadczonej sytuacji traumatycznej. Polskie Forum Psychologiczne, 17(2): [31] Ogińska-Bulik N (2011) Rola prężności w zapobieganiu negatywnym skutkom stresu zawodowego. W: Golińska L, Bielawska-Batorowicz E (red.) Rodzina i praca w warunkach kryzysu. Łódź: Wyd. UŁ, [32] Kasprzak A, Basińska M, Lewandowska P (2013) Resiliency and the subjective evaluation of health in mothers of children with Asperger s syndrome. Health Psychology Report, 1: [33] Ogińska-Bulik N (2011). Rola prężności psychicznej w przystosowaniu się kobiet do choroby nowotworowej. Psychoonkologia, 1: [34] Sęk H, Kaczmarek Ł, Ziarko M, Pietrzykowska E, Lewicka J (2012) Sprężystość psychiczna a dobrostan w chorobie przewlekłej mediująca rola podmiotowego umocnienia i radzenia sobie. Polskie Forum Psychologiczne, 17(2): [35] White B, Driver S, Warren PM (2010) Resilience and indicators of adjustment during rehabilitation from a spinal cord injury. Rehabilitation Psychology, 55(1): [36] Chanduszko-Salska J, Ogińska-Bulik N (2011) Prężność a ryzyko uzależnienia od jedzenia. W: Golińska L, Bielawska-Batorowicz E (red.) Rodzina i praca w warunkach kryzysu. Łódź: Wyd. UŁ, [37] Beutel M, Glaesmer H, Decker O, Fischbeck S, Brahler E (2009) Life satisfaction, distress, and resiliency across the life span of women. Menopause, 16: [38] Chung H (2008) Resiliency and character strengths among college students. [Doctoral dissertation 2008] (dostępne ). [39] Kaczmarek Ł, Sęk H, Ziarko Ł (2011) Sprężystość psychiczna i zmienne pośredniczące w jej wpływie na zdrowie. Przegląd Psychologiczny, 54: [40] Rossi N, Bisconti T, Bergeman CS (2007) The role of dispositional resilience in regaining life satisfaction after the loss of spouse. Death Studies, 31(10): [41] Liu Y, Wang Z (2013) Resilience and affect balance as mediators between trait emotional intelligence and life satisfaction. Personality and Individual Differences, 54(7): [42] Juczyński A (2012) Zmiany w trakcie terapii wyznacznikiem utrzymywania abstynencji. Badania kobiet uzależnionych od alkoholu. W: Chodkiewicz J, Gąsior K (red.) Wybrane zagadnienia psychologii alkoholizmu. Warszawa: Wyd. Difin, [43] Sęk H (2008) Udział pozytywnych emocji w osiąganiu zdrowia. W: Heszen I, Życińska J (red.) Psychologia zdrowia w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Warszawa: Wyd. SWPS, [44] Tugade M, Fredrickson B (2004) Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, 86(2): [45] Cierpiałkowska L, Ziarko M (2010) Psychologia uzależnień alkoholizm. Warszawa: Wyd. Akademickie i Profesjonalne.