Przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy obszar badań w teorii internacjonalizacji 1

Transkrypt

1 207 Nelly Daszkiewicz Politechnika Gdańska Przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy obszar badań w teorii internacjonalizacji 1 Streszczenie Pomimo iż przedsiębiorczość międzynarodowa (international entrepreneurship) pojawiła się w literaturze przedmiotu w końcu lat 80. XX w., to jej intensywny rozwój rozpoczął się prawie dekadę później, tj. od połowy lat 90. XX w. i trwa do dzisiaj. Obecnie szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej rozwija się na pograniczu przedsiębiorczości i biznesu międzynarodowego oraz teorii internacjonalizacji. W niniejszym opracowaniu omówiono szkołę przedsiębiorczości międzynarodowej jako jednego z obszarów teorii internacjonalizacji, przedstawiono typologię modeli umiędzynarodowienia w nurcie przedsiębiorczości międzynarodowej i przybliżono wybrane konceptualizacje teoretyczne. Słowa kluczowe: małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), przedsiębiorczość międzynarodowa, umiędzynarodowienie 1 Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego OPUS pt. Zachowania polskich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji w świetle szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej, który został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/07/B/HS4/0070.

2 208 Nelly Daszkiewicz Wstęp Początki przedsiębiorczości międzynarodowej (international entrepreneurship) sięgają końca lat 80. XX w. Jednak o wyodrębnieniu nowego obszaru badań i intensywnym rozwoju tzw. szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej można mówić dopiero od połowy lat 90. XX w. 2 Obecnie szkoła przedsiębiorczości międzynarodowej rozwija się na pograniczu przedsiębiorczości i biznesu międzynarodowego oraz teorii internacjonalizacji. Dodatkowo w warunkach globalizacji i postępujących procesów internacjonalizacji przedsiębiorstw skrzyżowanie internacjonalizacji i przedsiębiorczości nabiera coraz większego znaczenia. Cele niniejszego opracowania obejmują: 1) omówienie szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej jako jednego z obszarów teorii internacjonalizacji, 2) przedstawienie typologii modeli umiędzynarodowienia w nurcie przedsiębiorczości międzynarodowej oraz 3) przybliżenie wybranych konceptualizacji teoretycznych. Opracowanie rozpoczyna się od syntetycznego przedstawienia teorii przedsiębiorczości i internacjonalizacji przedsiębiorstw, aby następnie skupić się na przedsiębiorczości międzynarodowej jako nowym obszarze badań w teorii internacjonalizacji. 1. Przedsiębiorczość i przedsiębiorca Pomimo iż dywagacje na temat przedsiębiorczości i przedsiębiorcy sięgają czasów J.B. Saya i zostały wyczerpująco opisane w literaturze przedmiotu, to kompleksowa i jednolita teoria przedsiębiorczości dotychczas nie powstała. Przedsiębiorczość jest bowiem zjawiskiem złożonym i interdyscyplinarnym, a w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele jej typologii. W najbardziej uproszczonym podejściu przedsiębiorczość traktuje się dwuwymiarowo jako cechę i postawę oraz jako proces. Jednak pomimo różnic w postrzeganiu przedsiębiorczości współczesne badania naukowe wywodzą się z trzech głównych nurtów, tj. J. Schumpetera, F. Knighta i szkoły austriackiej. Za przełomowy moment w rozwoju teorii przedsiębiorczości uznawana jest powszechnie książka Teoria rozwoju gospodarczego J. Schumpetera, który uważa, 2 Zob.: K. Wach, Familiness and Born Globals: Rapid Internationalisation among Polish Family Firms, Journal of Intercultural Management 2014, Vol. 6, No. 4.

3 209 że przedsiębiorcy są obdarzeni duchem kreatywnej destrukcji, tzn. burzą to, co nieefektywne i przestarzałe, i uruchamiają to, co twórcze i nowe. Stąd też przedsiębiorcy są siłą sprawczą rozwoju gospodarczego 3. F. Knight wprowadził rozróżnienie między ryzykiem i niepewnością. Poziom ryzyka można określić miarą prawdopodobieństwa i można je ubezpieczyć, natomiast w przypadku niepewności nie jest to możliwe; zysk powstaje dopiero wówczas, gdy podjęte zostaną działania obarczone niepewnością. Natomiast szkoła austriacka została oparta na poglądach L. Misesa i I. Kirznera. Według tych badaczy przedsiębiorca jest outsiderem dostrzegającym i wykorzystującym możliwości osiągnięcia zysku. Naukowcy skrytykowali główny nurt mikroekonomii, który opisuje działania przedsiębiorstw w warunkach konkurencji doskonałej. Szkoła austriacka nie akceptuje założenia o niedoskonałej informacji o rynku. Zakłada natomiast istnienie czystej ignorancji stąd też proces rynkowy odbywa się poprzez odkrycie przedsiębiorcze, które przesuwają granice niewiedzy i zbliżają rynek do stanu równowagi (choć nie gwarantuje jej osiągnięcia). Przedsiębiorca jest zatem postrzegany jako specyficzna kategoria podmiotu ekonomicznego 4. Późniejsze próby definiowania przedsiębiorcy i przedsiębiorczości nawiązują na ogół do powyższego dorobku. Wielokrotnie też ekonomiści próbowali łączyć poszczególne elementy wybranych definicji. Jednak mimo braku jednolitej teorii przedsiębiorczości badacze są na ogół zgodni, że przedsiębiorczość i przedsiębiorca przyczyniają się do wzrostu i rozwoju gospodarczego Typologia teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw W literaturze przedmiotu spotykamy różne kryteria klasyfikacji teorii i modeli internacjonalizacji 6, a podejście badaczy do internacjonalizacji zmieniało się w odpowiedzi na zmiany zachodzące w gospodarkach światowych 7. Internacjonalizacja jako temat badawczy aż do lat 70. XX w. dotyczyła przede wszystkim korporacji transnarodowych i dużych przedsiębiorstw. Takie podejście wynikało z istnienia 3 F. Bławat, Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, GTN, Gdańsk, 2003, s A. Gaweł, Ekonomiczne determinanty przedsiębiorczości, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań, 2007, s Ibidem, s Por. N. Daszkiewicz, K. Wach, Internationalization of SMEs: Context, Models and Implementation, Gdańsk University of Technology Publishers, Gdańsk 2012, s N. Daszkiewicz, K. Wach, Motives for Going International and Entry Modes of Family Firms in Poland, Journal of Intercultural Management 2014, Vol. 6, No. 2.

4 210 Nelly Daszkiewicz barier w handlu aż do lat 90. XX w. Ich przełamywanie wymagało odpowiednich zasobów kapitałowych i ludzkich oraz wiedzy i umiejętności z reguły niedostępnych dla mniejszych firm (należących do sektora MSP). Początkowo teorie internacjonalizacji przedsiębiorstw były rozwijane w nurcie teorii handlu zagranicznego, do których należą klasyczne teorie mikro- i makroekonomiczne, z których najstarsza, teoria kosztów absolutnych A. Smitha, powstała w 1776 r. 8 Kolejna grupa teorii rozwinęła się w nurcie teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych (np. teoria monopolistycznej przewagi przedsiębiorstwa S. Hymera i Ch. Kindleberga, teoria lokalizacji, teoria internalizacji, paradygmat eklektyczny J.M. Dunninga (teoria OLI)). Rozwój powyższych teorii wynikał z rosnącej roli korporacji i ich ekspansji na zagraniczne rynki w latach 70. XX w. Natomiast pierwsze teorie internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw pojawiły się dopiero w połowie lat 70. XX w. Początkowo stanowiły adaptację ogólnych teorii internacjonalizacji, później nastąpił ich dynamiczny rozwój, który trwa do dzisiaj. W polskiej literaturze ich gruntownego przeglądu wraz z analizą klasyfikacji dokonał K. Wach (zob. tabela 1). Tabela 1. Zestawienie głównych współczesnych teorii internacjonalizacji MSP Podejścia Modele Przedstawiciele podejście etapowe model uppsalski J. Johanson i F. Wiedersheim Paul (1975), J. Johanson i J.E. Vahlne (1977) podejście zasobowe podejście sieciowe modele innowacyjne W.J. Bilkey, G. Tesar (1977), S.T. Cavusgil (1980), S.D. Reid (1981), L.H. Wortzel, H.V. Wortzel (1981), M.R. Czinkota (1982), J.S. Lim, T.W. Sharkey, K.I. Kim (1991), R. Rei, T.R. Rao, G.M. Naldu (1992) modele fińskie R. Lupstarinen (1985), J. Larimo (1985), R. Lustarinen i H. Hellman (1993) modele hybrydowe K. Yoshihar (1978), R. Swedenborg (1982), M. Juul i P. Waters (1987) modele zasobowe, modele kompetencyjne, modele zasobowo kompetencyjne teorie sieciowej internacjonalizacji P. Westhead, M. Wright i D. Ucbasaran (2001), O.N. Toulan (2002) J. Johanson, L.G. Mattsson (1988), H. Håkanson i J. Johanson (1992), J. Johanson i F. Wiedersheim Paul (2009) 8 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, SPG, Gdańsk, 2004, s. 33.

5 211 Podejścia Modele Przedstawiciele podejście szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej podejście zarządczo strategiczne podejście protoholistyczne (koncepcje zintegrowane) podejścia alternatywne ogólne modele przedsiębiorczości międzynarodowej model międzynarodowych nowych przedsięwzięć (INV) model urodzonych globalistów (born global) modele przyspieszonej internacjonalizacji modele podejścia strategicznego M. Ruzzier, R.D. Hisrich i B. Antonic (2006), H. Etemad (2004), R. Schweizer, J. E. Vahlne i J. Johanson (2010) P.P. McDougall i B.M. Oviatt (1994) G.A. Knight, T.K. Madsen i P. Servias (2004), R. McNaughton i J. Bell (2004) I. Kalinic, C.Forza (2011), N. Hashai, T. Almor (2004) J. Bell, D. Crick, S. Young (2004), B. Hagen, A. Zucchella, P. Cerchiello, N. De Giovanni (2012) modele decyzyjne R. Schweizer (2011) modele organizacyjne S. Andersson i H. Florén (2008) modele ogólne R. Flecher (2001), J. Bell, S. McNaughton, S. Young, D. Crick (2003), H. Etemad (2004) modele oparte na wiedzy K. Mejri, K. Umemoto (2010) alternatywne teorie internacjonalizacji K. Liuhto (2001), P.A. Havens (1994) Źródło: K. Wach, Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój przez umiędzynarodowienie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012, s. 99. Natomiast typologię teorii umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z perspektywy szkoły biznesu międzynarodowego zaproponował B. Mtigwe 9. Badacz ten przyjął założenie o istnieniu poziomu krzyżowania wpływu (cross influence) pomiędzy różnymi ramami teoretycznymi, które czasami trudno jednoznacznie zaklasyfikować. B. Mtigwe podzielił modele rozwijane w biznesie międzynarodowym na cztery grupy: teorie klasyczne, wczesne teorie niedoskonałości rynku, późne teorie niedoskonałości rynku, teorie internacjonalizacji (zob. rysunek 1). Warto zauważyć, że teoria przedsiębiorczości międzynarodowej (PM) pojawiła się najpóźniej w obrębie teorii internacjonalizacji B. Mtigwe, Theoretical Milestones in International Business: The Journey to International Entrepreneurship Theory, Journal of International Entrepreneurship 2006, Vol. 4, No. 1, s N. Daszkiewicz, K. Wach, Małe i średnie przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013, s

6 212 Nelly Daszkiewicz 3. Przedsiębiorczość międzynarodowa Jak podkreśla K. Wach, przedsiębiorczość międzynarodową należy traktować dychotomicznie 11 : 1) Po pierwsze, jako obszar badawczy w obrębie teorii przedsiębiorczości, i w tym sensie można ją postrzegać jako autonomiczny obszar badań. Natomiast w szerokim znaczeniu przedsiębiorczość międzynarodowa obejmuje co najmniej dwa odmienne obszary badawcze: proces twórczego dostrzegania i wykorzystywania okazji rynkowych na rynkach zagranicznych (ten obszar badawczy jest tożsamy z tradycyjnym podejściem do przedsiębiorczości), jednak szczególną rolę w procesie internacjonalizacji przypisuje się właśnie przedsiębiorcy, międzynarodowe analizy i badania porównawcze w zakresie przedsiębiorczości i w tym sensie ten obszar badawczy jest tożsamy z tradycyjną komparatystyką międzynarodową, a przedsiębiorczość jest głównym przedmiot badań porównawczych. 2) Po drugie, w wąskim znaczeniu, przedsiębiorczość międzynarodową można traktować jako jedno z podejść badawczych do zagadnień internacjonalizacji przedsiębiorstw. W ramach takiego podejścia do przedsiębiorczości międzynarodowej S.A. Zahra 12, wyróżnia cztery nurty wyjaśniające internacjonalizację przedsiębiorstw: międzynarodowe nowe przedsięwzięcia ( International New Venture, INV) twórcami teorii INV są B.M. Oviatt i P.P. McDougall 13, według których INV to organizacje biznesowe, które od powstania (inception) dążą do uzyskania znaczącej przewagi konkurencyjnej, wykorzystując do tego zasoby i sprzedaż w wielu krajach. Koncepcja INV jest uważana za przełomową i de facto stworzyła podstawy do powstania i rozwoju szkoły PM 14, modele natychmiastowej internacjonalizacji Born Global (BG) model urodzonych globalistów to podgrupa modeli natychmiastowej internacjonalizacji. BG to firma posiadająca produkty o globalnym potencjale rynkowym. Co więcej, 11 K. Wach, Przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy kierunek badań w obrębie teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, w: Tradycyjne i nowe kierunki rozwoju handlu międzynarodowego, red. S. Wydymus, M. Maciejewski, CeDeWu, Warszawa 2014, s S.A. Zahra, A Theory of International New Ventures: A Decade of Research, Journal of International Business Studies 2005, Vol. 36, No. 1, s B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures (2004 Decade Award Winning Article), Journal of International Business Studies 1994, Vol. 36, No. 1, s K. Wach, Europeizacja..., op.cit., s. 116.

7 213 może ona łączyć ten potencjał z możliwościami przedsiębiorczymi (entrepreneurial capability) w celu poszukiwania metod przyspieszonej internacjonalizacji (accelerated internationalization) 15, modele przyspieszonej internacjonalizacji ( accelerated internationalization) modele opisujące tradycyjne firmy, których tempo internacjonalizacji jest wysokie 16, ogólne modele przedsiębiorczości międzynarodowej (IE). Natomiast M.V. Jones, N. Coviello, Y.K. Tang 17 wyróżniają w obrębie przedsiębiorczości międzynarodowej trzy równolegle rozwijane nurty badawcze 18 : internacjonalizacja przedsiębiorstw w sposób przedsiębiorczy ( entrepreneurial internationalization), międzynarodowe porównania przedsiębiorczości (w wymiarze ekonomicznym i pozaekonomicznym, np. kultura przedsiębiorczości), międzynarodowe porównania internacjonalizacji przedsiębiorstw prowadzonych w sposób przedsiębiorczy. Poniżej przedstawiono wybrane definicje PM ukazujące ewolucję poglądów na przedsiębiorczość międzynarodową 19. Warto zwrócić uwagę, iż większość z nich jest autorstwa P.P. McDougall i B.M. Oviatta 20. 1) P.P. McDougall (1989): przedsiębiorczość międzynarodowa została zdefiniowana jako rozwój nowych przedsięwzięć lub start ups, które od powstania angażują się w biznes międzynarodowy, postrzegają swoją działalność jako międzynarodową od najwcześniejszych stadiów funkcjonowania firmy 21. 2) B.M. Oviatt i P.P. McDougal (1994): organizacja, która od początku swojego istnienia stara się pozyskać znaczącą przewagę konkurencyjną w skutek wykorzystania zasobów oraz sprzedaży w wielu krajach M. Gabrielsson, V.H.M., Kirpalani, P. Dimitratos, C.A. Solberg & A. Zucchella, Born Globals: Propositions to Help Advance the Theory, International Business Review 2008, Vol. 17, No. 4, s K. Wach, Europeizacja..., op.cit., s N.V. Jones, N. Coviello, Y.K. Tang, International Entrepreneurship Research ( ): A Domain Ontology and Thematic Analysis, Journal of Business Venturing 2011, Vol. 26, No. 6, s Ibidem, s. 633 podano za: K. Wach, Przedsiębiorczość międzynarodowa..., op.cit., s N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw rodzinnych z perspektywy przedsiębiorczości międzynarodowej, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2014, t. XV, z. 7, cz. 1, s S.A. Zahra, G. George, International Entrepreneurship: the Current Status of the Field and Future Research Agenda, w: Strategic Entrepreneurship: Creating a New Mindset, red. M.A. Hitt, R.D. Ireland, S.M. Camp, D.L. Sexton, Blackwell Publishers, London Oxford P.P. McDougall, International Versus Domestic Entrepreneurship: New Venture Strategic Behavior and Industry Structure, Journal of Business Venturing 1989, t. 4, nr 6, s B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies 1994, Vol. 25, No. 1, s. 46.

8 214 Nelly Daszkiewicz Rysunek 1. Typologia teorii umiędzynarodowienia z pespektywy biznesu międzynarodowego Teorie klasyczne: Teoria przewagi absolutnej Teoria przewagi komparatywnej Teoria proporcji czynników produkcji Heckshera Ohlina Biznes międzynarodowy (international business) Wczesne teorie niedoskonałości rynku: Teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu Późne teorie niedoskonałości rynku: Teoria portfolio Teoria internalizacji Teoria eklektyczna Teoria zasobów Teorie internacjonalizacji: Teoria etapowa Teoria sieciowa Teoria przedsiębiorczości międzynarodowej Źródło: B. Mtigwe, Theoretical Milestones in International Business: The Journey to International Entrepreneurship Theory, Journal of International Entrepreneurship 2006, Vol. 4, No. 1, s. 7. 3) R.W. Wright i D.A. Rick (1994): PM jest działalnością na poziomie firmy (firm level activity), która przekracza granice narodowe i skupia się na relacjach pomiędzy biznesami i otoczeniem międzynarodowym, w którym funkcjonują 23. 4) P.P. McDougall i B.M. Oviatt (2000): przedsiębiorczość międzynarodowa jest kombinacją zachowań innowacyjnych, proaktywnych i zorientowanych na ponoszenie ryzyka przekraczających granice narodowe, których celem jest tworzenie wartości w organizacji R.W. Wright, D.A. Rick, Trends in International Business Research: Twenty Five Years Later, Journal of International Business Studies 1994, Vol. 25, No. 4, s P.P. McDougall, B.M. Oviatt., International Entrepreneurship: The Intersection of Two Research Paths, Academy of Management Journal 2000, Vol. 43, No. 5, s. 904.

9 215 Również obecnie definicja przedsiębiorczości międzynarodowej stale ewoluuje. P.P. McDougall i B.M. Oviatt twierdzą, iż obszar PM jest bardzo bogaty w możliwości i szanse, a stopień jego zakresu nie jest określony 25. Według B. Mtigwe przedsiębiorczość jest wspólnym pojęciem we wszystkich rodzajach działalności międzynarodowej. Stąd też może być samodzielną teorią (international entrepreneurship may be just such a theory) 26. Z kolei T. Krasicka twierdzi, iż pomimo rosnącego dorobku PM jest on nadal niejednolity i obejmuje wiele różnych zagadnień, co z kolei prowadzi do wniosku, że PM jako nowy obszar badawczy nie jest w pełni ukształtowany. Ten obszar badań nie zyskał pełnej akceptacji zarówno wśród badaczy przedsiębiorczości, jak i internacjonalizacji (na których skrzyżowaniu się rozwija). Mimo to PM jest już odrębną, choć jeszcze młodą domeną badawczą 27. Zdaniem autorki niniejszego artykułu PM można traktować zarówno jako jedno z podejść badawczych do internacjonalizacji MSP z perspektywy przedsiębiorczej (w tym sensie PM jest częścią składową teorii internacjonalizacji MSP 28 ), jak i nowy obszar badawczy w obrębie teorii przedsiębiorczości, który działa na styku teorii przedsiębiorczości i teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa (analizie podlegają tu mechanizmy przedsiębiorcze z tą różnicą, iż zakres analizy z krajowego zmienia się na międzynarodowy). Rysunek 2. Przedsiębiorczość międzynarodowa jako obszar badań teoria internacjonalizacji przedsiębiorstwa PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ MIĘDZYNARODOWA teoria przedsiębiorczości Źródło: T. Kraśnicka, Przedsiębiorczość międzynarodowa jako odrębny obszar badań (rozdział 1), w: Przedsiębiorczość międzynarodowa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, red. T. Kraśnicka, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2012, s B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures (2004 Decade Award Winning Article), Journal of International Business Studies 1994, Vol. 36, No. 1, s B. Mtigwe, op.cit., s T. Kraśnicka, Przedsiębiorczość międzynarodowa jako odrębny obszar badań (rozdział 1), w: Przedsiębiorczość międzynarodowa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, red. T. Kraśnicka, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2012, s K. Wach, Europeizacja..., op.cit., s. 112.

10 216 Nelly Daszkiewicz 4. Zintegrowany model PM S.A. Zahry i G. George a W ramach szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej opracowano wiele jej koncepcji i modeli. Jak już wyjaśniono, dotychczasowe badania PM wskazują na potrzebę rozwoju zintegrowanych ram, które mogłyby stanowić podstawę dla budowania i testowania teorii PM w przyszłości. Zintegrowany model PM obejmuje trzy grupy czynników, które zdaniem badaczy wywierają wpływ na PM 29 (zob. rysunek 2). Są to czynniki organizacyjne, czynniki otoczenia i czynniki strategiczne. Model podkreśla trzy wymiary PM: rozległość (extent) rozumianą jako stopień czy poziom, prędkość (speed) i zakres (scope). Rozległość oznacza np. liczbę nowych rynków; prędkość wyraża tempo, z jakim firma wchodzi na nowe rynki. Natomiast zakres oznacza zinternacjonalizowany obszar geograficzny. Należy wyjaśnić, iż wyniki badań przeanalizowane przez autorów dotyczące wpływu powyższych czynników na PM prowadzą do różnych wniosków. Rysunek 3. Zintegrowany model przedsiębiorczości międzynarodowej Czynniki otoczenia Siły konkurencji Możliwości wzrostu Kultura narodowa Zyskowność branży Otoczenie instytucjonalne Ekonomie skali Czynniki organizacyjne Charakterystyka zarządu Zasoby firmy Cechy firmy Wiek, wielkość, siła finansowa, lokalizacja itp. Przedsiębiorczość międzynarodowa Rozległość (extent) Szybkość (speed) Zakres (scope) Przewaga konkurencyjna Wyniki finansowe Wyniki niefinansowe Czynniki strategiczne Kompetencje Różnice/bliskość Strategia ogólna Strategie funkcjonalne Strategia wejścia Źródło: S.A. Zahra, G. George, International Entrepreneurship: the Current Status of the Field and Future Research Agenda, w: Strategic Entrepreneurship: Creating a New Mindset, red. M.A. Hitt, R.D. Ireland, S.M. Camp, D.L. Sexton, Blackwell Publishers, London Oxford 2002, s S.A. Zahra, G. George, op.cit.

11 217 Zakończenie W warunkach głębokich zmian, które zaszły w ostatnich dwóch dekadach w gospodarce światowej przedsiębiorstwa stanęły wobec nowych wyzwań. Elastyczność i łatwość adaptacji do zmieniających się warunków gospodarczych to kluczowe atuty przedsiębiorstw, zwłaszcza tych należących do sektora MSP. Jest to szczególnie ważne w czasach spowolnienia gospodarczego i wzrostu globalnej konkurencji. Ciągle zachodzące procesy internacjonalizacji i globalizacji stanowią zarówno szanse na rozwój, jak i zagrożenia dla MSP. W tej sytuacji coraz więcej przedsiębiorstw szuka swojej szansy na ekspansję i rozwój poprzez internacjonalizację. Najbardziej znane ujęcia modelowania internacjonalizacji to podejście etapowe, zasobowe i sieciowe. W ostatnich latach na popularności zyskują modele zintegrowane i modele szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej. Z obecnej perspektywy wyraźnie widać, iż skrzyżowanie internacjonalizacji MSP i przedsiębiorczości nabiera coraz większego znaczenia i wyznacza nowe kierunki badań, a PM jest już niewątpliwie samodzielnym obszarem badawczym. Literatura cytowana Bławat F., Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, GTN, Gdańsk Daszkiewicz N, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, SPG, Gdańsk Daszkiewicz N., Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw rodzinnych z perspektywy przedsiębiorczości międzynarodowej, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2014, t. XV, z. 7, cz. 1, s Daszkiewicz N., Wach K., Internationalization of SMEs: Context, Models and Implementation, Gdańsk University of Technology Publishers, Gdańsk Daszkiewicz N., Wach K., Motives for Going International and Entry Modes of Family Firms in Poland, Journal of Intercultural Management 2014, Vol. 6, No. 2. Gaweł A., Ekonomiczne determinanty przedsiębiorczości, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań Gabrielsson M., Kirpalani V.H.M., Dimitratos P., Solberg C.A. & Zucchella A., Born Globals: Propositions to Help Advance the Theory, International Business Review 2008, 17/4, s Jones M.V., Coviello N., Tang Y.K., International Entrepreneurship Research ( ): A Domain Ontology and Thematic Analysis, Journal of Business Venturing 2011, Vol. 26, No. 6.

12 218 Nelly Daszkiewicz Kraśnicka T, Przedsiębiorczość międzynarodowa jako odrębny obszar badań (rozdział 1), w: Przedsiębiorczość międzynarodowa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, red. T. Kraśnicka, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice McDougall P.P., Oviatt B.M., International Entrepreneurship: The Intersection of Two Research Paths, Academy of Management Journal 2000, t. 43, nr 5. McDougall P.P., International Versus Domestic Entrepreneurship: New Venture Strategic Behavior and Industry Structure, Journal of Business Venturing 1989, t. 4, nr 6. Mtigwe B., Theoretical Milestones in International Business: The Journey to International Entrepreneurship Theory, Journal of International Entrepreneurship 2006, t. 4, nr 1. Oviatt B.M., McDougall P.P., Towards a Theory of International New Ventures (2004 Decade Award Winning Article), Journal of International Business Studies 1994, t. 36, nr 1. Oviatt B.M., McDougall P.P., Towards a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies 1994, t. 25, nr 1. Wach K., Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Wach K., Familiness and Born Globals: Rapid Internationalisation among Polish Family Firms, Journal of Intercultural Management, Vol. 6, No. 4. Wach K., Przedsiębiorczość międzynarodowa jako nowy kierunek badań w obrębie teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, w: Tradycyjne i nowe kierunki rozwoju handlu międzynarodowego, red. S. Wydymus, M. Maciejewski, CeDeWu, Warszawa 2014, s Wright R.W., Rick D.A., Trends in International Business Research: Twenty Five Years Later, Journal of International Business Studies 1994, Vol. 25, t. 25, nr 4. Zahra S.A., George G., International Entrepreneurship: the Current Status of the Field and Future Research Agenda, w: Strategic Entrepreneurship: Creating a New Mindset, red. M.A. Hitt, R.D. Ireland, S.M. Camp, D.L. Sexton, Blackwell Publishers, London Oxford Zahra S.A., A Theory of International New Ventures: A Decade of Research, Journal of International Business Studies 2005, t. 36, nr 1.

13 219 International Entrepreneurship as a New Research Area in Internationalisation Theory Abstract The beginnings of international entrepreneurship (IE) date back to the late 80s. However, the intensive development of IE began in the late 90s and continues today. Currently, an IE develops on the border of entrepreneurship and internationalisation theories. In addition, under the conditions of globalization and internationalisation of enterprises, the intersection of internationalization and entrepreneurship is becoming increasingly important. The goals if this article include 1) discussion on international entrepreneurship as one of the area of internationalisation theory, 2) presentation of a typology of internationalisation models from the perspective of international entrepreneurship, 3) approximation of selected theoretical conceptualization. Keywords: international entrepreneurship, internationalisation, small and medium -sized enterprises (SMEs)