1. Wstęp do chromatografii jonowej

Transkrypt

1 1. Wstęp do chromatografii jonowej Chromatografia jest fizykochemiczną metodą rozdzielania mieszaniny poszczególnych związków. Składniki ulegają podziałowi między fazę nieruchomą (stacjonarną) i fazę ruchomą (poruszającą się w określonym kierunku) (Diduch i Olkowska, 2011). Wyróżnić można chromatografię cieczową, gazową, jonową, kolumnową, planarną, adsorpcyjną oraz podziałową. Ostatnio coraz bardziej popularna jest chromatografia jonowa. Znalazła ona zastosowanie do oznaczania jakościowego i ilościowego nieorganicznych anionów i kationów w wodzie (słodkiej, morskiej, pitnej, opadowej), powietrzu atmosferycznym i ściekach. Służy także do oznaczenia związków organicznych (kwasy tłuszczowe, cukry proste i dwucukry, kwasy, sole organiczne) w płynach ustrojowych, roztworach farmaceutyków, sokach, żywności i napojach chłodzących (Astel, 2012). Jest to metoda pozwalająca na jednoczesne oznaczenie mieszaniny różnych jonów w krótkim czasie i z wykorzystaniem niewielkiej ilości próbki. Charakteryzuje się wysoką selektywnością i wysoką powtarzalnością wyników (Woźniak, 2012). 1.1 Budowa chromatografu jonowego i zasada działania Opis skrócony zasady działania chromatografu jonowego: Ze zbiornika eluentu przez kolumnę ochronną (przedkolumna) do kolumny analitycznej, wypełnionej odpowiednim wymieniaczem jonowym, jest tłoczony eluent. Za pomocą dozownika do strumienia eluentu wprowadza się próbkę, której jony rozdzielane są na kolumnie. Następnie eluat przechodzi do supresora (lub do kolumny tłumienia), gdzie w wyniku odpowiednich reakcji chemicznych przewodność elektryczna eluentu ulega obniżeniu, co umożliwia odróżnianie jonów próbki od jonów eluentu i ich wykrywanie w detektorze. W wyniku tych reakcji do detektora (najczęściej konduktometrycznego) trafiają jony analizowanej próbki, których przewodność elektryczna na tle obniżonej przewodności elektrycznej eluentu jest wysoka. Sygnał z detektora jest rejestrowany w postaci piku chromatograficznego. Opis szczegółowy zasady działania chromatografu jonowego: Ze zbiornika eluentu przez przedkolumnę (kolumnę ochronną) tłoczony jest eluent do kolumny analitycznej (Rys. 1). Zadaniem pompy tłokowej jest wytworzenie w aparaturze odpowiedniego ciśnienia koniecznego do wprawienia eluentu w ruch. Do dozownika wprowadza się próbkę, która miesza się ze strumieniem eluentu i następnie przenoszona jest do kolumny analitycznej, gdzie następuje rozdział chromatograficzny składników próbki. 1

2 Rys. 1 Schemat budowy chromatografu jonowego (PN, 1995) Rodzaj kolumny ma decydujący wpływ na wynik analizy chromatograficznej. Wypełnienia kolumn stosowane w chromatografii jonowej (faza stała, jonity) to prawie wyłącznie żywice syntetyczne (Tablica 1). Są to stosunkowo obojętne, porowate materiały polimerowe stanowiące rdzeń (szkielet, osnowę), do którego przyłączone są aktywne grupy jonowymienne. Grupy te mogą być silnie lub słabo zasadowe lub kwasowe a także mieszane.. W przypadku kationitów najczęściej stosowane są grupy sulfonowe, natomiast w przypadku anionitów czwartorzędowe grupy amoniowe. (Diduch, Olkowska, 2011). Tablica 1 Fazy stacjonarne (jonity) stosowane w HPIC (Kamiński, 2004) Anionity: - silnie zasadowe - średnio i słabo zasadowe Kationity: -silnie kwasowe -średnio kwasowe -słabo kwasowe -bardzo słabo kwasowe Amfoteryczne Jonit Grupa jonowymienna -N + (CH 3 ) 3,-N + (CH 3 ) 2 C 2 H 4 OH -NH 2, =NH, -N + R 2 H, -N + RH 2 -SO - 2-3, -PO 3 -COO - -CH 2 N(CH 2 COO - ) 2 -OH -COO- i -N+(CH3)3 równocześnie, albo inne Podstawą rozdzielenia w chromatografii jonowej jest wymiana jonowa, która polega na wiązaniu obecnych w roztworze jonów i cząsteczek o określonym ładunku przez jonit, oddający do roztworu jony związane, najczęściej są to OH -, H +, Na + albo Cl (Rys. 2). Proces wymiany jonowej zachodzi w sposób odwracalny i stechiometryczny (Kamiński, 2004). Rozdzielone jony różnią się między sobą czasem przebywania wewnątrz kolumny, wynikającym z różnego stopnia powinowactwa jonu do fazy stacjonarnej. 2

3 Rys. 2 Schemat procesu wymiany jonowej w chromatografii jonowej (A: jony analitu, E: jony eluentu) (Diduch, Olkowska, 2011). Z kolumny eluat przedostaje się do supresora, gdzie następuje obniżenie przewodności elektrycznej, w celu odróżnienia jonów próbki od jonów eluentu (Rys. 3). Jony próbki posiadają wyższą przewodność elektryczną niż jony eluentu. Najczęściej stosowanymi supresorami w chromatografii jonowej są supresory membranowe (autosupresory), które do wymiany jonów wykorzystują procesy elektrodowe (Kamiński, 2004). Rys.3 Schemat działania supresora kolumnowego w chromatografii jonowej (Kamiński, 2004) Z supresora składniki analizowanej próbki trafiają do detektora (Woźniak, 2012). Detektor określa zmiany składu eluentu na podstawie różnic fizykochemicznych eluentu i analizowanej próbki. W najczęściej wykorzystywanym w chromatografii jonowej, detektorze konduktometrycznym, bardzo ważna jest zdolność roztworów elektrolitów do przewodzenia prądu wskutek transportu jonowego. Elektrolity umieszczone są w polu elektrycznym wytworzonym przez dwie elektrody przepływowego naczynka konduktometrycznego. W zakresie niskich stężeń przewodność elektrolityczna jest liniową funkcją stężenia elektrolitu (Diduch, Olkowska, 2011). Z detektora wysyłany jest sygnał elektryczny w postaci piku chromatograficznego rejestrowanego najczęściej w podłączonym do chromatografu komputerze (Rys. 2). Taki 3

4 sygnał detektora jest zapisany jako funkcja objętości elucji fazy ruchomej lub czasu. Odpowiada to stężeniu lub profilowi masy w funkcji czasu. Sygnał detektora jest proporcjonalny do stężenia analitu i przedstawiony jako chromatogram (Rys. 4) (Walna i Kurzyca, 2009). 1- Fluorki 4- Chlorki 5- Azotyny 6- Bromki 9-Azotany 10- Fosforany 11- Siarczany a) 1- Lit 2- Sód 3- Jon amonowy 4- Potas 5-Wapń 6-Magnez b) Rys. 4 Chromatogram z widocznym rozdziałem chromatograficznym anionów a) i kationów b) (legenda przypisuje poszczególne piki najważniejszym oznaczeniom anionów i kationów na chromatogramach a i b, odpowiednio) W analizie IC stosować należy wyłącznie odczynniki o czystości co najmniej cz.d.a. Woda powinna mieć przewodność elektryczną właściwą < 0,1 S/cm i nie zawierać cząstek o średnicy >0,45 m. Wzrost przewodności elektrycznej właściwej spowodowany pochłanianiem dwutlenkiem węgla nie przeszkadza w oznaczaniu. W IC stosuje się różne eluenty, a ich wybór uzależniony jest od typu kolumny rozdzielającej i detektora. Dokładny skład eluentu należy ustalić zgodnie z wytycznymi podawanymi przez producenta kolumny. Eluent przygotowuje się używając wody 4

5 odgazowanej. W celu uniknięcia rozwoju bakterii lub glonów przechowywać eluent w ciemności i wymieniać co 2-3 dni. Skład eluentu powinien dobrany być tak, aby zapewnić odpowiednie rozdzielenie oznaczanych jonów. Dobór eluentu zależy także od używanej techniki detekcji (Tablica 2). O szybkości analizy decyduje stężenie eluentu oraz jego natężenie przepływu przez kolumnę chromatograficzną. Dwukrotne zwiększenie przepływu eluentu powoduje proporcjonalny spadek czasu retencji jonów oraz ciśnienia pompowania. Powoduje to pogorszenie rozdzielczości. Tablica 2 Najczęściej stosowane eluenty w procesie rozdzielania anionów z detekcją konduktometryczną i chemicznym tłumieniem przewodnictwa eluentu w chromatografii jonowej (Kamiński, 2004) Eluent Jon eluentu Produkt supresji Siła elucji Na 2 CO 3 CO 3 2-, Na + [H2O + CO2], [H2O] Silny RNHCH(R )SO 3 H/NaOH RNHCH(R')SO 3 2- H 2 NCH(R)CO2H/NaOH H2NCH(R)CO 2 - NaHCO 3 /Na 2 CO 3 HCO 3 - /CO 3 2- NaHCO 3 HCO 3 - RNH2 + - CH(R')SO3 2- H3N + - CH(R)CO2 - [H2O + CO2] [H2O + CO2] Dość silny Dość silny Dość silny Słaby NaOH OH - H2O Słaby Na 2 B 4 O 7 B4O7 2- H3BO3 Bardzo słaby 2. Przygotowanie próbek do analizy chromatograficznej Ze zważonych filtrów kwarcowych o średnicy 47 mm wycina się fragmenty o średnicy 12 mm, które umieszcza się w czystych probówkach polietylenowych i zalewa 10 cm 3 wody miliq o przewodnictwie 18 μs. Tak przygotowane próbki wstawia się do łaźni ultradźwiękowej Sonic 6D, Sonic 10 w temperaturze 37 C na 30 minut w celu ekstrakcji jonów do roztworu. W przypadku próbek na kationy przed wstawieniem próbek do łaźni ultradźwiękowej należy dodać na 10 cm 3 próbki 10 l 2M kwasu azotowego. Po wyjęciu próbek z łaźni sonifikacyjnej należy je przesączyć przez sączek membranowy o średnicy porów 0,45μm. Tak przygotowane próbki można poddać analizie na aniony lub kationy (881 Compact IC pro firmy Metrohm-Rys.5). 5

6 Rys.5 Zdjęcie chromatografu jonowego 881 Compact IC pro firmy Metrohm 3. Analiza jonów metodą chromatograficzną Analizę jonowych składników aerozoli wykonuje się metodą chromatografii jonowej zgodnej z Polską Normą PrPN-EN ISO (PN, 1995). Do przeprowadzenia ćwiczenia wykorzystywany jest chromatograf jonowy firmy Metrohm 850 Professional IC, kolumna ASupp7 na aniony (250 mm) oraz C4 (150 mm) na kationy, obie zaopatrzone w przedkolumny ochronne. Chromatograf wyposażony jest w detektor konduktometryczny oraz w chemiczny trójkomorowy kolumnowy supresor (tzw. Micro Packed Bed Suppressor) z automatyczną regeneracją H 2 SO 4 i H 2 O. Supresor CO 2 z kolei zapewnia eliminację CO 2 z eluentu przed pomiarem na detektorze konduktometrycznym. Próbki umieszcza się w podajniku próbek 858 Professional IC, który wyposażony jest w system filtracji on-line, zapewniający filtrację próbek przez filtr 0,20 µm lub 0,15 µm. 3.1 Oznaczanie anionów (krzywa z jodkami) W stosowanej metodzie analizy anionów z kolumną ASupp 7 stosuje się eluent 3,6M Na 2 CO 3. Przygotowuje się go przez odmierzenie 7,2 cm 3 0,5 M Na 2 CO 3 (odczynnik firmy CPA Chem nr serii R58600) i dopełnienie wodą milli-q do objętości 1000 cm 3. Przy kondycjonowaniu przepływ eluentu powinien wynosić 0,5 cm 3 /min, w analizie prędkość przepływu eluentu wynosi 0,8 cm 3 /min. Temperatura oznaczenia to 45 C. W celu przepłukania supresora i obniżenia ph po analizie anionów wykorzystuje się kwas siarkowy o stężeniu 50 mm. Otrzymuje się go przez odmierzenie 200 cm 3 0,25 M H 2 SO 4 i uzupełnienie wodą mili-q do 1000 cm 3. Można go także przygotować poprzez pobranie 2,9 cm 3 95% H 2 SO 4 i uzupełnieniu wodą milli-q do 1000 cm 3. 6

7 Roztwory wzorcowe przygotowuje się wieloetapowo. Najpierw w 3 osobnych kolbkach o objętości 100 cm 3 przygotowuje się roztwory wzorcowe (etap I): a) Kolbka 1: pobrać po 10 cm 3 roztworów NO 2 -, F -, Br - i J - o stężeniu 1000 mg/dm 3 i uzupełnić do 100 cm 3 wodą milli-q b) Kolbka 2: pobrać po 10 cm 3 roztworów PO 4 3-, Cl - o stężeniu 1000 mg/dm 3 i uzupełnić do 100 cm 3 wodą milli-q c) Kolbka 3 pobrać po 10 cm 3 roztworów NO 3 -, SO 4 2- o stężeniu 1000 mg/dm 3 i uzupełnić do 100 cm 3 wodą milli-q Roztwory mają stężenie 100 mg/dm 3. Z tak uzyskanych roztworów należy przygotować jeden roztwór mieszany. W tym celu do kolbki o objętości 100 cm 3 należy pobrać odpowiednio (etap II): - 2 cm 3 roztworu a) (na obecność NO 2 -, F -, Br - i J - ), - 20 cm 3 roztworu b) (na obecność PO 4 3-, Cl - ), - 50 cm 3 roztworu c) (na obecność NO 3 -, SO 4 2- ). Uzyskuje się w ten sposób stężenia: - NO 2 -, F -, Br - i J g/dm 3 - PO 4 3-, Cl g/dm 3, - NO 3 -, SO g/dm 3 Etap III polega na przygotowaniou roztworu właściwego (podstandard 6). W tym celu należy pobrać 10 cm 3 mieszanego roztworu uzyskanego w etapie II i uzupełnić do 100 cm 3 wodą milli-q. Uzyskuje się stężenia: - NO 2 -, F -, Br - i J g/dm 3 - PO 4 3-, Cl g/dm 3, - NO 3 -, SO g/dm 3 Pozostałe podstandardy robi się z podstandardu 6 (etap III) poprzez rozcieńczenia do 100 cm 3 wodą milli-q (Tablica 3). Tablica 3 Sposób przygotowania mieszanych roztworów na aniony Uzyskane stężenie ( g/dm 3 ) Nr roztworu Objętość dodanego NO - 2, F -, Br - i J - PO 3-4, Cl - NO - 2-3, SO 4 roztworu nr 6 Roztwór 1 0,5 cm Roztwór 2 1 cm Roztwór 3 5 cm Roztwór 4 10 cm Roztwór 5 50 cm Roztwór 6 Pozostałość roztworu 6 przygotowanego w III etapie rozlewa się do 3 wialek i oznacz jako 6 wzorzec 7

8 Kolejność elucji jonów w chromatografii jonowej zależy głównie od ich selektywności względem żywicy w kolumnie rozdzielającej, wartościowości jonu oraz od ph eluentu. W przypadku stosowanej kolumny ASupp7 czasy retencji są takie, jak zaprezentowano w Tablicy Oznaczanie kationów Tablica 4 Czasy retencji na kolumnie ASupp7 (250 mm, 45 C) firmy Metrohm Jon Czas retencji Fluorki 6,1 Chlorki 10,2 Azotyny 11,2 Bromki 16,8 Azotany 19,7 Fosforany 21,4 Siarczany 26,2 Jodki >40 min. W metodzie oznaczania kationów stosuje się eluent składający się z mieszaniny kwasów: 1,7 mmol/dm 3 HNO 3 i 0,7 mmol/dm 3 kwasu dipikolinowego (DPA). Eluent sporządza się przez dodanie 17 cm 3 0,1 mol/dm 3 HNO 3 i 36 cm 3 kwasu dipikolinowego i uzupełnieniu kolby o objętości 1 dm 3 wodą milli-q. Kwas azotowy o stężeniu 1,7 mmol/dm 3 przygotowuje poprzez pobranie 1,18 cm 3 65% kwasu HNO 3 i uzupełnienie do 100 wodą milli-q. Otrzymuje się w ten sposób roztwór o stężeniu 170 mmol/dm 3. Następnie pobiera się 1 cm 3 kwasu HNO 3 o stężeniu 170 mmol/dm 3 i uzupełnia wodą wodą milli-q do objętości 1000 cm 3. 2 M kwas azotowy, który dodaje się do wzorców i próbek środowiskowych w ilości 100 l na 100 cm 3 próbki przygotowuje się pobierając 16,1 cm 3 kwasu 65% i uzupełniając do 100 cm 3 wodą milli-q. Przepływ eluentu powinien wynosić 0,9 cm 3 /min, temperatura podczas oznaczenia wynosi 25 C, a ciśnienie kształtuje się na poziomie 5,84MPa. Roztwory wzorcowe przygotowuje się z roztworów o stężeniu 1000 mg/dm 3. Należy pobrać po 1 cm 3 każdego z roztworu kationów (lit, sód, magnez, wapń, potas i jony amonowe) a następnie mieszaninę tą uzupełnić do 100 cm 3 wodą mili-q. Otrzymany roztwór ma stężenie 10 mg/dm 3 ( g/dm 3 ). Korzysta się z niego przygotowując w kolbach o objętości 100 cm 3 rozcieńczenia od I do VI (Tablica 5). 8

9 Tablica 5 Sposób przygotowania mieszanych roztworów wzorcowych na kationy Numer roztworu wzorcowego Objętość roztworu podstawowego (cm 3 ) Otrzymane stężenie (µg/dm 3 ) I 0,5 50 II 1,0 100 III 2,5 250 IV 5,0 500 V 10, VI 50, Przed uzupełnieniem podstandardów wodą milli-q do kreski należy dodać do nich 2 M kwas azotowy w ilości 100 l HNO 3 na 100 cm 3 podstandardu. W przypadku stosowanej kolumny C4 czasy retencji są takie, jak zaprezentowano w Tablicy 6. Tablica 6 Czasy retencji na kolumnie C4 (150 mm, 25 C) firmy Metrohm Jon Czas retencji Lit 4,08 Sód 5,32 Jony amonowe 6,02 Potas 8,34 Wapń 15,39 Magnez 18,29 4. Nomenklatura w chromatografii jonowej Analit (ang. Analyte) składnik analizowanej próbki oznaczany jakościowo i/lub ilościowo. Chromatograf jonowy (ang. Ion Chromatograph) odmiana wysokociśnieniowego chromatografu cieczowego wyposażonego w kolumnę analityczną, kolumnę tłumienia lub supresor (tylko w chromatografii jonowej z tłumieniem przewodności) oraz detektor (najczęściej konduktometryczny) do rozdzielania i oznaczania zarówno jonów nieorganicznych i organicznych, jak i innych substancji po ich wcześniejszym przeprowadzeniu w formy jonowe. Chromatografia jonowa z tłumieniem przewodności (ang. Dual Column Ion Chromatography lub Suppressed Ion Chromatography) najpopularniejsza odmiana chromatografii jonowej, w której obok przedkolumny oraz kolumny rozdzielającej stosuje się supresor. Chromatogram zapis sygnałów detektora przedstawiający w sposób ciągły zmiany w składzie eluatu w zależności od jego objętości lub czasu. Chromatogram stanowi graficzną reprezentację sygnału chromatograficznego. Składniki mieszaniny chromatografowanej, 9

10 opuszczając kolumnę, są kolejno wykrywane przez detektor, a odpowiadające im piki są rejestrowane w postaci chromatogramu. Różne substancje są rozdzielane na kolumnie chromatograficznej tylko wtedy, gdy różnią się między sobą czasem przebywania w kolumnie. Całkowity czas retencji (tr)(ang. Total retention time) jest to czas upływający od zadozowania, po którym pojawia się maksimum piku rozpatrywanego składnika próbki. Całkowity czas retencji składa się z czasu retencji substancji niezatrzymanej (martwy czas retencji) i zredukowanego czasu retencji. Czas retencji substancji niezatrzymanej (tm) (ang. Hold-up time) jest to czas pomiędzy nastrzykiem a pojawieniem się maksimum piku na chromatogramie związku, który nie jest zatrzymany w kolumnie chromatograficznej. Detekcja (ang. Detection) wykrywanie metodami fizycznymi lub chemicznymi obecności składników chromatografowanej mieszaniny po ich rozdzieleniu w kolumnie chromatograficznej. Detektor (ang. Detector) urządzenie służące do określenia zmian w składzie eluatu przez pomiar jego wielkości fizycznych lub chemicznych. Detektor konduktometryczny (ang. Conductivity Detector) ze względu na liniową zależność przewodności właściwej od stężenia jonów; jest to najczęściej stosowany detektor w chromatografii jonowej. Eluent (ang. Eluent) ciekła faza ruchoma przemieszczająca się przez złoże wymieniacza jonowego. Należy odróżniać eluent (ciecz wprowadzaną do kolumny) od eluatu (cieczy opuszczającej kolumnę wraz z próbką). Eluat (ang. Effluent, Eluat) faza ruchoma opuszczająca złoże wymieniacza jonowego wraz z rozdzielanymi substancjami. Elucja gradientowa (ang. Gradient Elution) metoda elucji, w której zmienia się skład (stężenie, ph) eluentu podczas procesu chromatografowania. Metodę elucji gradientowej stosuje się przede wszystkim do rozdzielania mieszaniny jonów, których polarność jest silnie zróżnicowana. Elucja izokratyczna (ang. Isocratic Elution) - metoda elucji, w której nie zmienia się składu (stężenie, ph) eluentu podczas procesu chromatografowania. Stosowana może być faza ruchoma jednoskładnikowa lub mieszanina o stałym składzie jakościowym i ilościowym. Metodę elucji izokratycznej stosuje się przede wszystkim do rozdzielania mieszaniny jonów o zbliżonej polarności. 10

11 Faza ruchoma (ang. Mobile Phase) jedna z dwóch faz układu chromatograficznego, przemieszczająca się w określonym kierunku. W chromatografii cieczowej stosuje się nazwę eluent. Faza stacjonarna (ang. Stationary Phase) - jedna z dwóch faz układu chromatograficznego, na której następuje rozdzielanie składników analizowanej mieszaniny. Kolumna analityczna (ang. Separation Column lub Analytical Column) kolumna wypełniona odpowiednim wymieniaczem jonowym, gdzie w wyniku zachodzących procesów fizykochemicznych dochodzi do rozdzielania jonów zawartych w próbce. Ogonowanie piku (ang. Peak tailing) asymetria piku polegająca na tym, że w stosunku do linii podstawowej czoło piku jest bardziej strome od tylnej części piku. Przedkolumna (ang. Pre-Column) (kolumna ochronna) kolumna wypełniona tym samym wymieniaczem jonowym, co kolumna analityczna, umieszczona przed nią w celu zatrzymania substancji o długich czasach retencji i ochrony kolumny rozdzielającej. Supresor (ang. Suppressor) urządzenie do obniżania przewodności eluentu poniżej przewodności jonów próbki wskutek zachodzących w nim reakcji chemicznych, co umożliwia ich wykrywanie w detektorze konduktometrycznym. 5. Literatura 1. Dojlido J.; Polskie i światowe normy jakości wody do picia Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 1993, 4, Eith C., Kolb M., Seubert A., Praktyczna chromatografia jonowa, monografia, tłumaczyła E. Krawczyk 3. Gierak A.; Ochrona Środowiska, 1997, 2(65), Głód B.K., Chromatografia jonowo-wykluczająca: teoria procesu, wpływ parametrów fizykochemicznych i aplikacje, Wydawnictwo Instytutu Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Warszawa, Kamiński M., 2004, Chromatografia jonowa i jonowymienna, 6. Kuldree R., Computerized sampling in ion chromatography and in capillary electrophoresis, TTU Press, Tallinn, Michalski R.; Laboratorium, 2007, 4, Michalski R.; Laboratorium, 2006, 2, Michalski R.; Laboratorium, 2005, 2, Michalski R; Chromatografia jonowa, Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa

12 11. Michalski R.; Analityka, 2005, 2, Pogocki D., Wstęp do chromatografii jonowej, Materiały szkoleniowe A.G.A. Analytical Poole C.F., Chromatography today, Elsevier, Amsterdam, Siepak J., Zastosowania chromatografii jonowej w analizie wody, Wydawnictwo Uniwersytetu im. A.Mickiewicza, Poznań, Takayuki S., Chromatographic analysis of environmental and food toxicants, Marcel Dekker, New York, Woźniak B., 2012, Podstawy chromatografii jonowej, Oznaczanie wybranych anionów nieorganicznych w wodach różnego pochodzenia metodą chromatografii jonowej, pp. 11 ( 12