Wysiedlenia w Polsce po II wojnie światowej, ich przyczyny oraz społeczne i ekonomiczne skutki

Transkrypt

1 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Piotr Rokita Wysiedlenia w Polsce po II wojnie światowej, ich przyczyny oraz społeczne i ekonomiczne skutki Kraków 2008

2 Spis treści Wstęp Przyczyny podjęcia decyzji o wysiedleniach w Polsce Przyczyny wewnętrzne Przyczyny wynikające z wpływu państw obcych Przebieg i zasięg terytorialny wysiedleń w Polsce w latach Wysiedlenia Niemców z Ziem Odzyskanych Nowe osadnictwo na Ziemiach Odzyskanych Wysiedlenia Ukraińców do ZSRR Akcja Wisła kolejna fala wysiedleń w południowo-wschodniej Polsce12 3. Skutki społeczne i ekonomiczne akcji wysiedleńczych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Ogólne tendencje na Ziemiach Odzyskanych Następstwa zmian narodowościowych we Wrocławiu po 1945 roku Skutki wysiedleń w innych rejonach Ziem Odzyskanych Konsekwencje wysiedleń Łemków i Ukraińców Wsie ukraińskie w południowo-wschodniej Polsce po 1946 r Łemkowszczyzna po akcji Wisła Sytuacja społeczno-ekonomiczna na terenach przymusowego osiedlenia Łemków i Ukraińców...23 Zakończenie...24 Literatura...26

3 Wstęp Tematyka wysiedleń po II wojnie światowej, nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, mimo upływu wielu lat od ich zakończenia ciągle jest ważna w życiu publicznym. A właśnie teraz, po upływie 60 lat, możliwe jest dokonanie oceny skutków jakie te wysiedlenia przyniosły. Dlatego właśnie zainteresowanie tym tematem u autora. Celem niniejszej pracy jest określenie głównych tendencji jakie zaszły na terenie powojennej Polski, a były bezpośrednio lub pośrednio wynikiem wysiedleń dokonanych w latach Autor próbuje odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: 1) Jakie były główne przyczyny podjęcia decyzji o wysiedleniach? 2) Jaka była skala wysiedleń oraz ich rozkład w czasie i przestrzeni? 3) Jakie były skutki demograficzne przeprowadzonych akcji wysiedleńczych w Polsce? 4) Jaki miało to wpływ na sytuację ekonomiczną i społeczną na terenach objętych wysiedleniami? Literatura poruszająca temat wysiedleń w Polsce jest bardzo obszerna, jednak głównie są to opracowania historyczne. Co z punktu widzenia geografa posłużyć może jako źródło danych na temat miejsc objętych wysiedleniami. Nie dostarcza jednak gruntownej wiedzy na temat skutków społecznych, czy ekonomicznych wysiedleń. Jeśli chodzi o prace geograficzne to mało jest opracowań zajmujących się kompleksowo tą tematyką. Jednak w wielu pracach, w tym monografiach o Polsce, poruszana jest kwestia wysiedleń w mniejszym bądź większym stopniu. Z polskich geografów zajmujących się tą tematyką najwięcej opublikował Piotr Eberhardt z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Autor ten jako jeden z nielicznych geografów ma swoim dorobku artykuły naukowe w całości poświęcone problematyce wysiedleń. W mniejszym stopniu głównie w problematyce Łemków zostały wykorzystane prace etnograficzne. Przedmiot pracy koncentruje się głównie na Ziemiach Odzyskanych, gdyż na tym obszarze doszło do największych liczebnie wysiedleń. Również wielkość tego obszaru powoduje, że skutki wysiedleń były lepiej widoczne niż np. na niewielkiej stosunkowo Łemkowszczyźnie. Chociaż obszar Łemkowszczyzny i Podkarpacia zostaje w pracy omówiony. Przedstawienie celu pracy w pewnym stopniu wymaga zawężenia zakresu terytorialnego do kilku przykładów. Dlatego w kilku przypadkach 3

4 praca przedstawia skutki wysiedleń dla Wrocławia, jako największego miasta objętego akcjami wysiedleńczymi. Przed przejściem do głównej części pracy wyjaśnienia wymaga kilka pojęć. Termin wysiedlenia oznacza przymusowe opuszczenie miejsca zamieszkania. Wysiedlenia mogą występować w różnej skali mogą dotyczyć pojedynczych osób, jak i całych grup ludnościowych i właśnie te drugie przypadki są treścią niniejszej pracy. Pojęcie Ziemie Odzyskane zostało wprowadzone jako termin oficjalny i funkcjonował w ten sposób w latach Nazwa ta określa terytorium Polski powojennej, które nie wchodziło w skład II Rzeczpospolitej. W późniejszym okresie zamiennie do terminu Ziemie Odzyskane zaczęto stosować określenie Ziemie Zachodnie i Północne (Jasiński 2006). Termin Łemkowszczyzna z kolei jest używany m.in. przez etnografa Romana Reinfussa do określenia części Karpat zamieszkiwanej dawniej i dziś przez Łemków. 1. Przyczyny podjęcia decyzji o wysiedleniach w Polsce Ryc. 1. Powierzchnia Polski przed i po II wojnie światowej Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Eberhardt Wysiedlenia będące tematem opracowania były bezpośrednio związane z II wojną światową, oraz z sytuacją zaistniałą po jej zakończeniu. Powojenne zmiany granic Polski (ryc. 1.) w stosunku do roku 1939 sprawiły, że pewne grupy 4

5 narodowościowe znalazły się poza granicami swojego ojczystego kraju. Tylko 67% terytorium Polski powojennej wchodziło w skład II Rzeczypospolitej, na pozostałych 33%, jako, że były to ziemie należące wcześniej do Niemiec, struktura narodowościowa sprzyjała, bądź też nawet wymuszała, działania wysiedleńcze. Wysiedlenia objęły poza Ziemiami Zachodnimi i Północnymi, oraz narodowością niemiecką, także tereny południowo-wschodniej Polski i grup rusińskich. Przesunięcie Polski na zachód miało swoje odzwierciedlenie w interesach tak Polski, jak i ZSRR. Dla rządu polskiego ważne było uzyskanie nowych ziem w zamian za utracone na rzecz ZSRR ziemie wschodnie, stanowiące prawie połowę terytorium II RP. Natomiast ZSRR dążył do jak największego ograniczenia terytorialnego Niemiec, a właśnie granica Polski na Nysie Zachodniej i Odrze, a nawet bardziej na zachód, realizowała tę właśnie koncepcję (Eberhardt 2004) Przyczyny wewnętrzne Prowadzone akcje wysiedleńcze z perspektywy rządu polskiego były korzystne. Z jednej strony realizowano ideę państwa jednolitego narodowościowego co miałoby jasno określić przynależność Ziem Odzyskanych do Polski, jako zamieszkałych głównie przez ludność polską. Z drugiej strony komunistyczny rząd znajdował w Niemcach, Ukraińcach i Białorusinach winnych złej sytuacji w kraju i mógł z poparciem społecznym dokonywać represji (Ciesielski 1998). O realizacji polityki faktów dokonanych świadczyć może pośpiech z jakim Rząd Tymczasowy zajął się kwestią ustanowienia polskiej administracji na ziemiach wschodnioniemieckich, bowiem nastąpiło to jeszcze przed zakończeniem działań wojennych 12 marca 1945 r. Dwa dni później został wybrany polski prezydent Wrocławia Bolesław Drobner. Miało to na celu choćby symboliczne, przejęcie władzy nad tymi ziemiami, zanim zapadną jakiekolwiek ustalania dotyczące przyszłej granicy Niemiec. Polska administracja zajmowała się odbudową m.in. infrastruktury i życia kulturalnego, co w związku z nieznajomością terenu i niemożnością współpracy z lokalną ludnością niemiecką było bardzo utrudnione (Thum 2005). Stanowisko partii komunistycznych w sprawie przyszłych granic Polski, już podczas wojny wyrażało w dużej mierzę wolę ZSRR. Dlatego po objęciu przez komunistów władzy oczywiste stało się oddanie ziem wschodnich Związkowi Radzieckiemu i walka o Ziemie Zachodnie i Północne. Odebranie ziem Niemcom miało na celu m.in. wzmocnienia pozycji Polski na Bałtyku. Działania rządu polskiego 5

6 w kwestii Ziem Odzyskanych miały poparcie społeczeństwa polskiego. Natomiast w stosunku do kresów wschodnich, komuniści uznawali je za ziemie białoruskie i ukraińskie, a polską obecność uznawali za szczątkową. Koncepcje głoszone przez komunistów zakładały powrót do idei Polski piastowskiej oraz stworzenie państwa jednolitego narodowościowo (Eberhardt 2004). Realizacja tych planów oznaczała, więc masowe wysiedlenia ludności z 1 3 terytorium powojennej Polski. Istotny jest również wpływ wysiedleń Polaków z Kresów Wschodnich ziem przyłączonych do ZSRR. Należało bowiem zrobić miejsce dla tej fali migrantów. Z kolei sprawa Akcji Wisła to wysiedlenia o skali wewnątrzkrajowej, a ich przyczyną była walka z partyzantami Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), którzy dążyli do utworzenia odrębnego państwa na terenach należących do Polski, m.in. na Rzeszowczyźnie, Łemkowszczyźnie (łącznie z Krynicą) aż po Białą Podlaską na północy. Rozproszenie ludności łemkowskiej, oraz innych rusińskich grup etnicznych, ostatecznie zakończyło działalność UPA w Polsce Przyczyny wynikające z wpływu państw obcych W postanowieniach konferencji poczdamskiej zakończonej 2 sierpnia 1945, stwierdzono że należy podjęć się przesiedlenia do Niemiec ludności niemieckiej z terytorium Polski. Taka koncepcja wysiedleń miała na celu stworzenie, wspomnianego już państwa jednolitego narodowościowo, co miałoby zapobiec w przyszłości konfliktom zbrojnym i możliwości roszczeń Niemców wobec Polski. Sama idea wysiedleń nie była nowa, po raz pierwszy na wielką skalę dokonano transferów ludności pomiędzy Grecją a Turcją w latach 20 XX wieku. Jednak, co istotne umowa o tych wysiedleniach Traktat Lozański była podpisana przez oba kraje, a nie jak w przypadku omawianych w niniejszej pracy wysiedleń narzucona przez polityków krajów trzecich, bez udziału m.in. przedstawicieli państwa niemieckiego. Wysiedlenia Ukraińców, Białorusinów i Litwinów miały zostać dokonane na podstawie umów międzynarodowych podpisanych przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z trzema odpowiednimi radzieckimi republikami (Ukraińską SRR, Białoruską SSR i Litewską SSR) w 1944 r. Na mocy tych umów zostały również dokonane wysiedlenia ludności polskiej z terenów ZSRR. Planowe wysiedlenia objęły głównie ludność ukraińską, a w migracje dobrowolne białoruską i litewską. 6

7 2. Przebieg i zasięg terytorialny wysiedleń w Polsce w latach Jak już stwierdzono wysiedlenia były wynikiem zmian granic Polski po II wojnie światowej. Terytorium objęte wysiedleniami, to więc Ziemie Odzyskane, będące do II wojny światowej integralną częścią państwa niemieckiego zamieszkałą w większości przez ludność niemiecką. Poza tym wprowadzenie idei państwa homogenicznego narodowościowo oznaczało, że konieczne stanie się masowe wysiedlanie innych mniejszości narodowych. Dlatego wysiedlenia objęły także Polskę południowo-wschodnią zamieszkałą przez sporą grupę mniejszości rusińskich Ukraińców, Łemków i innych. O selektywności w dokonywaniu wysiedleń świadczyć może fakt odstąpienia od wysiedlenia ludności litewskiej w północno-wschodniej Polsce, mimo istniejącej umowy z ZSRR. Trudno także mówić o wysiedleniach Białorusinów, gdyż były to migracje dobrowolne. Ta selektywność może wynikać z jednej strony z niemożności dokonania wysiedleń przez władze Polski. Zbyt duże koszty i zaangażowanie ludzi w wysiedlenia na Ziemiach Odzyskanych sprawiły, że rząd fizycznie nie był w stanie dokonać tych wysiedleń. Z drugiej zaś strony Białorusini nie byli z punktu widzenia władz mniejszością niebezpieczną, natomiast Litwini byli mniejszością małą liczebnie (Ciesielski 1998). Ryc. 2. Obszary i wielkość wysiedleń na terytorium Polski w latach Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Eberhardt

8 2.1. Wysiedlenia Niemców z Ziem Odzyskanych Obszar Ziem Odzyskanych składał się z krain historycznych będących w różnych okresach historycznych powiązanych mniej lub bardziej z Polską. Ziemie Zachodnie rozciągają się na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej na terenie Śląska, Ziemi Kłodzkiej, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego. Największym miastem Ziem Zachodnich, jak i w ogóle obszaru objętego wysiedleniami, jest Wrocław. W 1946 r. liczył on około 171 tys. mieszkańców. Mniejsze ośrodki to Zabrze ( mieszkańców w 1946 r.), Gliwice (95 980), Wałbrzych (72 976) i Szczecin (72 948). Ziemie Północne, czyli rejon Warmii i Mazur, to część przedwojennej prowincji niemieckiej Prusy Wschodnie. Największe ośrodki miejskie przyznane Polsce to Olsztyn i Elbląg. Tab. 1. Ludność Ziem Odzyskanych w okresie Rok Liczba ludności tys tys tys tys tys. Ź r ó d ł o : Eberhardt Ziemie Zachodnie i Północne zamieszkiwane były przed wojną przez około 9 mln osób (tab. 1.), z czego około 7 mln Niemców, jednak liczba wysiedlonych była o wiele mniejsza, gdyż około 5 mln osób opuściło te tereny jeszcze w trakcie działań wojennych (Domański 1989). Wysiedlenia Niemców rozpoczęły się już w czerwcu 1945 r. jednak nie były to zorganizowane akcje. Na terenie Ziem Odzyskanych po wojnie pozostało 4 231,6 tys. osób. Przez cały rok 1945 Niemcy przenosili się dobrowolnie lub pod przymusem za Odrę (Eberhardt 1996). Do 2 sierpnia 1945 r., czyli do zakończenie konferencji poczdamskiej wysiedlenia nie były usankcjonowane przez prawo międzynarodowe. Były to głównie podsycane przez dowódców brutalne działania żołnierzy polskich. Trudno oszacować rozmiar tych wysiedleń (Thum 2005). Według szacunków wojsko wysiedliło około 600 tys. Niemców (Jankowiak 2006). Organizowana do końcu akcja wyjazdowa Niemców, już po konferencji poczdamskiej, nie przyniosła zakładanych rezultatów. Zbyt optymistyczne szacunki rządu polskiego nijak miały się do rzeczywistości. W tym czasie wysiedlono około pół miliona Niemców. Co razem z wysiedleniami przed konferencją, daje nieco ponad milion wysiedlonych. Należy jednak dodać, że w tym czasie oprócz ruchu Niemców na zachód, równolegle odbywał się ruch na wschód, co oznacza, że liczba Niemców 8

9 zmalała w mniejszym stopniu niż liczba wysiedlonych. Powracający to autochtoniczni Niemcy, którzy w wyniku ewakuacji przed nadchodzącą Armią Czerwoną uciekli w głąb Niemiec, a po wojnie postanowili wrócić do opuszczonych domostw. Dopiero po pewnym czasie władzom udało się zahamować ten ruch powrotny (Thum 2005). W 1946 roku rozpoczęto nową fazę wysiedleń. Po uzgodnieniach z władzami stref okupacyjnych brytyjskiej i radzieckiej do których mieli być wysiedlani Niemcy przystąpiono w lutym 1946 r. do akcji wysiedleńczej. Pierwotnie szacowano, że zakończy się ona już w połowie 1946 r. (Jankowiak 2006). Jednak było to nierealne zważywszy na liczbę osób przeznaczonych do wysiedlenia. W całym roku 1946 wysiedlono 1 632,6 tys. Niemców, a do wysiedlenia pozostało jeszcze około 600 tys. z czego większość wysiedlono w 1947 r. (Eberhardt 1996). Akcję wysiedleńczą zakończono ostatecznie w 1950 r. Chociaż faktycznie wysiedlenia zakończyły się już w 1948 r., a po tym okresie wysiedlono tylko osoby, które wcześniej były uznane za niezbędną siłę roboczą. Bilans całej akcji to 2 275,1 tys. wysiedlonych Niemców. Liczba autochtonów zamieszkujących te ziemie spadła z ponad 3 mln na początku 1946 r. do około 200 tys. w roku Późniejsze migracje, po 1950 r., odbywały się już na podstawie umów międzynarodowych między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec i Niemiecką Republiką Demokratyczną i były to głównie akcje łączenia rodzin (Thum 2005) Nowe osadnictwo na Ziemiach Odzyskanych Wspomniana już umowa między Polską a ZSRR o wymianie ludności doprowadziła do wysiedlenia około 2 mln Polaków ze wschodu. W roku 1945 osadnictwo na Ziemiach Odzyskanych było indywidualne, w ten sposób osiadło około 1,6 mln osób (tab. 2.), a repatriantów ze wschodu w tym czasie około 700 tys. (Eberhardt 2000). Akcja osiedleńcza przebiegała równocześnie do wysiedleń Niemców w latach , więc pierwsi osiedleńcy napotykali tereny zdominowane przez ludność niemiecką. Przez pewien okres Polacy i Niemcy wspólnie prowadzili gospodarstwa rolne i mieszkali pod jednym dachem. Sytuacja zaczęła się zmieniać w roku 1946, gdy wysiedlenia Niemców osiągnęły maksimum, a Polacy stali się większością na tych terenach (Thum 2005). Do osiedlania się zachęcano także mieszkańców reszty Polski. Służyła temu m.in. propaganda walki z Niemcami. Najchętniej na Ziemie Odzyskane przenosili się rolnicy małorolni i ludzie, którzy stracili pracę w skutek zniszczenia zakładów przemysłowych podczas wojny. Liczyli 9

10 oni na szybką poprawę poziomu życia. Mieszkańcy województw sąsiednich poznańskiego, łódzkiego i krakowskiego nie tylko mieli ułatwione zadanie z powody bliskiej odległości, ale mogli również zachować swoje dotychczasowe mieszkanie na czas przejściowy. Poza tym jako, że mogli szybciej dotrzeć na miejsce zajmowali lepsze gospodarstwa, pozostawiając wysiedleńcom ze wschodu mniejszy wybór. Dobrowolnie przenosili się także reemigranci z zagłębi przemysłowych Europy Zachodniej głównie Francji i Niemiec, którzy wracając do Polski osiedlali się na Ziemiach Odzyskanych. Poza emigracją władze próbowały zreslawizować grupy ludności o nie do końca zdefiniowanej przynależności narodowej. Byli to ludzie, którzy mimo obywatelstwa niemieckiego mówili po polsku, lub polskim dialektem. Niechęć do wysiedlenia tych grup w dużej mierze wynikała z braku nowych osadników i konieczności pozostawienia choćby części ludności znającej te tereny (Thum 2005). Tab. 2. Napływ przesiedleńców na Ziemie Odzyskane w 1945 r. Okres sprawozdawczy Liczba osadników zamieszkałych na Ziemiach Odzyskanych Do Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień Ogółem Ź r ó d ł o : Eberhardt W roku 1950, czyli po zakończeniu migracji, ludność Ziem Odzyskanych wynosiła prawie 6 mln ludzi (tab. 1.). Natomiast w 1946 r. było ich 5 mln, to oznacza, że władzą polskim udawało się skutecznie zastąpić wysiedlonych Niemców. Największą grupą osadników byli mieszkańcy pozostałych terenów Polski powojennej 3 mln osób. Drugą grupę stanowili wysiedleńcy z ZSRR 1,2 mln osób (tab. 3.). Ludność kresowa osiedlana była głównie według podziału na swoje pochodzenia. I tak w województwie wrocławskim osiedlana osoby z Kresów Południowo-Wschodnich, 10

11 a województwach szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim mieszkańców Kresów Północno-Wschodnich. W 1946 r. na Dolny Śląsk i do Szczecina przybyła grupa około 150 tys. Żydów z ZSRR. W 1947 r. w ramach Akcji Wisła osiedlono na Ziemiach Odzyskanych około 150 tys. osób ludności rusińskiej, w tym Łemków. Pod koniec lat 40 XX wieku w kilku ośrodkach, m.in. w Zgorzelcu i Policach osiedlono uciekinierów z Grecji (Hejger 2006). Tab. 3. Skala akcji osadniczej na Ziemiach Odzyskanych w latach Struktura migracji Liczba osadników Ogółem napływ Przesiedleńcy Repatrianci do woj. białostockiego do woj. olsztyńskiego do woj. gdańskiego do woj. szczecińskiego do woj. poznańskiego do woj. wrocławskiego do woj. śląskiego Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Eberhardt Wysiedlenia Ukraińców do ZSRR Akcja wysiedleńcza Ukraińców trwała od 1944 r. do 1946 r. Została ona zorganizowana na terenie województw krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego. Początkowo zakładano, że wysiedlenia zakończą się w lutym 1945 r., a objęte nimi zostaną tylko osoby zgłaszające taką chęć. Jednak nie była to pełna dobrowolność, gdyż stosowano presję administracyjną, czyli politykę zachęcania do wyjazdu i zniechęcania do pozostania w Polsce m.in. poprzez nieuwzględnienie w reformie rolnej, czy zlikwidowaniu szkolnictwa ukraińskiego. Jednak mimo tego udało się dobrowolnie wysiedlić jedynie 80 tys. Ukraińców. Przymusowe wysiedlenie okazały się więc dla rządu polskiego konieczne i rozpoczęły się w połowie 1945 r. Represje i wzmożenie wysiedleń ludności ukraińskiej spowodowały ostrą reakcję UPA, która od tej pory zaczęła stwarzać zagrożenie dla ludności polskiej, co było głównym 11

12 oficjalnym powodem zorganizowania w 1947 r. Akcji Wisła, również skierowanej m.in. do ludności ukraińskiej. Bilans przymusowych wysiedleń to 80 tys. osób w 1945 r., a w 1946 r. 252 tys. Ukraińców. W podziale na województwa objęte akcją największe wysiedlenia objęły województwo rzeszowskie (56% wszystkich wysiedlonych w ramach tej akcji), trochę mniej osób wysiedlono z woj. lubelskiego (39,5%), a z krakowskiego jedynie około 4,5% wszystkich wysiedlonych. Po zakończeniu wysiedleń w roku 1950 pozostawało w Polsce około 162 tys. Ukraińców. Można więc określić, że przed wysiedleniami znajdowało się w Polsce ponad 600 tys. Ukraińców, a wysiedlono z Polski około 75% tej ludności Akcja Wisła kolejna fala wysiedleń w południowowschodniej Polsce Działania Ukraińskiej Partyzanckiej Armii na terenie południowo-wschodniej Polski nasilały się od końca II wojny światowej. Idea państwa ukraińskiego o, które walczyła UPA, na terenie południowo-wschodniego terytorium powojennej Polski traciła szansę na realizację z każdym wysiedlonym Ukraińcem. Ataki UPA na polskie wioski i oddziały wojska i milicji powodowały akcje odwetowe Polaków na wsie ukraińskie. Rosła z tego powodu liczba ofiar cywilnych. Problem ten rząd postanowił rozwiązać przez wysiedlenie ludności ukraińskiej znajdującej się jeszcze na terenie kraju oraz pozostałej ludności rusińskiej, w głąb kraju, na Ziemie Odzyskane. Działania tylko na terenie Polski wynikały z faktu, iż umowa między Polską a ZSRR przestała już obowiązywać. Szacunkowo 150 tys. Rusinów pozostawało w skupieniu na terenach górzystych, głównie w południowo-wschodniej Rzeszowszczyźnie (Eberhardt 2000). Istniały również inne przyczyny podjęcia akcji wysiedleńczej, mianowicie władze nie chciały pozostawić dużych skupisk Ukraińców na terenie kraju. Dlatego też wysiedlono całą ludność, łącznie z osobami popierającymi władzę ludową i nie mającymi nic wspólnego z działalnością UPA, a następnie osiedlano w rozproszeniu na Ziemiach Odzyskanych. Akcja Wisła objęła oprócz ludności ukraińskiej, także mniej lub bardziej związane z Ukraińcami grupy etniczne, jak Łemkowie, Bojkowie i Dolinianie. Szczególnie Łemkowie są bardzo charakterystyczną grupą i to na ich przykładzie najlepiej przedstawić skutki akcji. Gdyż ta grupa etniczna po Akcji Wisła pozostawiła po sobie opuszczone tereny Łemkowszczyzny. A osadnictwo Polaków tylko w pewnym stopniu zdołało zapełnić lukę po wysiedlonej ludności. Warto 12

13 zauważyć, że granica państwowa pomiędzy PRL a ZSRR stała się po zakończeniu Akcji Wisła także granica narodowościową, gdyż niemal całkowicie zlikwidowano mniejszość ukraińską z terenów przygranicznych (Eberhardt 2000). 3. Skutki społeczne i ekonomiczne akcji wysiedleńczych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Tab. 4. Struktura narodowościowa Polski przed i po II wojnie światowej Narodowość 1931 l. osób (tys.) % Polacy ,4 Ukraińcy ,7 śydzi ,5 Białorusini ,1 Niemcy 748 2,3 Inne narodowości 310 1,0 Narodowość 1960 l. osób (tys.) % Polacy ,4 Ukraińcy 180 0,6 Białorusini 170 0,6 śydzi 30 0,1 Słowacy 20 0,1 Rosjanie 20 0,1 Inne narodowości 37 0,1 Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Eberhardt Trwające przez ponad 5 lat wysiedlenia w Polsce spowodowały odpływ około 2,8 mln ludzi. Co prawda była to ludność innych narodowości, z czego zdecydowana większość (83%) to ludność niemiecka, ale jej braku nie udało się zastąpić ludnością polską, chociażby wysiedloną z ZSRR, których liczbę szacuje się na 2,0-2,3 mln osób (Eberhardt 1996). Poza tym oprócz problemu zasiedlenia nowych ziem pojawiła się kwestia nowej struktury narodowościowej powojennej Polski. II Rzeczpospolita była krajem wielonarodowościowym w którym Polacy stanowili zaledwie 65% społeczeństwa (tab. 4.). Rozmieszczenie przestrzenne narodowości było nierównomierne, w niektórych województwach (np. poleskie i wołyńskie) Polacy 13

14 stanowili zdecydowaną mniejszość. Na wschód od obecnej granicy Polski ludność polska koncentrowała się głównie w miastach, tworząc tzw. wyspy etniczne, jak np. Lwów, czy na północy Wilno. Po II wojnie światowej Polska jako jedyny kraj zmienił całkowicie swoją strukturę narodowościową, stając się państwem pod tym względem jednolitym. Stało się to przez utratę Kresów Wschodnich, wymordowanie ludności żydowskiej stanowiącej 8,5% przedwojennego społeczeństwa Polski, oraz wysiedlenie ludności niemieckiej, ukraińskiej i rozproszenie innych grup narodowościowych. Pozostałe w Polsce mniejszości poprzez stosunkowo mały udział w ogólnej liczbie ludności ulegają asymilacji z ludnością polską (Domański 1989) Ogólne tendencje na Ziemiach Odzyskanych Prawie całkowita wymiana ludności jaka dokonała się na Ziemiach Odzyskanych wpłynęła na sytuację demograficzną tego obszaru Polski. Związane było to z selektywnością migracji. Większość osób osiedlających się to osoby młode, co wynikało z trudu migracji i niechęci starszych ludzi do opuszczanie swojego dobytku. Specyficzna dla Ziem Odzyskanych była więc struktura wieku (ryc. 3.). W roku 1966 struktura ta znacznie odbiegała od Ziem Dawnych. Charakteryzowała się znacznie mniejszym udziałem osób w wieku powyżej 50 lat, czyli osób powyżej 30 lat w okresie zasiedlania Ziem Odzyskanych. Większy za to był udział osób młodych. Świadczyć to może o tym, że najchętniej migrowały osoby młode, jeszcze przed założeniem rodziny. Ryc. 3. Piramida wieku Ziem Odzyskanych i Ziem Dawnych w 1966 r. Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Rocznik Demograficzny

15 Ryc. 4. Przyrost naturalny w Polsce powojennej Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie: Rocznik Demograficzny , Roczniki Statystyczne Województw 1976, 1985, 1991 i Bank Danych Regionalnych GUS. 15

16 Z takiej struktury wieku ludności Ziem Odzyskanych wynikał również wyższy przyrost naturalny niż w innych częściach Polski (ryc. 4.). Przyczynił się do tego nie tylko większy udział ludności młodej w strukturze wieku, ale także atmosfera pionierska zasiedlania nowych ziem skłaniająca do zakładania licznych rodzin (Domański 1989). Przemiana etniczna Ziem Odzyskanych spowodowała wraz z napływem nowej ludności także zmiany wyznaniowe, z wyjątkiem Opolszczyzny, Ziemi Kłodzkiej i Warmii, które również przed wojną były katolickie. Protestanci, którzy przed wojną stanowili większość na tym obszarze zostali zastąpieni ludnością wyznania rzymskokatolickiego. Podobnie sprawa ma się do struktury językowej język polski wyparł niemiecki. Wszystkie te kwestie związane z zastąpieniem ludności sprawiły, że przerwana została ciągłość historyczno-kulturalna Ziem Odzyskanych. To z kolei oznacza potrzebę zbudowania od nowa tożsamości regionalnej jej mieszkańców. Integracja przybyszów z miejscem w sensie obiektywnym (czyli znalezienie pracy, mieszkania itd.) zaszła dość szybko, jednak w sensie subiektywnym (wspólnota lokalna, kontakty z innymi mieszkańcami) można mówić jedynie o częściowej integracji. To sprawiło, że nie wytworzyła się dostateczna świadomość regionalna mieszkańców Ziem Odzyskanych (Sakson 2006). Takie wyobcowanie z miejscem miało odbicie w użytkowaniu i postrzeganiu miejsca (tab. 5.). Z gospodarczego punktu widzenia duże znaczenia miało przejęcie przez państwo polskie majątku wysiedlonych obywateli niemieckich. Nacjonalizacja podporządkowała przedsiębiorstwa polityce władz centralnych. Priorytetem tejże polityki było z kolei jak najszybsze upodobnienie Ziem Odzyskanych do reszty kraju. Jako, że ziemie te były uznawane za lepiej gospodarczo rozwinięte od reszty kraju, a pochodziły od państwa niemieckiego traktowano je jako rekompensatę wojenną. Nie myślano by wykreować ten obszar na lokomotywę gospodarczą kraju. Pozostała po wysiedlonej ludności struktura agrarna Ziem Odzyskanych reprezentowała głównie duże majątki ziemskie powyżej 500 ha. Po przejęciu przez polskich osadników podzielono je na mniejsze gospodarstwa po około 8 ha. Powstały także gospodarstwa spółdzielcze, które jednak wykazywały dużą nieefektywność produkcji (Makowski 2006). Po okresie przesiedleń na terenach Ziem Odzyskanych zaczęły się ujawniać symptomy kryzysu gospodarczego. Od roku 1949 pojawiło się zjawisko wyjazdów z tych terenów. Szacunkowo rocznie wyjeżdżało 8-10 tys. rodzin (Makowski 2006). 16

17 Pogarszająca się sytuacja gospodarcza na Ziemiach Odzyskanych wynikała z kilku przyczyn. Z jednej strony władze centralne prowadziły nieefektywną politykę wobec tych terenów nie ukierunkowaną na jak najszybszy wzrost gospodarczy, tylko integrację z resztą kraju. Przejawiało się to m.in. w skupieniu się na industrializacji kosztem innych działalności, co podporządkowane było celom polityki makroekonomicznej kraju. Wiele budynków mimo upływu lat od zakończenia wojny nie zostało wyremontowane po zniszczeniach wojennych. Często pojawiały się również problemy z uregulowaniem stosunków własnościowych nieruchomości. Przedłużające się procedury z wpisem hipotecznym oraz pomniejszające się zasoby mieszkaniowe sprawiały, że obszar północnej i zachodniej Polski stawał się coraz mniej atrakcyjny dla osadników. Miało to istotne znaczenia, gdyż obszar ten ciągle nie był w pełni zaludniony. W roku 1960 na Ziemiach Odzyskanych mieszkało 7,8 mln ludzi, obecnie około 10,8 mln (Eberhardt 2000). Natomiast w 1939 r. zaludnienie tego terytorium wynosiło 8,9 mln (Eberhardt 1996). Tab. 5. Ewolucja postaw w stosunku do przedwojennego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Odzyskanych Sfera materialna Postrzeganie dziedzictwa Faza Sposób uŝytkowania kulturowego, wyznawane wartości I. Wrogość i destrukcja Usuwanie symboli niemieckich Nieodpowiedzialne uŝytkowanie, dewastacja Obcość, nieprzyswajalność, chęć degermanizacji, miejsce tymczasowego pobytu II. Oswajanie, adaptacja Dbanie o dziedzictwo z pobudek utylitarnych, uŝytkowanie Obojętność, przyzwyczajenie, powolne oswajanie Odpowiedzialne uŝytkowanie, dbałość, opieka, inicjatywy zmierzające do III. Przyswojenie, zachowania i odtworzenia rekonstrukcja przedwojennego dziedzictwa Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Mazur Małą ojczyzna, identyfikacja, ciekawość przeszłości, chęć odnalezienia straconej lub zatartej symboliki, włączenie jej we własny system wartości 17

18 3.2. Następstwa zmian narodowościowych we Wrocławiu po 1945 roku Ludność Wrocławia została wymieniona praktycznie w całości. W roku 1949 zamieszkiwało miasto tylko 2769 autochtonów, czyli około 1% populacji (Thum 2005). Wspomniany już brak ciągłości kulturowej na Ziemiach Odzyskanych musiał mieć dla tak dużego miasta jak Wrocław duże znaczenie. Poniemieckie miasto o dużym potencjale kulturowym i naukowym (z uniwersytetem związanych było kilku noblistów) zostało zasiedlone przez przybyszów z różnych stron Polski, oraz z dawnych Kresów Wschodnich. Często nowi mieszkańcy nie mieszkali wcześniej w mieście, więc po przyjeździe do Wrocławia odczuwali pewien szok kulturowy. Według Gregora Thuma (2005) w powojennym Wrocławiu doszło do rustykalizacji miasta. O skali tego zjawiska świadczy udział mieszkańców o wiejskim rodowodzie. Jeszcze w 1970 roku 56,6% mieszkańców w wieku powyżej 25 lat urodziło się na wsi. Natomiast w okresie wysiedleń udział ludności pochodzącej ze wsi był znacznie większy na przełomie 1947/48 tylko 18% osób pochodziło z miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Wrocław powojenny całkowicie odbiegał od miasta przed wojną. Przyczyniły się do tego nie tylko zniszczenia wojenne budynków, ale także brak ciągłości społecznej mieszkańców. W budynkach wielorodzinnych oprócz ludzi często mieszkały zwierzęta hodowlane, co dodatkowo negatywnie oddziaływało na stan techniczny budynków. Początkowo wielkim problemem było zdobycie materiałów do remontu budynków szczególnie szyb, które w większości stłukły się w czasie walk dlatego w tym celu przeszukiwano jeszcze nie zamieszkałe obiekty. Stawiało to w gorszej sytuacji późniejszych osadników, gdyż substancja mieszkaniowa malała w szybkim tempie. Dodatkowo sytuację pogarszała niepewność co do przynależności Wrocławia pozostali w mieście Niemcy nie widzieli sensu remontowania swoich mieszkań, gdyż wiedzieli, że zostaną wysiedleni, a nowi osadnicy często traktowali miasto jako tymczasowe miejsce zamieszkania, więc również nie przejawiali zainteresowania pogarszającym się stanem budynków (Thum 2005). 18

19 Ryc. 5. Ludność Wrocławia w latach Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie: Roczniki Statystyczne GUS, Roczniki Demograficzne GUS, Bank Danych Regionalnych GUS i inne. Tuż po wojnie, w czasie trwania wysiedleń, niejasna była polityka władz centralnych wobec Wrocławia. Pojawiały się różne głosy w sprawie wielkości miasta. W sierpniu 1945 Bolesław Bierut mówił o Wrocławiu jako o drugim mieście w kraju, jednak z powodu wielkości zniszczeń rozważano także propozycję odbudowy Wrocławia jako miasta 200-tysięcznego (Thum 2005). Rozwój demograficzny Wrocławia w latach powojennych pokazuje, że bardzo trudno było osiągnąć stan zaludnienia sprzed wojny nastąpiło to dopiero w latach 80 XX wieku (ryc. 5.). Nie udało się więc stworzyć z Wrocławia drugiego miasta w kraju, jednak został on ważnym ośrodkiem regionalnym, a nie jedynie miastem prowincjonalnym Skutki wysiedleń w innych rejonach Ziem Odzyskanych Na Ziemiach Północnych, czyli na obszarze Warmii i Mazur po wojnie zmienił się układ osadniczy. Przedwojenne największe miasto tych ziem Elbląg, został wyprzedzony pod względem ludnościowym przez Olsztyn. Sprzyjały temu między innymi zmiany administracyjne Olsztyn stał się stolicą województwa, oraz stopień zniszczenia miast. Elbląg jako twierdza i miasto garnizonowe broniło się zaciekle i zostało praktycznie całkowicie zniszczone. Dla nowych osadników o wiele bardziej atrakcyjny był więc Olsztyn. Liczba ludności w Elblągu powojennym była niższa niż przed wojną aż do 1968 r. Z kolei w Olsztynie liczba ludności przekroczyła stan przedwojenny już na początku lat 50 XX w. i ciągle rosła. Jednak przewaga Elbląga 19

20 nad Olsztynem utrzymywała się aż do 1966 r. (tab. 6.). Dynamiczniejszy rozwój Olsztyna nad Elblągiem wynikał także z większej industrializacji tego ośrodka. Tab. 6. Ludność Elbląga i Olsztyna w okresie Rok Elbląg Olsztyn Ź r ó d ł o : Eberhardt Konsekwencje wysiedleń Łemków i Ukraińców Akcje wysiedleńcze na południu Polski z jednej strony objęły mniejszą grupę ludności, lecz z perspektywy przestrzeni Polski obszar Akcji Wisła był większy gdyż wysiedlonych Łemków i Ukraińców rozproszono na terytorium Ziem Odzyskanych przez co skutki mogą być widoczne na większym obszarze niż wysiedlenia Niemców Wsie ukraińskie w południowo-wschodniej Polsce po 1946 r. Przeprowadzona na terenie trzech województw akcja wysiedleńcza Ukraińców w latach doprowadziła do zmian liczby ludności o około 48o tys. osób. Dotyczyło to głównie obszarów wiejskich żadne większe miasto nie zostało objęte wysiedleniami. Dlatego skutki tych wysiedleń nie są widoczne tak jak np. we Wrocławiu. Największe zmiany, poza strukturą narodowościową, zaszły w sieci osadniczej obszaru, głównie Podkarpacia. Po wysiedleniach Ukraińców pozostały niezamieszkałe wsie o których istnieniu świadczą dziś pojedyncze obiekty, jak cmentarze, czy ruiny domów. Obszar Pogórza Przemyskiego w wyniku wysiedlenia ludności stał się terenem bardzo słabo zaludnionym. Wyludnienie tego obszaru jest jednym z postulatów utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Podobnie jak stało się to w przypadku Magurskiego Parku Narodowego utworzonego na Łemkowszczyźnie. Dokładny opis zmian krajobrazu w wyniku wyludnienia został przeprowadzony dla wsi Caryńskie (Wolski 2001). Po 1946 r., czyli po wysiedleniu mieszkańców, zmianie uległa struktura użytkowania ziemi (tab. 7.). O ile w połowie XIX w., w czasie normalnego funkcjonowania wsi, grunty orne stanowiły ponad połowę obszaru, to po wysiedleniach znikły one całkowicie z krajobrazu wsi. W szybkim tempie zachodzi 20

21 także sukcesja lasu. Obecnie prawie połowę obszaru porasta las, czyli ponad czterokrotnie więcej niż w połowie XIX w. Wyniki jakie zostały przedstawione dla wsi Caryńskie charakteryzują ogólne zjawiska jakie zaszły w dużej części Łemkowszczyzny, oraz w innych wyludnionych wsiach w południowo-wschodniej Polsce. Tab. 7. Zmiany struktury użytkowania ziemi we wsi Caryńskie Rok ha % ha % ha % Las 28 11, , ,7 Pastwiska 35 14, ,6 121* 50,6* Pastwiska zakrzaczone 3 1, ,4 - - Łąki kośne 41 17,1 7 3,2 3 1,3 Łąki zakrzaczone 4 1,7 1 0,3 - - Grunty orne ,8 2 0,6 - - Zabudowania, drogi 5 2,1 3 1,3 1 0,4 *Nie użytkowane kośnie, ani pastwiskowo łąki Ź r ó d ł o : Wolski Łemkowszczyzna po akcji Wisła Tereny Łemkowszczyzny to obszar górski zamieszkiwany przed Akcją Wisła przez około osób ludności rusińskiej. Gęstość zaludnienia na tym obszarze była mniejsza niż na sąsiednich terenach zamieszkałych przez ludność polską. Przeciętna gęstość zaludnienia pod koniec lat 30 XX w. wynosiła na Łemkowszczyźnie 50 os./km 2, a w obszarach sąsiednich zamieszkiwanych przez ludność polską było to os./km 2 (Reinfuss 1990). Wysiedlenia Łemków spowodowały ubytek w liczbie ludności, którego nie udało się w całości zastąpić osadnikami polskimi. W wyniku akcji, pewne obszary, podobnie jak w przypadku wysiedleń z lat , zostały wyłączone z użytkowania. Nie wszystkie wsie udało się zasiedlić choćby w części co spowodowało zmiany w sieci osadniczej. Ponadto zmienił się typ osadniczy wsi zatarł się tradycyjny układ łańcuchowy. Wsie nie były zasiedlone w takim stopniu jak przed akcją, więc część domów pozostawała nieużytkowana i znikała powodując ubytki w tradycyjnej łańcuchówce (Reinfuss 1990). 21

22 Ryc. 6. Liczba osób narodowości łemkowskiej wg NSP 2002 Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. GUS Ryc. 7. Liczba osób narodowości ukraińskiej wg NSP 2002 Ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. 22

23 Ludność łemkowska należała do wyznawców Kościoła greckokatolickiego i Cerkwi prawosławnej (Skalik 2001). Z kolei ludność polska, która osiadła na terenie Łemkowszczyzny to w większości wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego. Pozostawione budynki cerkwi zostały, więc przekształcone na kościoły katolickie. Do konfliktów społecznych z tego powodu dochodzi od 1956 r., kiedy to Łemkowie mogli powrócić w rodzinne strony. Takie spory zaistniały m.in. we wsiach Polany i Bielanka (Reinfuss 1990). W Polanach doszło do walk o budynek między rzymskimi katolikami, a grekokatolikami, co w końcu doprowadziło do współużytkowania budynku przez obie grupy Sytuacja społeczno-ekonomiczna na terenach przymusowego osiedlenia Łemków i Ukraińców Osoby wysiedlone w ramach Akcji Wisła zostały osiedlone w 6 województwach. Najwięcej osób ok. 60 tys. trafiło do woj. olsztyńskiego. Do woj. szczecińskiego przesiedlono osób, do wrocławskiego os., a do woj. poznańskiego i gdańskiego poniżej 10 tys. Około 1 tys. osób osiedlono w woj. białostockim (Skalik 2001). Ludność rusińska została rozproszona, co znacznie utrudniało przetrwania tradycji kulturowej. Najwięcej Łemków zamieszkiwało w roku 1953 powiaty: Szprotawa, Strzelce Krajeńskie, Nowa Sól i Świebodzin. Liczba ludności łemkowskiej w tych powiatach przekraczała 1000 osób (Dudra 1998). O przystosowaniu do nowych warunków życia na Ziemiach Odzyskanych świadczyć może małe zainteresowanie Łemków możliwością powrotu w rodzinne strony. Inteligencja łemkowska nie wraca, gdyż na dawnych ziemiach nie ma możliwości znalezienia podobnej posady, a rolnicy nie chcą zamieniać lepszych gleb na Ziemiach Odzyskanych na kamieniste ugory na Łemkowszczyźnie (Reinfuss 1990). W dzisiejszej strukturze narodowościowej Polski bardzo wyraźnie zaznaczają się dawne wysiedlenia (ryc. 6.). Największe skupienie ludności łemkowskiej to województwo dolnośląskie, a woj. małopolskie jest zamieszkałe przez połowę mniej Łemków. To świadczyć może o skali powrotów po 1956 r. Większość Łemków postanowiła pozostać na Ziemiach Odzyskanych niż wrócić na Łemkowszczyznę. Rozmieszczenie ludności narodowości ukraińskiej również ukazuje skutki wysiedleń (ryc. 7.). Największe skupienie w woj. warmińsko-mazurskim i innych województwach północnych, a dopiero trzecie miejsce województwa podkarpackiego również świadczy o pozostaniu Ukraińców w miejscu przesiedlenia. 23

24 Zakończenie Wysiedlenia, które dotknęły ludność powojennej Polski najbardziej odznaczyły się w zróżnicowaniu struktury demograficznej ludności. I tak na Ziemiach Odzyskanych struktura wiekowa ludności, przyrost naturalny i dzietność kobiet przez wiele lat znacząco odbiegały od reszty kraju. Pojawiły się także skutki związane z niedostateczną liczbą nowych osadników w stosunku do ludności przedwojennej na tym obszarze. Na terytorium objętym wysiedleniami ludności rusińskiej doszło do negatywnych zmian w strukturze osadniczej. Pewne obszary, jak choćby Pogórze Przemyskie, zostały w dużej mierze wyludnione. Na Łemkowszczyźnie, oraz w innych rejonach Podkarpacia przestało istnieć kilkadziesiąt wsi, co spowodowało zmiany w krajobrazie. Pozostały ślady dawnych mieszkańców w postaci opuszczonych budynków i cmentarzy, oraz czasami widoczne, dawne pola uprawne zarastające lasem. Ponadto zmieniła się struktura narodowościowa i religijna ludności. Mniejszość ukraińska i łemkowska w większości zamieszkuje obszary Ziem Odzyskanych, czyli tereny na, na których przed wysiedleniami prawie nie były obecne te narodowości, a budynki sakralne zmieniły użytkowników. W skali krajowej doszło w wyniku wysiedleń do przemiany Polski z kraju wielonarodowego przed II wojną światową, do kraju praktycznie jednolitego pod tym względem po wojnie i przeprowadzonych wysiedleniach. Stało się to jednak dużym kosztem, poniesionym szczególnie przez przedstawicieli mniejszości wysiedlonych z obszarów zamieszkiwanych przez nie od wieków. Na Ziemiach Odzyskanych przez wiele lat po wysiedleniach nie doszło do pełnej integracji nowych mieszkańców z miejscem. Początkowo dominowała niechęć do nowego miejsca zamieszkania, co często przejawiało się w braku integracji społecznej i braku dbałości o otoczenie. W miastach, m.in. we Wrocławiu, często w początkowej fazie osadnictwa dochodziło do dewastacji substancji mieszkaniowej przez nieodpowiednie użytkowanie budynków. Po upływie 60 lat od wysiedleń, ich skutki widoczne są w o wiele mniejszym stopniu. Przyrost naturalny, który był wyższy niż w pozostałej części kraju, jest już na podobnym, a często nawet niższym poziomie niż np. w województwach południowowschodnich. Potomkowie osadników na Ziemiach Odzyskanych oraz wysiedlonych Łemków i Ukraińców identyfikują się już bardziej ze swoim nowym miejscem 24

25 zamieszkania. Zakorzenienie z miejscem, z powodu pracy, mieszkania itd., sprawia, że nie są oni skłonni wracać na tereny skąd zostali wysiedleni ich przodkowie. 25

26 Literatura Ciesielski S., 1998, Uwagi o zmianach struktury narodowościowej w powojennej Polsce, [w:] W. Wrzesiński (red.) Wrocławskie Studia z Historii Najnowszej, t. VI, Wrocław. Domański R. (red.), 1989, Geografia ekonomiczna Polski, PWE, Warszawa. Dudra S., 1998, Łemkowie. Deportacja i osadnictwo ludności łemkowskiej na Środkowym Nadodrzu w latach , nakład autora, Głogów. Eberhardt P., 1996, Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XX w., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Eberhardt P., 2000, Przemieszczenia ludności na terytorium Polski spowodowane II wojną światową, Dokumentacja Geograficzna 15, Warszawa. Eberhardt P.,2004, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Wyd. UMCS, Lublin. Hejger M., 2006, Przekształcenia narodowościowe na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach próba bilansu, [w:] A. Sakson (red.) Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne lat w granicach państwa polskiego, Instytut Zachodni, Poznań, Jankowiak S., 2006, Bilans wyjazdów Niemców z Polski w latach , [w:] A. Sakson (red.) Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne lat w granicach państwa polskiego, Instytut Zachodni, Poznań, Jasiński J., 2006, Kwestia pojęcia Ziemie Odzyskane, [w:] A. Sakson (red.) Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne lat w granicach państwa polskiego, Instytut Zachodni, Poznań, Makowski A., 2006, Ziemie Zachodnie i Północne w polityce gospodarczej Polski w latach , [w:] A. Sakson (red.) Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne lat w granicach państwa polskiego, Instytut Zachodni, Poznań, Mazur Z. (red.), 2000, Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Instytut Zachodni, Poznań. Reinfuss R., 1990, Śladami Łemków, Wyd. PTTK Kraj, Warszawa. Sakson A., 2006, Odzyskiwanie Ziem Odzyskanych przemiany tożsamości lokalnej i regionalnej mieszkańców Ziem Zachodnich i Północnych a rewindykacyjne postulaty niemieckich środowisk ziomkowskich [w:] A. Sakson (red.) Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne lat w granicach państwa polskiego, Instytut Zachodni, Poznań, Skalik A., 2001, Kościół greckokatolicki w Polsce po II wojnie światowej zmiany w strukturze i przestrzeni geograficznej, Peregrinus Cracoviensis 12, Thum G., 2005, Obce miasto. Wrocław 1945 i potem, Via Nova, Wrocław. Wolski J., 2001, Kierunki zmian krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Caryńskie [w:] E. Roo-Zielińska, J. Solon (red.) Między geografią i biologią - badania nad przemianami środowiska przyrodniczego, Prace Geograficzne 179,