Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3 14, KARINA CHRUSZCZ 1, IZABELA WIERZBOWSKA 2, ANNA KLASA 3, KATARZYNA ŚNIGÓRSKA 2, ANTONI AMIROWICZ 4 1 Katedra Zoologii Uniwersytetu Śląskiego Katowice, ul. Bankowa 9 karinachruszcz@wp.pl 2 Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, ul. Gronostajowa 7 3 Ojcowski Park Narodowy Ojców, Ojców 9 4 Zakład Biologii Wód im. Karola Starmacha Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. Mickiewicza 33 Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego Wstęp Wydra euroazjatycka Lutra lutra (L.) do niedawna należała w Polsce do zwierząt rzadkich. Postępujący spadek jej liczebności przypuszczalnie zapoczątkowało to, że w 1927 r. została zaliczona do gatunków łownych. Od 1949 r. przyznano jej okres ochronny, a całoroczną ochronę tego gatunku wprowadzono dopiero w 1955 r. (Rozporządzenie 1955). Objęcie wydry statusem ochronnym i zaprzestanie odstrzałów nie przywróciło jednak jej dawnej liczebności (Bieniek 1988). Od 2001 r. wydra znajdowała się pod ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2001), a obecnie jest włączona na listę gatunków podlegających ochro- 3

2 nie częściowej (z wyłączeniem obszarów stawów rybnych, uznanych za obręby hodowlane w rozumieniu przepisów o rybactwie śródlądowym, gdzie nie podlega ochronie; Rozporządzenie 2004). Prawie cały obszar Polski znajduje się w obrębie zasięgu wydry, ale stanowiska tego gatunku są rozmieszczone nierównomiernie. Główne miejsca występowania to doliny dużych rzek (Wisła, Bug, Narew, Odra i Warta), Pojezierza, a także Beskidy i Pogórze. Najniższa częstość wydry w skali kraju występuje na Wyżynie Śląskiej oraz w środkowej Polsce (Romanowski 1984, Brzeziński i in. 1996, Romanowski 2006). W chwili utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego (1956 r.) wydra nie występowała na jego terenie. Z informacji ankietowych wiadomo, że wcześniej notowano ją w Dolinie Sąspowskiej, ale stanowisko to zanikło przed rokiem Przypuszcza się, że ustąpienie wydry z terenu OPN było spowodowane zanieczyszczeniem wód ściekami z Ojcowa, Skały i okolicznych wsi, a także kłusownictwem i nasileniem ruchu komunikacyjnego (Bieniek 1988). Ponownie wydra pojawiła się w OPN w 1997 r. W budynku wylęgarni w pstrągarni w Ojcowie znaleziono wówczas martwego samca wydry (Klasa, Wiśniowski 1999), a pracownicy zatrudnieni przy hodowli pstrąga tęczowego zauważali znaczne ubytki ryb. Dopiero po prawie 10 latach stwierdzono po raz kolejny ślady obecności wydr na terenie Parku (na początku 2004 r.). Było to impulsem do podjęcia badań, które rozpoczęto rok później. Celem ich było poznanie liczebności oraz składu diety tego drapieżnika na terenie OPN, a niniejsza praca przedstawia wstępne wyniki badań. 4 Teren badań i metody Badania przeprowadzono w dolinach Prądnika i Sąspówki w okresie od stycznia 2005 r. do czerwca 2005 r. W celu oszacowania liczebności wydry na badanym terenie 2 razy w miesiącu zbierano odchody i fotografowano ślady bytności wydry (tropy, zjazdy, wydzieliny gruczołów przyodbytowych) wzdłuż potoków na obszarze tropień o łącznej długości 7 km oraz prowadzono nocne obserwacje w godzinach 1:00 4:30 przy użyciu noktowizora Jukon (NVMT ). Znalezione tropy wydry

3 mierzono z dokładnością do 1 mm. Przy interpretacji tropów wykorzystano metodę Jenkinsa (1980; cyt. za Ottino, Giller 2004) (tab. 1). Analizę zebranych odchodów prowadzono wzorując się na metodyce Jędrzejewskiej i Jędrzejewskiego (2001). Odchody ważono z dokładnością 0,01 g i przepłukiwano na sitach, a następnie suszono przez 24 godziny. Otrzymany materiał segregowano na frakcje, a następnie szczątki oznaczano przy pomocy odpowiednich kluczy (Pławilszczikow 1972, Teerink 1999, Kołodziejczyk, Koperski 2000) lub korzystano z gotowych preparatów i dostępnych zbiorów kości. Skład pokarmu przedstawiono w postaci frekwencji i procentu biomasy poszczególnych frakcji w pokarmie. Dla określenia części, którą stanowiła dana frakcja w całości pokarmu konsumowanego przez wydrę przeliczono suchą masę odchodów na świeżą masę zjadanego pokarmu posługując się współczynnikami strawialności (Lockie 1961, Fairley i in. 1987). Wyniki Ślady obecności wydry na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego zanotowano na 9 stanowiskach (tab. 2, ryc. 1). Odchody i tropy były rejestrowane głównie pod 2 betonowymi mostami w Ojcowie (stanowiska 3 i 8). Zjazdy (ślady zabawy Tabela 1. Kryteria wyróżniania poszczególnych grup wiekowych i płci wydr na podstawie rozmiarów tropów według metody Jenkinsa (1980; cyt. za Ottino, Giller 2004). Table 1. Criteria used to estimate age and gender of otters on the basis of track size (Jenkins 1980; cited after Ottino, Giller 2004). Grupa wiekowa Age class Szczenię Cub Osobnik młodociany Young Dorosła samica /dojrzewający samiec Adult female/subadult male Dorosły samiec Adult male Długość tropu Track size (mm) <40 <

4 i przemieszczania się) notowane były najczęściej na stawach hodowlanych (stanowiska 6 i 7) i wzdłuż potoków (stanowiska 2, 4, 5, 9, 10). Wymiary tropów wskazują na to, że 13 razy natrafiono na tropy dorosłego samca. W 29 pozostałych przypad- 2 1 A B C D E km Ryc. 1. Stanowiska wydr na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego: A stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr, B występowanie śladów i odchodów, C potoki, D obszar tropień, E granica parku. Fig. 1. Occurrence of otter in the Ojców National Park: A sites where otters were observed, B sites where tracks and spraints were recorded, C streams, D tracking area, E boundary of the park. 6

5 Tabela 2. Stanowiska wydry na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego: O stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr, S występowanie śladów i odchodów. Table 2. The sites of occurrence of otter in the Ojców National Park: O sites where otters were observed, S - sites where tracks and spraints were found. Stanowisko Site 1 O 2 S 3 S 4 S 5 S 6 S, O 7 S, O 8 S 9 S 10 S Lokalizacja Location Stawy hodowlane w Pieskowej Skale Fish ponds in Pieskowa Skała Potok Prądnik w Pieskowej Skale Prądnik Stream in Pieskowa Skała Most na Prądniku przy Ośrodku Edukacyjno- Badawczym Bridge on the Prądnik Stream at the Centre for Education and Research Prądnik w okolicy Ośrodka Edukacyjno-Badawczego Prądnik Stream nearby the Centre for Education and Research Potok Sąspówka Sąspówka Stream Staw hodowlany β w Ojcowie Fish pond β in Ojców Groble nr 5 i 6 na stawach hodowlanych α w Ojcowie Dikes No. 5 and 6 between fish ponds α in Ojców Most na Prądniku przy Bramie Krakowskiej Bridge on the Prądnik Stream nearby the Brama Krakowska rock gate Wyspa na Prądniku w okolicy Skał Kawalerskich Prądnik Stream near the Skały Kawalerskie rocks Potok Prądnik przy Domu Pomocy Społecznej Prądnik Stream nearby the Caritas House kach nie można było stwierdzić z pewnością, czy tropy pozostawiła samica, czy samiec. Tropów młodych nie znaleziono. Dokonano 10 nocnych obserwacji na trzech stanowiskach (1, 6, 7), podczas których raz zaobserwowano parę oraz 2 razy pojedynczego osobnika. Ponadto 9 razy zarejestrowano odgłosy tych zwierząt. Obserwacje nocne wykazały, że wydra żerowa- 7

6 ,1 0,01 0, Ryc. 2. Frekwencja występowania i udział w biomasie konsumowanej wyróżnionych frakcji pokarmu wydr w okresie zimowo-wiosennym (styczeń czerwiec 2005 r.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego oszacowana na podstawie analizy odchodów (N=80). Fig. 2. Frequency of occurrence and the share in total consumed biomass of different food categories recorded in otter diet from January to June 2005 in the Ojców National Park (N=80). 8

7 ła od stycznia do marca 2005 r. na stawach hodowlanych w Pieskowej Skale i Ojcowie (stanowiska 1, 7). W marcu 2005 r. hodowane w Ojcowie pstrągi tęczowe zaatakował wirus posocznicy krwotocznej ryb łososiowatych (ang. viral hemorrhagic septicaemia; VHS). W rezultacie stawy zostały osuszone, a hodowlę wstrzymano do września 2006 r. W tym czasie wydry korzystały ze stawu β (stanowisko 6). Wyniki przeprowadzonych obserwacji i analiza pomierzonych tropów nie dają podstaw do stwierdzenia ile wydr zamieszkiwało obszar OPN. Można jednak przypuszczać, że ten teren był przynajmniej okresowo zamieszkiwany przez 1 parę dorosłych osobników. Przyjmując takie założenie, zagęszczenie wydr na badanym terenie oszacowano na 2,9 osobnika na 10 km rzeki. Łącznie przeanalizowano 80 prób odchodów. Najczęstszym (47,9%) składnikiem w pokarmie wydry okazały się ryby (ryc. 2). Były to wyłącznie pstrągi (dwa gatunki: dziko żyjący w Prądniku i Sąspówce pstrąg potokowy Salmo trutta L. i hodowany w stawach pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss (Walb.)), które nie były rozróżniane w zebranym materiale. Płazy (żaby trawne Rana temporaria) występowały z ponad dwukrotnie mniejszą częstością (21,4%). Pozostałe składniki pokarmu występowały z częstością od 0,85% (ślimaki) do 10,3% (rośliny). Największy udział w biomasie konsumowanej przez wydry miały ryby (77,2%), stosunkowo wysoki odsetek stanowiły również płazy (19,7%). Odsetek ptaków wielkości kosa był stosunkowo mały (2,1%). Znacznie mniejszy udział w pokarmie, wynoszący zaledwie 0,35% miały ssaki (ryjówkowate Soricidae). Dietę uzupełniały bezkręgowce: pijawki z rodziny Hirudinidae (0,17%), owady z rzędów jętek Ephemeroptera (larwy) i błonkówek Hymenoptera oraz okazy nieoznaczone (razem 0,14%), a także ślimaki (źródlarka karpacka Bythinella austriaca; 0,02%). Równie mały był udział roślin (0,28%; fragmenty pędów i liści). Dyskusja Przybliżone zagęszczenie populacji wydry w OPN (ze względu na ograniczenia stosowanych metod to zagęszczenie wydaje się raczej niedoszacowane, niż przeszacowane) jest porównywalne z wynikami przedstawionymi przez Jędrzejewską i Jędrzejewskiego (2001), którzy stwierdzili, że średnie zagęszczenie wydr na mniejszych potokach wynosi 1,7 osobni- 9

8 ka/10 km rzeki. Na podstawie zebranego materiału nie można określić wielkości zmian liczebności wydr na terenie OPN, ale można stwierdzić, że są one tu obserwowane coraz częściej, a ślady ich bytowania są coraz liczniejsze. Głównym czynnikiem, który wpłynął na powrót wydry do Parku była prawdopodobnie nadwyżka liczebności populacji zasiedlającej tereny nad Wisłą, skąd penetrujące nowe obszary wydry dotarły do OPN i znalazły tu łatwe do zdobycia pożywienie. W pstrągarni w Ojcowie drapieżnik ten ma dogodny dostęp do hodowanego w stawach pstrąga tęczowego, a szczególnie do trzymanego w stosunkowo dużym zagęszczeniu narybku, czyli osobników o wadze g. Ponadto istniejące w Parku stawy bobrowe zwiększają różnorodność siedlisk wodnych, co może mieć wpływ na zasobność dodatkowej bazy pokarmowej wydry. Obecność w potokach pni drzew i innych naturalnych schronień stwarza korzystne warunki dla zwierząt ziemno-wodnych, także dla wydr (Graczyk i in. 1986, Żurowski 1986, cyt. za Pawłowska-Indyk, Indyk 1996, Fumagalli i in. 1995, Czech 2000, Freitas i in. 2007). Ponadto ważnym czynnikiem, który pozwala utrzymać się wydrze na tym terenie jest poprawiająca się jakość wód na skutek uruchomienia oczyszczalni ścieków w gminach Skała i Sułoszowa (Partyka, Żółciak 2005). Podstawą pożywienia wydry są ryby, głównie najpospolitsze gatunki w danym zbiorniku lub cieku wodnym (Sikora 2004, Brzeziński i in. 2006). W granicach OPN w Prądniku i Sąspówce występują 4 gatunki ryb (pstrąg potokowy, pstrąg tęczowy, strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (L.) i głowacz białopłetwy Cottus gobio L.), z których najliczniejsze są dwa gatunki pstrągów, stanowiące łącznie około 90% ichtiofauny (Dąbrowski, Młynarski 1977, Włodek, Skóra 1990, Skóra, Włodek 1993). Mimo starannych poszukiwań, w pokarmie wydry nie stwierdzono ani strzebli, ani głowaczy, co może świadczyć o wybieraniu wyłącznie gatunku występującego w potokach stosunkowo licznie i osiągającego większą masę ciała (pstrąg potokowy), oraz o dużym znaczeniu dla wydr stawów hodowlanych, gdzie pstrąg tęczowy jest dostępny w zagęszczeniu niewątpliwie większym niż naturalne zagęszczenie ryb w Prądniku i Sąspówce. Można również przypuszczać, że presja wydry stanowi czynnik wpływający na liczebność populacji pstrąga potokowego w OPN. Badania przeprowadzone przez Wiśniowską 10

9 i in. (2001) wskazują na to, że wydra może być czynnikiem regulującym liczebność pstrągów w potokach bieszczadzkich. Niektórzy autorzy wskazują, iż dieta wydry jest urozmaicona i oprócz ryb uzupełniona innym pokarmem: owadami, mięczakami, skorupiakami czy drobnymi ssakami (Lanszki, Molnar 2003, Sikora 2004). Ogólnie, badania w OPN potwierdziły tę prawidłowość, chociaż w diecie ojcowskich wydr brak jest skorupiaków. Stosunkowo duży udział płazów (żaba trawna) w masie pokarmu wydry w okresie zimowo-wiosennym wynika z ich łatwej dostępności żaby zimują na dnie potoków i stawów, a wydry łatwo wybierają je spod kamieni i z mułu. Również masowe wędrówki podejmowane wczesną wiosną do miejsc rozrodu sprawiają, że żaby stają się łatwym łupem dla tych drapieżników (Cichocki, Kot 1999). Wymienieni autorzy wykazali, iż w odchodach wydry frakcja szczątków płazów może stanowić nawet 100%, szczególnie w okresie wiosennym, kiedy po hibernacji zimowej płazy masowo opuszczają kryjówki i koncentrują się w środowiskach wodnych, stając się łatwo dostępne dla wydr. Udział ptaków w diecie wydry w OPN był przypuszczalnie związany z okresem lęgów i wodzenia piskląt, kiedy to wydry w krótkim czasie korzystają z większej dostępności wysiadujących dorosłych ptaków lub nielotnych młodych. W badaniach Lanszkiego i Molnara (2003) odsetek ten był porównywalny i wynosił od 0,1 4,5% w okresie zimowym i wiosennym. Wykazane w diecie wydr błonkówki i pozostałe bezkręgowce (larwy jętek, źródlarki) mogły być zjadane bezpośrednio, jednak jest bardziej prawdopodobne, że stanowiły one pokarm pstrągów zjedzonych przez wydrę (wymienione owady i ślimaki są ważnymi składnikami pokarmu tych ryb; Cios 1992). W badaniach pokarmu wydry ten fakt był brany pod uwagę także przez innych autorów (Ottino, Giller 2004). Stosunkowo wysoka częstość odnotowanych resztek roślinnych przy ich bardzo małej biomasie wskazuje, że obecność tej kategorii prawdopodobnie jest artefaktem: drobne fragmenty roślin mogły dostać się przypadkowo do zbieranego materiału w miejscach pozostawiania odchodów przez wydry. Podziękowania: Składamy podziękowania Pani dr Teresie Tomek z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie i Pani dr Lidii Wiśniowskiej z Instytutu Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie za udzielenie konsultacji dotyczących składu diety wydry. 11

10 SUMMARY Chruszcz K., Wierzbowska I., Klasa A., Śnigórska K., Amirowicz A. Occurrence and diet of Eurasian otter Lutra lutra (L.) in the Ojców National Park (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3 14, Ten night observations at three sites and track sightings and spraint samplings at nine sites along stream segments of total length of 7 km were carried out from January to June During this period the studied area was settled at least by two adult otters (1 female and 1 male). Their mean density was roughly estimated as 2.9 ind. per 10 km of water course. A total of 80 spraints were collected. The main component of the otter diet were fishes (47.9% of identified food items, and 77.2% of consumed biomass). They were brown trout, Salmo trutta native to the streams in the area of study and rainbow trout, Oncorhynchus mykiss grown in fish ponds. Other important food component were frogs, Rana temporaria (21.4% and 19.7%, respectively). Remaining food categories (birds, small mammals, aquatic and terrestrial invertebrates, plant debris) were relatively numerous (about 30% of items) but contributed to only 3% of consumed biomass. Among them, the benthic makrofauna (leeches, mayfly larvae, snails) recorded in otter diet probably originated from stomachs of consumed wild trouts. Perhaps some plant debris were included to spraints accidentally. PIŚMIENNICTWO Bieniek M Wydra Lutra lutra (L.) w polskich parkach narodowych. Ochr. Przyr. 46: Brzeziński M., Romanowski J., Cygan J.P., Pabin B Otter Lutra lutra distribution in Poland. Acta Theriologica 41 (2): Brzeziński M., Romanowski J., Kopczyński Ł., Kurowicka E Habitat and seasonal variations in diet of otters, Lutra lutra in eastern Poland. Folia zoologica 55 (4):

11 Cichocki W., Kot M Rozmieszczenie i pokarm wydry Lutra lutra w Tatrach Polskich i na Podhalu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: Cios S Co zjada pstrąg? Zoologia dla wędkarzy. PWN, Warszawa. Czech A Bóbr. Monografie przyrodnicze. Klub Przyrodników, 6. Dąbrowski J.S., Młynarski M Ryby. W: Medwecka-Kornaś A. (red.). Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae ser. B, 28: Fairley J.S., Ward D.P., Smal C.M Correction factors and mink faeces. Irish Naturalists Journal 22: Freitas D., Gomes J., Sales Luis T Otters and fish farms in the Sado estuary: ecologcal and socio-economic basis of conflict. Hydrobiologia 587: Fumagalli R., Prigioni C., Carugati C Behavioral ecology of captive otters Lutra lutra in the breeding centre of the natural park of Ticino Valley (Piemonte Region, Nothern Italy). Hytrix, 7(1 2): Graczyk R., Bereszyński A., Bessmann J., Krzysia I Bobry ponownie we wrocławskiem, zielonogórskiem i szczecińskiem. Przyr. Pol. 1986/4: 3 6. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W Ekologia zwierząt drapieżnych puszczy Białowieskiej. PWN, Warszawa. Jenkins D Ecology of otters in northern Scotland. Otter (Lutra lutra) breeding and dispersion in mid-deeside, Aberdeenshire, in Journal of Animal Ecology 49: Klasa A., Wiśniowski B Wydra Lutra lutra w Ojcowskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: Kołodziejczyk A., Koperski P Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Lanszki J., Molnar T Diet of otters living in three different habitats in Hungary. Folia Zool. 52 (4): Lockie J.D The food of the pine marten Martes martes in West Ross Shire, Scotland. Proc. Zool. Soc. London, 136: Ottino P., Giller P Distribution, density, diet and habitat use of otter in relation to land use in the Araglin Halley, Southern Ireland. Biology and Environment: Proceedings of the Royal Irish Academy, 104B, 1: Partyka J., Żółciak J Dolina Prądnika. W: Hibszer A., Partyka J. (red.). Konflikty człowiek przyroda na obszarach prawnie 13

12 chronionych w Polsce. Polskie Towarzystwo Geograficzne (Oddział Katowicki), Ojcowski Park Narodowy, Materiały konferencji naukowej. Sosnowiec Ojców, maja 2005 r.: Pawłowska-Indyk A., Indyk F Bóbr europejski w Dolinie Baryczy (woj. wrocławskie). Przegl. Zool. 40 (1 2): Pławilszczikow N Klucz do oznaczania owadów. PWRiL, Warszawa. Romanowski J Występowanie wydry Lutra lutra (Linnaeus, 1758) w Polsce w świetle wyników ankiety dla myśliwych. Przegl. Zool. 28 (1): Romanowski J Monitoring of the otter recolonisation of Poland. Hystrix It. J. Mamm (n.s.) 17(1): Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 20 października 1955 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 20 lipca 1955 r. w sprawie czasów ochronnych dla zwierząt łownych. Dziennik Ustaw nr 42 (1955), poz Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dziennik Ustaw nr 130 (2001), poz Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 220 (2004), poz Sikora S Wydra Lutra lutra (L., 1758). W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, t. 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: [ pl/poradnik]. Skóra S., Włodek J.M Ichtiofauna dorzecza Prądnika. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 21: Teerink B.J Hair of West-European mammals. Cambridge University Press, New York Chester Melbourne Sydney. Wiśniowska L., Bobek B., Przywara D., Wierzbowska I Wpływ wydry (Lutra lutra) na populacje ryb w rzekach Bieszczad Zachodnich. Roczniki Naukowe PZW 14: Włodek J.M., Skóra S Ichtiofauna potoku Sąspówka w Ojcowskim Parku Narodowym w 1987 r. Prądnik 1: Żurowski W Bobry w górach. Przyr. Pol. 6: