OPRACOWANIE METODYKI WERYFIKACJI WYZNACZENIA SILNIE ZMIENIONYCH I SZTUCZNYCH CZĘŚCI WÓD JEZIORNYCH

Transkrypt

1 INSTYTUT METEOROLOGII I GOSPODARKI WODNEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Oddział w Poznaniu, ul. Dąbrowskiego 174/176, Poznań Informacje: tel.: (61) , (61) , fax: (61) , limnologia@imgw.pl OPRACOWANIE METODYKI WERYFIKACJI WYZNACZENIA SILNIE ZMIENIONYCH I SZTUCZNYCH CZĘŚCI WÓD JEZIORNYCH Autorzy: mgr inż. Marta Bedryj dr Jan Błachuta mgr Barbara Brodzińska mgr Artur Grześkowiak mgr Bogumił Nowak mgr Joanna Żak Poznań, listopad 2011 r. 1

2 SPIS TREŚCI SKRÓTY STOSOWANE W TEKŚCIE Wprowadzenie Informacje ogólne Uwagi wstępne Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce stan obecny Uzasadnienie przeprowadzenia weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Zakres zmian wymaganych do wprowadzenia w dotychczasowej metodyce wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce Metodyka przeglądu i aktualizacji wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Założenia wstępne Metodyka przeglądu i aktualizacji wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Ocena stopnia wpływu przekształceń / oddziaływań hydromorfologicznych na stan wód i objęcia części wód derogacją Prezentacja wyników weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Propozycja sposobu i zakresu ujęcia w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy uzasadnienia wyznaczenia danej części wód jeziornej jako sztucznej lub silnie zmienionej Podsumowanie wnioski i zalecenia Bibliografia Spis tabel Spis rysunków

3 SKRÓTY STOSOWANE W TEKŚCIE jcwp jednolita część wód powierzchniowych scwp scalona część wód powierzchniowych SZCW silnie zmieniona część wód SCW sztuczna część wód KZGW Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej RZGW Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej IMGW-PIB Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy GUGiK Główny Urząd Geodezji i Kartografii GIOŚ Główny Inspektor/Inspektorat Ochrony Środowiska PMŚ Państwowy Monitoring Środowiska ZMiUW Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych MPE maksymalny potencjał ekologiczny DPE dobry potencjał ekologiczny RDW Ramowa Dyrektywa Wodna CIS Common Implementation Strategy Wspólna Polityka Wdrażania RDW 3

4 1. Wprowadzenie 1.1. Informacje ogólne Podstawą realizacji niniejszej pracy pt.: Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych jest umowa nr 8/U/OPo/2011 zawarta między Krajowym Zarządem Gospodarki Wodnej a Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowym Instytutem Badawczym Oddział w Poznaniu. Celem pracy jest opracowanie dokumentu określającego sposób i zalecenia odnośnie dokonania weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce. Opracowanie będzie podstawą do przeprowadzenia w latach prac niezbędnych do poddania przeglądowi i aktualizacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, przeprowadzonych zgodnie z art. 113 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne oraz art. 5 i zał. II do Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, a tym samym spełnienia zobowiązania nałożonego ww. dyrektywą. Określony w umowie zakres merytoryczny pracy obejmuje: 1. Opracowanie metodyki przeglądu i aktualizacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, w tym: a) uzasadnienie merytorycznego i formalnego przeprowadzenia weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, b) określenie niezbędnych zmian w dotychczasowej metodyce wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce, c) opracowanie metodyki przeglądu i aktualizacji wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych z uwzględnieniem: zmian, jakie mogły się pojawić w stosunku do stanu części wód, w momencie pierwszego wyznaczenia, analizy potrzeb i możliwości pozyskania nowych danych i opracowań do weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, wraz ze wskazaniem źródeł danych i sposobu ich pozyskania, d) opracowanie metodyki przeglądu i aktualizacji ostatecznego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych z uwzględnieniem: zaproponowania zakresu i sposobu przeprowadzenia weryfikacji ostatecznego wyznaczenia, przeprowadzenia testów działań restytucyjnych i testów alternatyw funkcjonalnych, 4

5 opracowania katalogu działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych (obejmującego również określenie kosztów), e) przedstawienia podejścia do oceny stopnia wpływu przekształceń/oddziaływań hydromorfologicznych na stan wód i objęcia części wód derogacją. 2. Zaproponowanie sposobu końcowej prezentacji wyników weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, z uwzględnieniem elementów niezbędnych do raportowania wyników weryfikacji i wynikających z przyjętych założeń metodycznych. 3. Zaproponowanie sposobu i zakresu ujęcia w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy uzasadnienia wyznaczenia danej części wód jeziornej jako sztucznej lub silnie zmienionej wymaganego zgodnie z art. 4(3) Ramowej Dyrektywy Wodnej: Takie przeznaczenie i związane z tym przyczyny są szczegółowo określane w planach gospodarowania wodami w dorzeczach wymaganych na mocy art. 13 i przeglądanych co sześć lat Uwagi wstępne 1. Prawo wodne definiuje silnie zmienione i sztuczne części wód następująco: silnie zmieniona jednolita część wód powierzchniowych jednolita część wód powierzchniowych, której charakter został w znacznym stopniu zmieniony wskutek działalności człowieka; sztuczna jednolita część wód powierzchniowych jednolita część wód powierzchniowych powstała w wyniku działalności człowieka. Wprawdzie ani ustawa Prawo wodne, ani Ramowa Dyrektywa Wodna nie definiują pozostałych części wód (które nie zostały wyznaczone jako silnie zmienione bądź sztuczne) jako naturalne, przyjęło się jednak jako takie je traktować. Z tego powodu w niniejszym opracowaniu stosuje się do takich części wód zapis z wykorzystaniem znaku cudzysłowa: naturalne. 2. W Polsce w procesie wdrażania RDW cały czas kontrowersje budzą określenia zbiornik i jezioro (np. w kontekście zależności pomiędzy sztucznymi zbiornikami a sztucznymi jeziorami). Z tego powodu w niniejszej pracy, dotyczącej w końcu jednolitych części wód jeziornych, należy odnieść się do tego problemu. Wydaje się, że źródłem ww. kontrowersji jest powszechne definiowanie jezior i zbiorników, jakie przyjęło się w słownictwie polskim jeszcze przed pojawieniem się 5

6 RDW i związanej z nią terminologii. Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny (2001) podaje następujące definicje: jezioro naturalny zbiornik śródlądowy stanowiący wypełnione wodą zagłębienie terenu; zbiornik naturalny lub sztuczny obiekt wodny wykorzystywany do gromadzenia wody i zarządzania jej zasobami. Nieco inne definicje można przytoczyć za Słownikiem hydrobiologicznym (2002): jezioro śródlądowy naziemny zbiornik wodny nie mający kontaktu z morzem; zbiornik basen wypełniony wodą stojącą, któremu przeciwstawia się bieżące wody. Wyróżnia się naturalne zbiorniki, do których należą zarówno oceany i morza, jak i bezodpływowe wody śródlądowe, ewentualnie z powolnym przepływem, np. jeziora, stawy i okresowo napełniane wodą zagłębienia lądowe, zarówno naturalne, jak i utworzone przez człowieka (zbiornik antropogeniczny zaporowy zbiornik, retencyjny zbiornik). W powyższych definicjach przewija się określenie naturalny i sztuczny, przy czym jeziora traktuje się jako akweny naturalne a mówiąc o zbiornikach w domyśle chodzi o głównie o zbiorniki retencyjne czy też przekształcone jeziora a więc traktuje się je jako akweny sztuczne (stąd popularne określenie sztuczny zbiornik). Ramowa Dyrektywa Wodna również wprowadza określenia części wód jako naturalne (z uwzględnieniem uwagi w p. 1) i sztuczne, dodatkowo jednak pojawia się jeszcze określenie silnie zmienione. Pamiętać jednak należy, że ww. określenia odnoszą się nie do rzek, cieków, jezior, zbiorników itp. (w potocznym rozumieniu tych słów), ale do części wód jednostek hydrograficznych wyznaczonych ściśle na potrzeby RDW, definiowanych jako oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych taki jak: jezioro, zbiornik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub kanału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych (art. 2 p. 10). Dyrektywa dodatkowo wprowadza określenie jeziora, które jest definiowane następująco: część wód śródlądowych powierzchniowych stojących (art. 2 p. 5). Jezioro jest traktowane jako część wód (w polskiej nomenklaturze odpowiada jednolitej części wód jeziornych) a więc mogą do niego odnosić się następujące kwalifikacje: naturalne, silnie zmienione lub sztuczne. Zbiornik wodny (w potocznym rozumieniu tego słowa) nie jest osobno wymieniany w RDW, jednak również jest on traktowany jako część wód i powinna zostać mu przypisana kwalifikacja: naturalny, silnie zmieniony lub sztuczny. Pamiętać jednak należy, że zbiornik nie musi oznaczać części wód stojących jeśli jest to zbiornik retencyjny, powstały w wyniku popiętrzenia rzeki to stanowi on jednolitą część wód powierzchniowych płynących (rzecznych), silnie zmienioną w wyniku działalności 6

7 człowieka. Zbiornik powyrobiskowy natomiast może być jednolitą częścią wód stojących z genezy sztuczną (stworzoną przez człowieka), ale mogącą przyjąć kwalifikację naturalną (w wyniku procedury ostatecznego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód). Podsumowując w pracach związanych z wdrażaniem RDW, w celu uniknięcia nieporozumień wynikających z powszechnego rozumienia niektórych słów, należy wzorować się przede wszystkim na definicjach wynikających z RDW. Ułatwieniem może być ograniczenie się do następującego nazewnictwa: jednolite części wód rzecznych, jednolite części wód jeziornych i używanie słów zbiornik i jezioro wyłącznie w nazwach poszczególnych części wód. 7

8 2. Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce stan obecny Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce przeprowadzone zostało w pierwszym cyklu planistycznym wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej w latach przez poszczególne regionalne zarządy gospodarki wodnej. W ustanowionych w 2011 r. planach gospodarowania wodami ogółem na obszarze Polski określono 75 silnie zmienionych części wód jeziornych, co stanowi 7,2% wszystkich zidentyfikowanych w kraju części wód jeziornych (Tabela 1). Tabela 1: Udział silnie zmienionych części wód jeziornych w Polsce (Plany gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy, MP 2011) Obszar dorzecza ogółem [szt.] Jednolite części wód jeziorne silnie zmienione [szt.] [%] Dniestr 0 0 0% Dunaj 0 0 0% Jarft 0 0 0% Łaba 0 0 0% Niemen ,7% Odra ,1% Pregoła ,9% Świeża 1 0 0% Ücker 0 0 0% Wisła ,4% RAZEM ,2% Silnie zmienione części wód jeziornych położone są głównie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich (na szlaku Żeglugi Mazurskiej), na Pojezierzu Iławskim, Pojezierzu Myśliborskim (i na północ w zlewni dolnej Odry) oraz na Pojezierzu Gnieźnieńskim (Rysunek 1). W pierwszym cyklu planistycznym wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej nie wyznaczono sztucznych części wód jeziornych. Analiza części wód wykazuje jednak, że posiadająca wybitnie sztuczny charakter część wód Żelazny Most (stanowiąca obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, pochodzących z trzech kopalń rudy miedzi: Lubin, Rudna i Polkowice-Sieroszowice) zakwalifikowana została jako jednolita część wód rzecznych (kod: PLRW ). 8

9 Rysunek 1: Położenie silnie zmienionych części wód jeziornych w Polsce Wyznaczone silnie zmienione części wód jeziorne w większości przypadków charakteryzują się niezadawalającym stanem wód: 49 (65,3%) charakteryzuje się stanem złym, 1 (1,3%) umiarkowanym, a tylko 24 (32,1%) dobrym; 1 część wód (1,3%) odznacza się bardzo dobrym stanem wód. 59 części (78,7%) uznano jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej; wszystkie z nich poddano derogacjom. Szczegółowe zestawienie zidentyfikowanych silnie zmienionych części wód jeziornych w Polsce przedstawia Tabela 2. 9

10 Lp. Europejski kod jcwp 1 PLLW20887 Tabela 2: Zestawienie silnie zmienionych części wód jeziornych w Polsce (Plany gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy, MP 2011) Nazwa jcwp Bobięcino Wielkie (Bobięcińskie Wielkie) scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Obszar dorzecza Odry Derogacje Uzasadnienie derogacji DO1607 1a dobry niezagrożona PLLW90329 Dąbie DO0204 3b zły zagrożona 4(4) PLLW11014 Długie Bańskie (Dłużec, koło m. Banie) DO0605 3a zły zagrożona 4(4) PLLW10396 Gopło W1402 3a zły zagrożona 4(4) PLLW10094 Gosławskie W0706 3b zły zagrożona 4(5) PLLW20904 Jamno DO zły zagrożona 4(4) - 3 ze względu na brak możliwości technicznych eliminacji negatywnego wpływu leja depresji KWB Konin 7 PLLW20867 Kamienica DO1301 3a dobry niezagrożona PLLW20896 Kamienno (Kamin, Drobko, Kamienie) DO1410 5a dobry niezagrożona PLLW30742 Kunickie SO0704 3b dobry niezagrożona PLLW20895 Kwiecko (Żydowskie) DO1410 3b dobry niezagrożona - - ze względu na brak możliwości technicznych eliminacji negatywnego 11 PLLW10091 Licheńskie W0706 3b zły zagrożona 4(5) - 1 wpływu leja depresji KWB Konin 12 PLLW20809 Liwia Łuża (Niechorze) DO1111 3b zły zagrożona 4(4) PLLW10086 Lubstowskie W0705 3b zły zagrożona 4(4)

11 Lp. Europejski kod jcwp Nazwa jcwp scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje Uzasadnienie derogacji 14 PLLW10067 Łagowskie DO0304 3a dobry niezagrożona PLLW11034 Miedwie DO0708 5a zły zagrożona 4(4) PLLW20855 Mielno DO1206 3b dobry niezagrożona - - ze względu na brak możliwości technicznych eliminacji negatywnego 17 PLLW10089 Mikorzyńskie W0706 3a zły zagrożona 4(5) - 1 wpływu leja depresji KWB Konin 18 PLLW10983 Morzycko DO0502 5a zły zagrożona 4(4) PLLW10946 Myśliborskie DO0401 3a zły zagrożona 4(4) PLLW20785 Myśliborskie Wielkie DO1005 3b dobry niezagrożona - 21 PLLW10982 Narost DO0502 3a zły zagrożona 4(4) PLLW20798 Okonie DO1106 3b zły zagrożona 4(4) PLLW10433 Pakoskie Pd. W1405 3a zły zagrożona 4(4) PLLW10436 Pakoskie Pn. W1405 3a zły zagrożona 4(4) - 3 ze względu na brak możliwości technicznych eliminacji negatywnego 25 PLLW10090 Pątnowskie W0706 3b zły zagrożona 4(5) - 1 wpływu leja depresji KWB Konin 26 PLLW20865 Resko Przymorskie DO1301 3b zły zagrożona 4(4)

12 Lp. Europejski kod jcwp Nazwa jcwp scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje Uzasadnienie derogacji 27 PLLW11008 Strzeszowskie DO0605 5a dobry niezagrożona PLLW20931 Studzieniczno (Studnica) DO1607 3a zły zagrożona 4(4) PLLW10430 Szydłowskie W1405 3a zły zagrożona 4(4) - 3 ze względu na brak możliwości technicznych eliminacji negatywnego 30 PLLW10088 Ślesińskie W0706 3a zły zagrożona 4(5) - 1 wpływu leja depresji KWB Konin 31 PLLW11103 Świdwie DO1003 3b zły zagrożona 4(4) PLLW11095 Wielkie (Marianowskie) DO0807 3a zły zagrożona 4(4) PLLW10070 Wielkie (Wielicko) DO0305 3b zły zagrożona 4(4) PLLW20854 Woświn (Woswin) DO1206 5a zły zagrożona 4(4) - 3 Obszar dorzecza Wisły 1 PLLW30185 Bełdany SW1306 6a zły zagrożona 4(4) PLLW30034 Białe (Białe Augustowskie) SW1110 5a dobry zagrożona 4(4)

13 Lp. Europejski kod jcwp Nazwa jcwp scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje 3 PLLW30710 Białe Sosnowickie SW0537 7b zły zagrożona 4(4) - 3 Uzasadnienie derogacji 4 PLLW30703 Bikcze SW0536 7b dobry niezagrożona PLLW30152 Boczne SW1301 6a zły zagrożona 4(4) PLLW20779 Drużno (Druzno) DW2001 3b zły zagrożona 4(4) PLLW20081 Drwęckie DW0301 3a zły zagrożona 4(4) PLLW20764 Dzierzgoń DW1902 3b zły zagrożona 4(4) PLLW20035 Głuszyńskie SW1909 3a zły zagrożona 4(4) PLLW20103 Ilińsk z jeziorem Jelonek DW0302 3a zły zagrożona 4(4) PLLW30153 Jagodne SW1301 6a zły zagrożona 4(4) PLLW20116 Jeziorak Duży z jeziorem Wiciągi DW0310 3a zły zagrożona 4(4)

14 Lp. Europejski kod jcwp Nazwa jcwp scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje 13 PLLW30036 Jeziorko Sajenko SW1112 6a zły zagrożona 4(4) - 3 Uzasadnienie derogacji 14 PLLW20105 Karnickie Południowe DW0302 3b dobry niezagrożona - - Karnickie Północne 15 PLLW20106 DW0310 3b dobry niezagrożona - - (Ligowskie) 16 PLLW30235 Łuknajno (Łukniańskie) SW1309 6b zły zagrożona 4(4) PLLW30175 Mikołajskie SW1306 6a umiarkowany zagrożona 4(4) PLLW30134 Niegocin SW1301 5a zły zagrożona 4(4) PLLW30052 Rajgrodzkie SW1120 6a zły zagrożona 4(4) PLLW30164 Ryńskie SW1301 5a zły zagrożona 4(4) PLLW30037 Sajno SW1112 6a dobry zagrożona 4(4) PLLW PLLW30032 Seksty z jeziorem Kaczerajno Studzienniczne (Studzieniczne) SW1309 6a dobry zagrożona 4(4) - 3 SW1110 5a dobry zagrożona 4(4)

15 Lp. Europejski kod jcwp Nazwa jcwp scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje Uzasadnienie derogacji 24 PLLW30156 Szymon SW1301 6b zły zagrożona 4(4) PLLW30234 Śniardwy SW1309 6a dobry zagrożona 4(4) PLLW30131 Tajty SW1301 6a zły zagrożona 4(4) PLLW30160 Tałtowisko SW1301 6a dobry zagrożona 4(4) PLLW30161 Tałty SW1301 6a zły zagrożona 4(4) PLLW90036 Tomasznie (Domasznie) SW0534 dobry niezagrożona PLLW30704 Uściwierz SW0536 7b dobry niezagrożona PLLW21049 Żarnowieckie DW1801 5b zły zagrożona Obszar dorzecza Pregoły 4 (5) - 1 / 4 (4) PLLW30538 Dargin z jeziorem Łabap SW2105 5a zły zagrożona 4(4) PLLW30534 Dobskie SW2105 5a bardzo dobry zagrożona 4(4) PLLW30543 Kirsajty SW2105 6b dobry zagrożona 4(4) - 3 ze wzgl. na war. nat. 6 lat jest okresem zbyt krótkim, aby mogła nastąpić popr. stanu, nawet przy założeniu całk. elim. presji; brak możl. techn. związany z pracą elektrowni-szczytowo-pompowej 15

16 Lp. Europejski kod jcwp 4 PLLW30530 Nazwa jcwp Kisajno z jeziorem Zimny Kąt scwp Typ jcwp Ocena stanu Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych Derogacje SW2105 5a zły zagrożona 4(4) PLLW30395 Łańskie SW2011 6a zły zagrożona 4(4) PLLW30544 Mamry Północne SW2105 6a dobry zagrożona 4(4) PLLW30562 Stręgiel SW2105 6a zły zagrożona 4(4) PLLW30545 Święcajty (Święte) SW2105 6a zły zagrożona 4(4) - 3 Uzasadnienie derogacji Obszar dorzecza Niemna 1 PLLW30658 Mikaszewo SW2311 6a dobry niezagrożona PLLW30652 Serwy SW2310 6a dobry niezagrożona - - Oznaczenia: Typy części wód jeziornych: Derogacje: Kod Typ jcwp 4(4) - 1 derogacje czasowe - brak możliwości technicznych 1a Jezioro o niskiej zawartości wapnia, stratyfikowane 4(4) - 2 derogacje czasowe - dysproporcjonalne koszty 3a Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane 4(4) - 3 derogacje czasowe - warunki naturalne 3b Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane 4(5) - 1 cele mniej rygorystyczne - brak możliwości technicznych 4 Jezioro przymorskie, pod wpływem wód słonych 4(5) - 2 cele mniej rygorystyczne - dysproporcjonalne koszty 5a Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, stratyfikowane 4(7) - 1 nowe modyfikacje - przekształcenie charakterystyk fizycznych 5b Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, niestratyfikowane 4(7) - 2 nowe modyfikacje - nowy zrównoważony rozwój działalności człowieka 6a Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane 6b Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane 7b Jezioro o wysokiej zawartości wapnia, niestratyfikowane 16

17 3. Uzasadnienie przeprowadzenia weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Weryfikacja wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych jest konsekwencją zasad planowania gospodarowania wodami określonymi w Ramowej Dyrektywie Wodnej, zgodnie z którymi planowanie jest traktowane jako proces stałego dążenia do osiągnięcia końcowego celu, tj. dobrego stanu lub dobrego potencjału wód. Proces ten ma charakter ciągły, iteracyjny i cykliczny, a realizacji poszczególnych następujących po sobie etapów towarzyszy stała weryfikacja wcześniejszych założeń, wynikająca m.in. z konieczności uzupełnienia brakujących informacji bądź ich aktualizacji. W przypadku weryfikacji wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód istotną rolę odgrywają szeroko rozumiane zmiany (charakteru, stanu, użytkowania itp.) dotyczące poszczególnych części wód, które wystąpiły dopiero po ostatnim wyznaczeniu silnie zmienionych i sztucznych części wód, a które mogą mieć decydujące znaczenie przy kwalifikacji dokonywanej w aktualnie trwającym cyklu planistycznym. Szczególnie ważne są przy tym zmiany wpływające na charakterystyki hydromorfologiczne części wód. Znaczącym aspektem powinno być również wykorzystanie danych pozyskanych w ostatnim cyklu planistycznym, które pozwalają na przeprowadzenie bardziej szczegółowej i wiarygodnej procedury wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód. Uwzględnienie obu powyższych aspektów skutkuje koniecznością dokonania zmian metodycznych wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód, których podstawą powinien być przede wszystkim rozwój stosowanych metod oceny w oparciu o doświadczenia wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w poprzednim cyklu planistycznym. Mając na uwadze sześcioletni proces planistyczny Ramowej Dyrektywy Wodnej, weryfikację wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód należy przeprowadzać w każdym cyklu planistycznym, tj. odpowiednio co sześć lat. Analogicznie również prawodawstwo polskie wymaga weryfikacji wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód co sześć lat (Prawo wodne, art. 38h p. 2.). 17

18 4. Zakres zmian wymaganych do wprowadzenia w dotychczasowej metodyce wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych w Polsce W Polsce, w pierwszym cyklu planistycznym gospodarowania wodami obowiązywały dwie metodyki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód: osobno dla procedury wstępnego i ostatecznego wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód. 1. Metodyka przeprowadzenia procedury wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód (polegającej na wykonaniu szczegółowej charakterystyki zmian hydromorfologicznych części wód wynikających z działalności antropogenicznej i uniemożliwiających osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego) Weryfikacja wskaźników dla przeprowadzenia oceny stanu ilościowego i morfologicznego jednolitych części wód wraz ze zmianą ich wartości progowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wód, 2006 (Błachuta i in. 2006). Z uwagi na wytypowanie w Polsce dla celów planowania gospodarowania wodami oprócz jednolitych części wód powierzchniowych także większych jednostek hydrograficznych, tj. scalonych części wód powierzchniowych, wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód odbywało się na dwóch poziomach zarówno dla jednolitych jak i scalonych części wód (Rysunek 2). Rysunek 2: Wstępne wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód w zależności od skali opracowania (Błachuta i in. 2006) 18

19 Przy wyznaczeniu wstępnym stosowano 8 wskaźników oceny zmian stanu hydromorfologicznego części wód (Tabela 3), przy czym wskaźniki oceny stanu morfologicznego obliczane były zarówno dla jednolitych jak i dla scalonych części wód, wskaźniki oceny stanu ilościowego natomiast jedynie dla scalonych części wód. Podstawą wstępnego wyznaczenia części wód jako silnie zmienionej nie było przekroczenie jednego ze wskaźników, ale skala przekroczeń i ocena ekspercka. 19

20 Tabela 3: Wskaźniki oceny stanu ilościowego i morfologicznego stosowane do wstępnego wyznaczania silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych i scalonych części wód (Błachuta i in. 2006) Lp Opis wskaźnika Formuła wskaźnika Oznaczenia Sumaryczna pojemność czynna zbiorników retencyjnych odniesiona do średniego rocznego odpływu z tzw. wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód Łączna suma poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych odniesiona do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód Wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego, wynikającego z istotnych zmian w zagospodarowaniu zlewni części wód, wyrażony bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ) Wskaźnik zachowania kryterium przepływu nienaruszalnego Łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych (podwójna długość rzeki) Sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód Sumaryczna długość części cieku odciętych przez budowle poprzeczne o spadzie h> 0,4 m lub 0,7 m (w zależności od typu cieku) odniesiona do długości wszystkich cieków istotnych Łączna długość odcinków rzek, na których prowadzone były prace regulacyjne (zabudowa podłużna oraz udokumentowana zmiana biegu rzeki) odniesiona do sumarycznej długości cieków istotnych Wskaźniki oceny stanu ilościowego V c pojemność całkowita zbiorników wodnych [mln m 3 ] V V c Vm m pojemność martwa zbiorników wodnych [mln m i1 3 ] V V SSQ średni roczny odpływ z tzw. SSQ wielolecia pseudonaturalnego w przekroju zamykającym zlewnię części wód [mln m 3 /r] i P i2 SNQ i pow p SSQ SSQ p SSQ SSQ p Qn i4 NTQ NTQ 0,7 SSQ Wskaźniki oceny stanu morfologicznego m ' 2 m ' 1 m 3 m L L y wał brzeg ' 1 m 1 H bud H pocz H kon m m ' 4 m ' 2 m 2 L L odciete L y L rzeki reg brzeg ' 4 m 4 P pow pobory bezzwrotne wód powierzchniowych [m 3 /s] SNQ p przepływ średni niski z wielolecia pseudonaturalnego [m 3 /s] SSQ przepływ średni z wielolecia ostatniego [m 3 /s] SSQ p przepływ średni z wielolecia pseudonaturalnego [m 3 /s] Q n przepływ nienaruszalny wg kryterium hydrobiologicznego [m 3 /s] NTQ najdłużej trwający przepływ w przekroju zamykającym obliczony na podstawie danych z wielolecia współczynnik retencji SSQ przepływ średni z wielolecia [m 3 /s] L wał długość wałów [km] L brzeg długość brzegów cieków istotnych (podwójna długość cieków) [km] y współczynnik korygujący z uwagi na obwałowania rzek H bud wysokość spadu budowli piętrzących [m] H pocz wysokość położenia źródeł cieku istotnego [m n.p.m.] H kon wysokość położenia ujścia cieku istotnego [m n.p.m.] η - współczynnik korygujący zależny od oceny funkcjonowania przegród poprzecznych L odciete długość części cieku odciętych przez budowle poprzeczne o spadzie h> 0,4 m lub 0,7 m [km] L rzeki długość cieków istotnych [km] L reg długość regulacji [km] L brzeg długość brzegów cieków istotnych (podwójna długość cieków) [km] y współczynnik korygujący dla zabudowy regulacyjnej uzależniony od rodzaju oraz czasu wykonania regulacji Wartość progowa 0,03 (3%) * rzeki górskie: 0.15 (15%) * rzeki wyżynne i przejściowe: 0,2 (20 %) * rzeki nizinne: 0,25 (25 %) + - 0,25 (25%) 0,25 (25%) 1,0 (100 %) (-) 0,60 (60%) (-) 0,15 (15%) 0,30 (30%) (-) 0,50 (50%) 20

21 2. Metodyka przeprowadzenia procedury ostatecznego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód (służącej dokonaniu definitywnej kwalifikacji co do charakteru części wód, podczas której określa się wpierw tzw. działania restytucyjne, tzn. działania służące przywróceniu stanu pierwotnego, konieczne do osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, a w sytuacji, gdy mają one znaczny wpływ negatywny na określone sposoby użytkowania lub na szerzej rozumiane środowisko dodatkowo sprawdza się jeszcze istnienie tzw. alternatyw funkcjonalnych, tj. innych metod uzyskania korzyści z użytkowania wód zbliżonych do posiadanych obecnie, i bada się je pod względem technicznej wykonalności, wpływu na środowisko naturalne oraz akceptowalności ponoszonych nakładów finansowych) Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, 2007 (Owsiany i in. 2007). Metodyka obejmuje: próbę określenia dla warunków polskich parametrów charakteryzujących maksymalny i dobry potencjał ekologiczny, opracowanie procedury ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód (uwzględniającej za priorytetowe dojście do dobrego stanu wód), określenie działań restytucyjnych, które należy podjąć w celu osiągnięcia dobrego stanu wód, ocenę wpływu działań restytucyjnych na użytkowników wód, identyfikację możliwych alternatyw funkcjonalnych (i ocenę ich wpływu na środowisko) oraz opracowanie katalogów: zakresu oraz kosztów standardowych zadań/działań restytucyjnych poprawiających warunki hydromorfologiczne, użytkowników, na których wpływać będą w sposób bezpośredni i pośredni działania restytucyjne, alternatyw funkcjonalnych. Obie wykorzystywane w pierwszym cyklu planistycznym w Polsce metodyki wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód odnoszą się przede wszystkim dla części wód rzecznych. W metodyce wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziora uwzględniono jedynie przy wskaźniku m 1 (łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych) został dla nich przyjęty odpowiedni współczynnik korygujący, zależny od odległości obwałowania od linii brzegowej jeziora przy normalnym stanie wody (Tabela 4). Stwierdzono, że w przypadku jezior istotna jest analiza przedziału położenia wałów od 0 do 100 m. Przyjęta wartość współczynnika korygującego dla 100 m wynosząca 0,1 wynika z faktu, że położony daleko od jeziora wał już nie wpływa negatywnie na stan wód jeziornych 21

22 (nie ma znaczących negatywnych oddziaływań na strefę litoralową). Dodatkowo założono, że jeżeli nie dysponuje się odpowiednimi, wiarygodnymi danymi, należy pominąć odległość korony wału od linii brzegowej jeziora i przyjąć w obliczeniach wskaźnik pełnego udziału istniejących obwałowań. Tabela 4: Wartości współczynnika korygującego z uwagi na obwałowanie jezior (Błachuta i in. 2006) Lp. Odległość korony wału od linii brzegowej jeziora x [m] Wartość współczynnika korygującego y 1 do 20 m y = m y = -0,0113x + 1,225 3 > 100 m y = 0,1 Metodyka ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód również nie dotyczy bezpośrednio jezior stwierdzono jedynie, że dla każdej kategorii scalonej części wód (w tym m.in. jezioro, zbiornik retencyjny = jezioro) wykazującej przekroczenia należy określić maksymalny (MPE) i dobry potencjał ekologiczny (DPE). Oprócz polskich metodyk wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód wykorzystywanych w pierwszym cyklu planowania gospodarowania wodami istotnym dokumentem dla wszystkich państw wdrażających Ramową Dyrektywę Wodną są wytyczne metodyczne opracowane w ramach wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, dotyczące wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód (CIS N o 4). Wytyczne te zostały opracowane przez Grupę Roboczą ds. silnie zmienionych i sztucznych części wód, działającą w porozumieniu z Komisją Europejską a składającą się z przedstawicieli aktualnych i potencjalnych nowych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz krajów stowarzyszonych. Podstawą wytycznych były prace pilotażowe wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód przeprowadzone na wybranych częściach wód w różnych krajach europejskich, z czego 3 przypadki dotyczyły części wód jeziornych. Wytyczne nie są obligatoryjne do stosowania, nie przedstawiają oficjalnego stanowiska Komisji Europejskiej, zaakceptowane jednak zostały przez dyrektorów wodnych. Zaznaczyć dodatkowo należy, że zgodnie z zamysłem autorów wytyczne powinny stanowić dokument otwarty, który powinien być rozwijany w miarę nabywania doświadczeń wynikających z realizacji kolejnych etapów wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Ww. wytyczne odnoszą się do wszystkich części wód powierzchniowych, bez rozróżnienia ich kategorii. Jeziora są traktowane jako jeden z elementów analizy, przytacza się je głównie w kontekście konieczności uwzględnienia zmiany kategorii części wód dla zbiornika wybudowanego na rzece lub powstania jeziora przybrzeżnego. Jako przykład 22

23 sztucznych części wód jeziornych wskazuje się zbiorniki powyrobiskowe. Ponadto zwraca się uwagę na fakt, że w sytuacji wybudowania wielu dużych zbiorników wodnych na terenach górzystych, gdzie nie występują duże jeziora naturalne, mogą być problemy ze znalezieniem w danym ekoregionie odpowiedniego jeziora z warunkami referencyjnymi w tej sytuacji należy raczej określić zbiornik o stanie najbardziej odpowiadającym maksymalnemu potencjałowi ekologicznemu. Istotną informacją, przydatną przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, może być uznanie makrofitów za dobry wskaźnik biologiczny, który z uwagi na znaczną wrażliwość na wahania stanów wody może być stosowany do oceny stanu jezior w odniesieniu do zmian hydromorfologicznych. W będącej przedmiotem niniejszego opracowania metodyce weryfikacji wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych założono, że główne wytyczne metodyczne należy oprzeć na procedurach określonych w wytycznych unijnych CIS (Rysunki 3 i 4). Procedury te zostały zresztą uwzględnione w metodykach polskich, dzięki czemu ogólne podejście stosowane dla części wód rzecznych i jeziornych będzie takie same. Dotychczasowe metodyki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód opracowane dla warunków polskich w przypadku weryfikacji wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych nie będą przydatne, jednak przy opracowywaniu niniejszej metodyki wykorzystane zostaną poczynione w nich założenia dotyczące: w przypadku wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód szczegółowości określania stopnia zmian hydromorfologicznych (stosowane wskaźniki oceny stanu ilościowego i morfologicznego) i zakresu wykorzystywanych w tym celu danych, w przypadku ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód rodzajów użytkowania wód, działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych. Wykorzystanie tych informacji pozwoli na zachowania spójności metodyk stosowanych dla części wód jeziornych i rzecznych (zwłaszcza w odniesieniu do szczegółowości analiz). 23

24 Rysunek 3: Schemat procedury wyznaczania sztucznych i silnie zmienionych części wód powierzchniowych wg wytycznych UE (CIS N o 4) Ryzyko nie osiągnięcia dobrego stanu? Etap nr 1: Identyfikacja części wody [art. 2(10)] Etap nr 2: Czy część wód jest sztuczna? [art. 2(8)] Tak Nie Nie Etap nr 3 : "Selekcja" : Czy występują jakieś zmiany hydromorfologiczne? Tak Etap nr 4 : Opis znaczących zmian hydromorfologicznych. [załącznik II nr 1(4)] Nie Etap nr 5 : Czy jest prawdopodobne, że dana część wód nie spełnia wymagań dobrego stanu ekologicznego ze względu na zmiany hydromorfologiczne? [załącznik II nr 1(5)] Nie Tak Etap nr 6 : Czy dana część wód znacząco zmieniła swój charakter na skutek fizycznego przekształcenia przez działalność człowieka? [art. 2(9)] Tak odpowiedni cel środowiskowy: Wstępnie zidentyfikować jako silnie zmienioną część wód [art. 5(1) i załącznik II nr 1(1)(i)] dobry stan ekologiczny [Art. 4(1)] Nie Etap nr 7 : "Test wyznaczania 4(3)(a)". Zidentyfikować działania dla przywrócenia poprzedniego stanu i osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego. Czy działania te mają znaczący, negatywy wpływ na szeroko rozumiane środowisko lub określony sposób użytkowania? [art. 4(3)(a)] lub cele mniej rygorystyczne [Art 4(5)] Tak Tak Etap nr 8 : "Test wyznaczania 4(3)(b)". Czy korzystne cele, którym służy zmiana silnie zmienionej części wód można osiągnąć innymi sposobami stanowiącymi alternatywę znacznie lepszą ekologicznie, realną technicznie i nie bezzasadnie kosztowną? [artykuł 4(3)(b)] "Test wyznaczania 4(3)(b)". Czy korzystne cele, którym służy zmiana sztucznej części wód można osiągną innymi sposobami stanowiącymi alternatywę znacznie lepszą ekologicznie, realną technicznie i nie bezzasadną kosztowo? [artykuł 4(3)(b)] Nie Etap nr 9 : Wyznaczyć jako silnie zmienioną część wód [art. 4(3)] Wyznaczyć jako sztuczną wód [art. 4(3)] Etap nr 10 : Określenie maksymalnego potencjału ekologicznego. Porównanie z najbliższą porównywalną częścią wód powierzchniowych [załącznik V nr 1(2)(5)], uwzględniając wszystkie działania łagodzące, które nie powodują znaczących negatywnych skutków dla określonego sposobu użytkowania lub na szerzej pojęte środowisko. Etap nr 11 : Określenie dobrego potencjału ekologicznego. Tylko niewielkie zmiany w elementach biologicznych określonych jako maksymalny potencjał ekologiczny, w przeciwnym przypadku trzeba podjąć działania, aby zapewnić osiągnięcie dobrego potencjału ekologicznego. [art. 4(1)(a)(iii) i załącznik V nr 1(2)(5)] Plan gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza 24

25 Etap 8 : Test wyznaczania wg art. 4(3)(b) Etap 7 : Test wyznaczania wg art. 4(3)(a) Rysunek 4: Schemat procedury ostatecznego wyznaczania sztucznych i silnie zmienionych części wód wg wytycznych UE (CIS N o 4) Wstępnie zidentyfikowana SZCW Etap 7.1.: Identyfikacja działań restytucyjnych umożliwiających osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego Tak Nie Nie Nie Tak Czy zmiana hydromorfologiczna jest powiązana z obecnym użytkowaniem jcwp? Etap 7.2.: Czy działania restytucyjne będą miały znaczące negatywne skutki dla użytkowania jcwp? Etap 7.3.: Czy działania restytucyjne będą miały znaczące negatywne skutki dla szeroko rozumianego środowiska? Etap 8.1.: Czy istnieją alternatywy funkcjonalne umożliwiające zapewnienie użytkowania jcwp, któremu służą zmiany hydromorfologiczne? Etap 8.2.: Czy alternatywy funkcjonalne są wykonalne technicznie? Etap 8.3.: Czy alternatywy funkcjonalne są lepszym rozwiązaniem dla środowiska? Etap 8.4.: Czy alternatywy funkcjonalne są nieproporcjonalnie kosztowne? Etap 8.5.: Czy alternatywy funkcjonalne pozwolą osiągnąć dobry stan ekologiczny? Czy nieosiągnięcie dobrego stanu ekologicznego jest spowodowane przez zmiany hydromorfologiczne? Tak Nie Tak Tak Tak Tak Nie Nie Nie Nie Tak Tak Etap 9 : Wyznaczyć jako silnie zmienioną część wód Nie Naturalne jcwp Plan gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza 25

26 Rysunek 5: Schemat procedury wyznaczania sztucznych i silnie zmienionych części wód w drugim cyklu planistycznym wg wytycznych UE (CIS No 4) Naturalne i silnie zmienione jednolite części wód Nie Charakterystyka 1. Selekcja : Czy nastąpiły zmiany w hydromorfologii? 2. Opis znaczących zmian hydromorfologicznych. 3. Ocena ryzyka. Tak Identyfikacja nowych SZCW Jednolite części wód o znaczących zmianach fizycznych związanych z działalnością antropogeniczną Tak Istniejące SZCW Jednolite części wód o znaczących zmianach fizycznych związanych z działalnością antropogeniczną Selekcja wstępna Czy od ostatniego wyznaczenia SZCW i SCW sytuacja dla danej jednolitej części wód uległa znaczącej zmianie? Tak Nie Wyznaczanie SZCW i SCW zgodnie z art. 4(3)a RDW - identyfikacja wstępna SZCW i SCW Nowe i istniejące SCW Wyznaczanie SZCW i SCW zgodnie z art. 4(3)b RDW - identyfikacja ostateczna SZCW i SCW Zdefiniowanie / Przegląd warunków referencyjnych i celów środowiskowych 1. Maksymalny potencjał ekologiczny. 2. Dobry potencjał ekologiczny. Uwzględnienie w planie gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza 26

27 Ponadto, zgodnie z wytycznymi unijnymi, w drugim cyklu planistycznym podczas weryfikacji wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych uwzględnić należy przede wszystkim następujące sytuacje (Rysunek 5): 1. Części wód jeziornych, które podczas pierwszego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód zostały omyłkowo / z powodu niedostatecznego zakresu danych zakwalifikowane w niewłaściwy sposób. 2. Tzw. nowe silnie zmienione części wód jeziornych, które są konsekwencją znaczących zmian hydromorfologicznych wprowadzonych w oparciu o art. 4(7) Ramowej Dyrektywy Wodnej. 3. Przegląd wyznaczonych silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, wymagany zgodnie z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej w każdym cyklu planistycznym (co 6 lat), obejmujący w szczególności: ocenę tendencji zmian hydromorfologicznych związanych ze sposobem użytkowania części wód, zmiany sposobu użytkowania części wód, przegląd działań restytucyjnych (uwzględnienie nowych rozwiązań), ich wpływu na sposób użytkowania części wód i środowisko, przegląd alternatyw funkcjonalnych (uwzględnienie nowych rozwiązań), ich wykonalności technicznej, wpływu na środowisko i efektywności kosztowej. Mając na uwadze dotychczasowe prace dotyczące wyznaczania w Polsce silnie zmienionych i sztucznych części wód oraz opracowane w tym zakresie wytyczne metodyczne, szczególną uwagę w opracowywanej metodyce weryfikacji wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych należy zwrócić na następujące aspekty: odniesienie się do sztucznych jednolitych części wód jeziornych w Polsce, uwzględnienie silnie zmienionych jednolitych części wód jeziornych w Polsce, wyznaczonych w pierwszym cyklu planistycznym, i sposobu ich identyfikacji, opracowanie algorytmu umożliwiającego ocenę warunków hydromorfologicznych jednolitych części wód jeziornych (w odniesieniu do kwalifikacji części wód jako silnie zmienione), z uwzględnieniem oceny elementów biologicznych w kontekście możliwości osiągnięcia dobrego stanu / potencjału ekologicznego, uwzględnienie zmian prowadzonych w oparciu o art. 4(7) Ramowej Dyrektywy Wodnej, możliwych do wystąpienia w jednolitych częściach wód jeziornych, 27

28 określenie charakterystycznych dla jednolitych części wód jeziornych sposobów użytkowania, związanych ze zmianami hydromorfologicznymi, i odpowiadających im alternatyw funkcjonalnych, określenie działań restytucyjnych, charakterystycznych dla jednolitych części wód jeziornych, uwzględnienie kwalifikacji jednolitych części wód jeziornych w planowaniu gospodarowania wodami (praktyczne podejście do wypracowywanych rozwiązań). 28

29 5. Metodyka przeglądu i aktualizacji wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych 5.1. Założenia wstępne Podstawą prac weryfikacyjnych wyznaczenia SZCW i SCW jeziornych w drugim etapie planistycznym powinna być korekta klasyfikacji charakteru jednolitych części wód jeziornych dokonanej w pierwszym cyklu planistycznym. Uwzględnić przy tym należy też możliwość występowania jcwp jeziornych sztucznych, tj. spełniających jednocześnie następujące warunki: jcwp jeziornych powstała w miejscu gdzie wcześniej nie występowały znaczące części wód powierzchniowych, jcwp jeziornych nie powstała przez bezpośrednie fizyczne przekształcenie istniejącej części wód, jcwp jeziornych nie jest wynikiem przesunięcia lub zmiany granic istniejącej części wód. Konieczne w tym przypadku jest uwzględnienie genezy i docelowej funkcji jcwp jeziornych, a decydującym kryterium cel i sposób powstania części wód. Dodatkowo istnieje możliwość uznania części wód wyznaczonej wstępnie jako sztuczna za naturalną, gdy możliwe jest osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego. Założyć można, że w Polsce nie występuje dużo sztucznych jcwp jeziornych ich występowania spodziewać się należy głównie na obszarach przemysłowych (zwłaszcza pod wpływem przemysłu wydobywczego). Szczególnej uwagi wymagają jcwp jeziornych uznane w pierwszym cyklu planistycznym jako silnie zmienione części wód przy weryfikacji kwalifikacji istotne jest uwzględnienie uzasadnienia uznania części wód jako SZCW a także ocena zmian hydromorfologicznych i użytkowania. Ocenę zmian hydromorfologicznych należy zresztą przeprowadzić dla wszystkich jcwp jeziornych wobec braku szczegółowej oceny kwalifikacji w pierwszym cyklu planistycznym należy zastosować wskaźniki oceniające nie tyle zmiany hydromorfologii, które zaszły od czasu pierwszej kwalifikacji, co ogólne zmiany hydromorfologii jecwp jeziornych mogące przesądzać o wyznaczeniu SZCW. Dalej, dla wstępnie wyznaczonych SZCW jeziornych, konieczne jest przeprowadzenie procedury ostatecznego wyznaczenia SZCW i SCW analogicznie jak dla jcwp rzecznych, z założeniem możliwie maksymalnego uproszczenia analiz prowadzonych w ramach procedury. 29

30 5.2. Metodyka przeglądu i aktualizacji wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych Wskazanie właściwych wskaźników do oceny skali i zasięgu zmian hydromorfologicznych w warunkach polskich utrudnione jest z powodu braku metodyki referencyjnej prowadzenia monitoringu elementów morfologicznych oraz ścisłych regulacji prawnych. Dotychczasowe prace nad dostosowaniem i wdrożeniem różnych, mniej lub bardziej rozpowszechnionych w pozostałych krajach członkowskich metodyk (LHS czy SFI) miały charakter naukowy. Nie zostały jednak dostosowane do polskich warunków technicznych i ekonomicznych. Zasadniczym problemem w tym zakresie jest brak studium wykonalności, sporządzonego dla celów wdrożeniowo praktycznych. W tej sytuacji przy opracowaniu procedury znaczną rolę odgrywa podejście eksperckie, co niesie ze sobą ryzyko powstania znacznych rozbieżności w przypadku ostatecznego wdrożenia którejkolwiek z rozpatrywanych dotychczas metodyk. Mając to na uwadze, a także uwzględniając dotychczasowe prace nad wstępnym wyznaczeniem SZCW jeziornych, dobór wskaźników do oceny stanu ilościowego i morfologicznego powinien nawiązywać do zapisów RDW dotyczących monitoringu elementów hydromorfologicznych, krajowego ustawodawstwa i przepisów wykonawczych w tym zakresie (częstotliwości badań elementów oceny stanu hydromorfologicznego wód powierzchniowych oraz klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych) oraz praktyczne możliwości pozyskania danych i informacji o poszczególnych jcwp jeziornych. Proponuje się trzy rodzaje wskaźników: podstawowe najbardziej adekwatne do oceny zmian hydromorfologicznych przesądzające o kwalifikacji części wód jako silnie zmieniona, ale przy których mogą wystąpić problemy z pozyskaniem danych, uzupełniające traktowane zastępczo bądź uzupełniająco w stosunku do wskaźników podstawowych, pomocnicze stosowane w ocenie eksperckiej. Ocenę przydatności poszczególnych grup wskaźników monitoringu wód powierzchniowych, odnoszących się do jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych przy wyznaczaniu SCW i SZCW jeziornych zawiera Tabela 5. 30

31 Tabela 5: Ocena przydatności wskaźników jakości wody odnoszących się do jcwp jeziornych w procedurze kwalifikacji SZCW i SCW Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 09 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Uwaga: Rozporządzenie wchodzi w życie po zakończeniu prac nad niniejszym opracowaniem) Wskaźnik ELEMENTY BIOLOGICZNE Ocena Przydatność do wyznaczenia SZCW jeziornych Fitoplankton Ocenia żyzność jeziora (zasobność w substancje biogenne) NIE; próby pobiera się na głęboczkach, z dala od brzegu, wartość wskaźnika zależy od stanu trofii, a jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej. Chlorofil a Wskaźnik okrzemkowy dla jezior OIJ Makrofitowy indeks stanu ekologicznego Makrobezkręgowce bentosowe Ichtiofauna Ocenia żyzność jeziora (zasobność w substancje biogenne), jest pośrednią miarą biomasy fitoplanktonu. Dla grup typów jezior stężenie chlorofilu a ma różne wartości graniczne [w mikrogramach] dla poszczególnych klas. Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) współczynnik Schindlera <2; odpowiednio od klasy I do V: <5; 8; 11; 16; >16 współczynnik Schindlera >2: <7; 13; 21; 33; >33 Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) współczynnik Schindlera <2: <10; 19; 20; 42; >42 współczynnik Schindlera >2: <10; 23; 40; 68; >68 Ocenia żyzność wody litoralnej strefy jeziora i stopień degradacji strefy litoralnej Wartości graniczne (bez uwzględnienia typu jezior); odpowiednio od klasy I do V: >0,83; 0,55; 0,30; 0,15; <0,15 Ocenia żyzność wody litoralnej strefy jeziora i stopień degradacji strefy litoralnej Wartości graniczne (wyróżnione dwie grupy); Jeziora ramienicowe płytkie odpowiednio od klasy I do V: 1-0,680; 0,679-0,340; 0,339-0,170; 0,169-0,090; <0,090. Jeziora ramienicowe głębokie: odpowiednio od klasy I do V: 1-0,680; 0,679-0,270; 0,269-0,110; 0,109-0,050, <0,050. Nie ustalony wskaźnik (wskaźniki są opracowywane, na razie nie widomo, czy będzie oceniany w głęboczku, czy w litoralu, czy kombinowany) Nie ustalony wskaźnik (wskaźniki na etapie testowania) NIE; próby pobiera się na głęboczkach, z dala od brzegu, wartość wskaźnika zależy od stanu trofii, a jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej. NIE; TAK; wskaźnik uzupełniający Gorsza ocena może być spowodowana: a/ lokalnymi zanieczyszczeniami (ale wtedy zła lokalizacja stanowiska monitoringowego) b/ degradacją (zniszczeniem) strefy litoralnej. Wskaźnik możliwy do wykorzystania przy wskazaniu znacznych zmian morfologicznych strefy brzegowej tylko jako wskaźnik dodatkowy (wspomagający interpretację ekspercką). Ograniczone zastosowanie w przypadku jezior lobeliowych i przymorskich. NIE TAK; W następnym cyklu planistycznym, po ustaleniu warunków referencyjnych dla wskaźnika. ELEMENTY HYDROMORFOLOGICZNE Reżim hydrologiczny Wielkość i dynamika przepływu wody, poziom Połączenie z częściami wód podziemnych TAK; wskaźnik niejednoznaczny TAK warunkowo; jako wskaźnik wspomagający wskaźnik niejednoznaczny 31

32 Wskaźnik Ocena Przydatność do wyznaczenia SZCW jeziornych Czas/zmiany retencji Zmienność głębokości TAK; wskaźnik niejednoznaczny TAK; w następnym cyklu planistycznym, po uruchomieniu monitoringu elementów hydromorfologicznych Warunki morfologiczne Struktura ilościowa i podłoże dna TAK; w następnym cyklu planistycznym, po uruchomieniu monitoringu elementów hydromorfologicznych ELEMENTY FIZYCZNO-CHEMICZNE Wskaźniki stanu fizycznego Struktura brzegu jeziora oraz innego naturalnego lub sztucznego zbiornika wodnego Przezroczystość widzialność krążka Secchiego [m] Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) TAK; NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej Wsk. warunków tlenowych i zanieczyszczenia organicznego Wskaźniki zasolenia Wskaźniki warunków biogennych Tlen rozpuszczony [mg O 2 /l]; dla klasy I-II równe lub większe 4,0, dla pozostałych nie ustala się Średnie nasycenie tlenem hypolimnionu [%];dla klasy I-II równe lub większe 10, dla pozostałych nie ustala się Przewodność [mikrosimensy/cm]; Azot całkowity [mg N/l] Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) Fosfor ogólny [mg P/l] Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) Jeziora stratyfikowane (typy 1a, 2a, 3a, 5a, 6a, 7a) Jeziora niestratyfikowane (typy 1b, 2b, 3b, 4, 5b, 6b, 7b) NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej NIE; jakość wody nie może być przyczyną wyznaczenia JCWP jako silnie zmienionej Dodatkowo w celu zachowania ciągłości prac i spójności z pracami wykonanymi w pierwszym cyklu planistycznym (w tym również pod kątem wykorzystania już istniejącej bazy danych nt. stanu i zmian hydromorfologicznych) wskazana jest adaptacja wskaźników oceny zmian hydromorfologicznych wykorzystywanych w poprzednich pracach (Tabela 6). 32