Wykorzystanie technologii GIS do zwiększenia bezpieczeństwa transportu śródlądowego na Jeziorze Śniardwy

Transkrypt

1 POPIELARCZYK Dariusz 1 TEMPLIN Tomasz 2 Wykorzystanie technologii GIS do zwiększenia bezpieczeństwa transportu śródlądowego na Jeziorze Śniardwy WSTĘP Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (WJM) to unikatowy obszar leżący na środkowym Pojezierzu Mazurskim w północno-wschodniej Polsce. Ten uroczy teren, obejmujący setki jezior, odwiedzany jest co roku przez dziesiątki tysięcy turystów: żeglarzy, wędkarzy, płetwonurków i osób spędzających wolny czas nad wodą. Szczególnie unikatowa i atrakcyjna jest droga wodna prowadząca od Węgorzewa na północy regionu, przez zespół jezior i kanałów nazywany Szlakiem Wielkich Jezior Mazurskich, aż do miast: Pisz i Ruciane-Nida na południu krainy. Jeziora połączone są systemem kanałów i mają wyrównany poziom wód na wysokości około 116 m n.p.m.. Wody z WJM odpływają w dwóch kierunkach - poprzez rzekę Węgorapę, wypływającą z jeziora Mamry do rzeki Pregoły oraz za pośrednictwem Pisy (wypływającej z Jeziora Roś), poprzez Narew - do Wisły. Wykorzystując ten wyjątkowy szlak żeglugowy możemy zaplanować podróż drogą wodną z Węgorzowa, poprzez szlak WJM do Pisza a następnie poprzez Pisę, Narew, Wisłę aż do Morza Bałtyckiego [4, s ]. Pomimo tak ogromnego zainteresowania krainą WJM brakuje aktualnych i wiarygodnych map batymetrycznych tych śródlądowych zbiorników wodnych. Dotychczasowe mapy, przewodniki turystyczne zawierają nieaktualne informacje o kształcie dna zbiorników wodnych. Dopiero od kilku lat realizowana jest idea wykonania aktualnego i nowoczesnego pomiaru kształtu dna oraz oznakowania miejsc niebezpiecznych pławami kardynalnymi. Związane jest to z faktem, iż proces pozyskania surowych danych przestrzennych do opracowania mapy batymetrycznej wymaga przeprowadzenia niezwykle czasochłonnych i kosztownych pomiarów terenowych [8 s ]. Koszty pozyskania danych oraz ich przetworzenie i przygotowanie to zazwyczaj % całkowitej wartości projektu GIS [2, 6]. Opracowanie żeglarskiej mapy turystycznej, oprócz treści batymetrycznej, wymaga dodatkowo informacji o przestrzennej lokalizacji miejsc niebezpiecznych, oznakowaniu szlaków żeglugowych, a także dane o infrastrukturze turystycznej: portach, marinach, sklepach itp. [7 s ]. W latach zostały wykonane najnowsze pomiary batymetryczne Jeziora Śniardwy największego na szlaku WJM. Sondaż hydroakustyczny i opracowanie pomiarów głębokości wykonano w ramach realizacji grantów naukowych: projektu celowego System bezpieczeństwa powszechnego i ochrony środowiska dla rozwoju eko-turystyki w regionie Warmii i Mazur w oparciu o pomiary GNSS, Bazy Danych Topograficznych, mapy oraz zobrazowania satelitarne i fotogrametryczne oraz projektu badawczego Tworzenie Interaktywnej Bazy Śródlądowych Przeszkód Podwodnych w oparciu o dynamiczne pomiary DGPS/EGNOS/RTK/GPRS oraz bezpośredni sondaż hydroakustyczny [5 s , 3 s ]. 1. POMIARY BATYMETRYCZNE JEZIORA ŚNIARDWY Sondaż hydroakustyczny Jeziora Śniardwy wykonano w latach (w roku 2005 pomiary podstawowe) z wykorzystaniem technologii zintegrowanych pomiarów batymetrycznych. Opracowana przez autorów technologia umożliwia badania kształtu dna śródlądowych zbiorników wodnych, zbieranie i opracowanie danych oraz tworzenie Numerycznych Modeli Terenu (NMT) dna 1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej, Katedra Geodezji Satelitarnej i Nawigacji; Olsztyn; ul. Heweliusza 5. Tel: , Fax: , dariusz.popielarczyk@uwm.edu.pl 2 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej, Katedra Geodezji Satelitarnej i Nawigacji; Olsztyn; ul. Heweliusza 5. Tel: , Fax: , tomasz.templin@uwm.edu.pl 5259

2 i map batymetrycznych. Podstawowe wyposażenie systemu pomiarowego to: satelitarny system pozycjonowania jednostki hydrograficznej GNSS, cyfrowa sonda ultradźwiękowa, sonar boczny holowany oraz specjalistyczna jednostka pływająca do prac hydrograficznych i inżynierii wodnej. W trakcie pomiarów Jeziora Śniardwy wykorzystano pozycjonowanie fazowe RTK umożliwiające wyznaczenie pozycji w czasie rzeczywistym z dokładnością na poziomie kilku centymetrów. Do pomiaru głębokości wykorzystano nowoczesną, hydrograficzną echosondę ultradźwiękową z przetwornikiem 200 khz. Prawidłowo skalibrowana, profesjonalna echosonda umożliwia pomiar głębokości z dokładnością kilku centymetrów. Tak wysokie dokładności pozycjonowania i pomiarów odległości od powierzchni wody do dna otwierają możliwości zbierania dużej ilości cennych danych pomiarowych dla tworzenia systemów informacji geograficznej (GIS) i topograficznych baz danych (TBD). Podczas pomiarów dna Jeziora Śniardwy wykorzystano holowany, dwustronny sonar cyfrowy, który umożliwił lokalizację szczególnie niebezpiecznych miejsc: raf kamiennych, pojedynczych głazów a także innych przeszkód podwodnych. W trakcie pomiarów zebrano surowe dane z około 350 profili podstawowych o łącznej długości około 2000 km. Wieloosobowy zespół opracował dane terenowe 660 tysięcy pikiet, zweryfikował echogramy oraz wykonał obliczenia związane z filtracją pomiarów głębokości i przygotowaniem danych do tworzenia numerycznego modelu terenu dna zbiornika wodnego. Rys. 1. Echogram fragmentu profilu dna Jeziora Śniardwy 2. WYKONANIE NUMERYCZNEGO MODELU TERENU DNA W wyniku opracowania i filtracji surowych danych uzyskano 360 tysięcy pikiet, na podstawie których opracowano numeryczny model terenu dna Jeziora Śniardwy. Wykonano także warstwę tematyczną poddanej inwentaryzacji linii występowania trzciny oraz przeszkód nawigacyjnych i płycizn. Wykorzystano dane terenowe zarejestrowane w około 300 płytkich miejscach, które ze względu na kamienie i głazy są niezmiernie niebezpieczne dla żeglugi. Opracowany model terenu dna posłużył do kartograficznego opracowania mapy batymetrycznej w skali 1:

3 Rys. 2. Fragment NMT dna Jeziora Śniardwy w okolicy miejscowości Niedźwiedzi Róg Analizując NMT dna można powiedzieć, iż Jezioro Śniardwy charakteryzuje się niezmiernie urozmaiconym i zmiennym ukształtowaniem pomimo niewielkiej głębokości maksymalnej (23.50 m) oraz średniej (6.40 m). 3. OZNAKOWANIE NAWIGACYJNE SZLAKÓW ŻEGLUGOWYCH Wyznaczanie oraz oznakowanie szlaków żeglugowych na WJM należy do zadań Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie, Zarząd Zlewni w Giżycku. Oznakowanie śródlądowych dróg wodnych na szlaku WJM służy do regulacji ruchu statków wodnych i zapewnienia bezpieczeństwa turystki żeglarskiej i uprawiania sportów wodnych. Wykorzystując opracowany przez autorów NMT dna oraz wyniki bezpośredniej inwentaryzacji wykonano warstwę tematyczną położenia pław szlaku żeglugowego według systemu Międzynarodowego Stowarzyszenia Służb Oznakowania Nawigacyjnego (IALA) [1]. Wizualizacja modelu topografii dna wraz z naniesionymi znakami bocznymi szlaków żeglugowych umożliwiła przeanalizowanie poprawności wyboru lokalizacji umieszczenia pław oraz ustalenie ostatecznych, skorygowanych współrzędnych. Na rysunku 3 przedstawiono ostateczny profil głębokości na szlaku żeglugowym przechodzącym przez Jezioro Śniardwy. W trakcie analizowania głębokości i czystości dna, szlak żeglugowy wyznaczono tak, aby zapewnić minimalną głębokość 2 m w stosunku do wieloletniego, średniego poziomu wody. 5261

4 Rys. 3. Profil głębokości na wyznaczonym szlaku żeglugowym 4. OZNAKOWANIE MIEJSC NIEBEZPIECZNYCH Jezioro Śniardwy posiada niezwykle urozmaiconą rzeźbę dna, przypominającą często głębokie kaniony, zagłębienia, strome wzniesienia. Pomimo dużej powierzchni wynoszącej ok km 2 jest stosunkowo płytkie, ze średnią głębokością wynoszącą 6.40 m. Topografia dna zawiera wiele wypłyceń, górek podwodnych, przybrzeżnych płycizn. Szczególnie niebezpieczne są głazy i rafy kamienne. Część z nich jest widoczna z daleka za sprawą wystających kamieni ponad lustro wody oraz przesiadujących na nich ptakach. Najbardziej niebezpieczne są jednak płycizny usłane kamieniami na głębokości m. Takie miejsca są trudno rozpoznawalne nawet przez doświadczonych sterników i żeglarzy, którzy potrafią czytać wodę i przewidywać płyciznę na podstawie ruchu powierzchni wody tuż nad kamieniami. Miejsca niebezpieczne powinny być zaznaczone znakami kardynalnymi systemu oznakowania nawigacyjnego IALA [1]. Pławy w systemie kardynalnym mają za zadanie wskazywać jak ominąć niebezpieczne, płytkie i kamieniste części akwenu. Wskazują swoją nazwą (znak północny, południowy, wschodni, zachodni) po której stronie niebezpieczeństwa są ustawione. Nazwa ta określa jednocześnie stronę, z której należy ten znak omijać. Pławy są pomalowane żółtym i czarnym kolorem, dodatkowo na szczycie każdego znaku kardynalnego znajdują są dwa trójkąty pokazujące z której strony boi można bezpiecznie ominąć przeszkodę. 5. PROJEKT LOKALIZACJI ZNAKÓW KARDYNALNYCH Autorzy artykułu wykorzystali narzędzia GIS oraz opracowany NMT dna Jeziora Śniardwy do wykonania projektu lokalizacji pław znaków kardynalnych. W tym celu przyjęto założenie, że każdy fragment dna jeziora o głębokości mniejszej niż 2 m w stosunku do wieloletniego średniego poziomu wody musi zostać przeanalizowany pod kątem bezpiecznej żeglugi i nawigacji. Wszelkie analizy i opracowania odniesiono do poziomu lustra wody m n.p.m.. Kronsztadt 86, (odczyt wodowskazu w Głodowie 240). Wykonano komputerową symulację obniżenia poziomu wody o 2 m w stosunku do przyjętego poziomu wody. Komputerowa wizualizacja takiej symulacji pozwoliła wyodrębnić z modelu dna fragmenty, które podniosły się ponad obniżony poziom wody. Obszary te zaznaczono wyraźnie kontrastowym kolorem, aby móc przeanalizować zakres powierzchniowy występowania zagrożenia nawigacyjnego. Wyodrębniono około 30 obszarów na całym Jeziorze Śniardwy, które zakwalifikowano do wykonaniu projektu oznakowania w systemie kardynalnym. 5262

5 Zgodnie z kierunkiem przebiegu szlaku żeglugowego na Jeziorze Śniardwy, od strony Jeziora Mikołajskiego i przesmyku nazywanego Przeczka pierwsze dwa akweny niebezpieczne zlokalizowano w Zatoce Łukniańskiej. Następny niebezpieczny akwen to okolice przesmyku do Jeziora Warnołty. Jest to obszar około 100 na 200 metrów z głębokością poniżej 1 m usłany kamieniami. Płynąc dalej szlakiem na południe, za pławą rozdzielającą szlaki żeglugowe do Okartowa i w kierunku Jeziora Seksty, znajdują się duże obszary połączone ze sobą obszarowo wokół Wyspy Pajęczej. Groźne, kamieniste płycizny sąsiadują z tą wyspą począwszy od strony południowozachodniej, po zachodnią, północną i wschodnią. Ok 200 m na północny wschód od wschodniej części wyspy znajduje się duże skupisko głazów i kamieni wystających ponad lustro wody (rysunek 4). Rys. 4. Rafa kamienna w pobliżu Wyspy Pajęczej Kolejne miejsca niebezpieczne położone są na zachód i południe od półwyspu Szeroki Ostrów. Szczególnie niebezpieczna jest odosobniona rafa kamienna o wymiarach ok. 200 na 800 m o podłużnym kształcie w kierunku wschód zachód. Płycizna ta znajduje się na chętnie wybieranej, nieoznakowanej drodze wodnej z Jeziora Seksty do Okartowa. Skupisko wielu dużych głazów znajduje się płytko tuż pod powierzchnią wody. Kontynuując podróż od rozdzielenia szlaku żeglugowego w stronę Okartowa, po lewej stronie znajduje się Miałka Górka. Jest to duży, bardzo płytki i kamienisty obszar o wymiarach ok. 500 na 1000 m. Natomiast po prawej stronie szlaku, około m na północ od półwyspu Szeroki Ostrów znajdują się dwa, niewielkie powierzchniowo płytkie akweny, oddalone od siebie o 400 m o głębokości 1 m, nazywane Rafami Bliźniaczymi. Kolejne niebezpieczne akweny występują wzdłuż północnego brzegu, po lewej stronie szlaku, począwszy od miejscowości Dziubielskie Góry aż po Okartowo. Do dalszej analizy wyodrębniono 8 fragmentów topografii dna na tym odcinku. Są to niewielkie obszarowo, kamieniste płycizny. Część z nich znajduje się w pobliżu brzegu (Dziubielskie Góry, Suchy Róg, Księdzowski Róg), a niektóre w oddaleniu kilkuset metrów od linii trzcin. Ostatnie miejsca niebezpieczne poddane analizie znajdują się po prawej stronie na końcu szlaku, przy wschodnim brzegu jeziora. Każdy z wstępnie wybranych obszarów przeanalizowano wnikliwie pod kątem zagrożenia dla żeglugi, układu topografii dna, rozległości miejsc niebezpiecznych i położenia w stosunku do wcześniej wyznaczonego szlaku żeglugowego. Następnie wykonano projekt lokalizacji pław w systemie kardynalnym wykorzystując 4 podstawowe znaki: północny, południowy, zachodni i wschodni. Miejsca umieszczenia znaków tak dobierano, aby jednoznacznie wskazywały obszary 5263

6 niebezpieczne, jednocześnie unikano projektowania zbyt dużej ilości pław. Kierowano się zasadą, iż jednostka pływająca poruszająca się prostoliniowo od znaku do znaku nie może wpłynąć w płytki obszar stwarzający zagrożenie. Na rysunku 5 przedstawiono fragment wizualizacji wykorzystanej do zaprojektowania położenia znaków w centralnej okolicy jeziora nazywanej Miałką Górką. Kolorem fioletowym zdefiniowany obszar płytszy niż 2 m. Rys. 5. Wizualizacja NMT dna płycizny w centralnej części Jeziora Śniardwy Korzystając z przestrzennej wizualizacji topografii dna zaprojektowano lokalizacje poszczególnych pław oznakowania kardynalnego. Czerwone linie, łączące znaki nie powinny przecinać terenu niebezpiecznego dla żeglugi. W tym konkretnym przypadku wykorzystano jeden znak północny, jeden południowy oraz po dwa znaki zachodnie i wschodnie. Ostateczny projekt oznakowania Miałkiej Górki, wraz z numerami porządkowymi zaprojektowanych pław pokazano na rysunku 6. Rys. 6. Projekt oznakowania znakami kardynalnymi Miałkiej Górki Powyższą procedurę zastosowano do wszystkich wcześniej wytypowanych akwenów niebezpiecznych na Jeziorze Śniardwy. Ostatecznie zaprojektowano 64 pławy znaków kardynalnych. Opracowano bazę danych zawierającą NMT dna, analizowane miejsca niebezpieczne, opracowaną mapę batymetryczną, warstwę tematyczną ze współrzędnymi oznakowania szlaków żeglugowych oraz warstwę współrzędnych nowo zaprojektowanych znaków kardynalnych. Projekt opracowano 5264

7 z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS firmy ESRI, a następnie wykorzystano do bezpośredniej inwentaryzacji miejsc niebezpiecznych w terenie. W kwietniu 2011 wspólnie z Mazurskim Wodnym Ochotniczym Pogotowiem Ratunkowym przeprowadzono terenowy test poprawności lokalizacji zaprojektowanych znaków kardynalnych. Wykorzystując jednostkę pływającą WOPR R-12 dokonano inspekcji miejsc niebezpiecznych, na których zaplanowano postawienie pław oznakowania kardynalnego. W trakcie inwentaryzacji terenowej, każdy analizowany obszar dna Jeziora Śniardwy został sprawdzony pod kątem poprawności wyznaczenia współrzędnych znaków. W szczególności nawigowano łodzią wokół miejsc niebezpiecznych, po odcinkach prostych łączących zaprojektowane lokalizacje pław, bazując na wykonanym projekcie oraz nawigacji GNSS w czasie rzeczywistym. Wykorzystując echosondę ultradźwiękową kontrolowano jednocześnie głębokość potwierdzając poprawność umiejscowienia zaproponowanych znaków kardynalnych. Procedurą kontroli objęto wszystkie miejsca na Jeziorze Śniardwy wstępnie zakwalifikowane do oznakowania. Po wykonaniu testów terenowych i wprowadzeniu korekt opracowano ostateczny projekt lokalizacji pław znaków kardynalnych na Jeziorze Śniardwy. Opracowano mapę zawierającą treść batymetryczną, pławy oznakowania nawigacyjnego (znaki boczne wyznaczonego, bezpiecznego szlaku żeglugowego) oraz zaprojektowane i potwierdzone lokalizacje znaków kardynalnych (określających obszary niebezpieczne dla żeglugi). Dodatkowo na mapie umieszczono pozycje czterech latarni systemu sygnalizacji ostrzegawczej przed niebezpiecznymi zjawiskami pogodowymi. Na rysunku 7 przedstawiono fragment mapy Jeziora Śniardwy w okolicach miejscowości Niedźwiedzi Róg. Rys. 7. Wizualizacja fragmentu mapy wraz z pławami kardynalnymi i znakami bocznymi szlaku żeglugowego w południowej części Jeziora Śniardwy Na rysunku 8 przedstawiono wizualizację fragmentu opracowanej mapy wraz z oznakowaniem bocznym szlaku żeglugowego i znakami kardynalnymi w północno-wschodniej części jeziora (okolice Okartowa). Wykaz współrzędnych zaprojektowanych znaków kardynalnych przekazano do RZGW Zarząd Zlewni w Giżycku celem postawienia pław w terenie. Zakup pław sfinansował Powszechny Zakład Ubezpieczeń PZU. 5265

8 Rys. 8. Wizualizacja fragmentu mapy wraz z pławami kardynalnymi i znakami bocznymi szlaku żeglugowego w północno-wschodniej części Jeziora Śniardwy WNIOSKI Wykorzystując współczesne technologie GIS, wyniki najnowszych pomiarów batymetrycznych przeprowadzonych z wykorzystaniem Zintegrowanego Systemu Batymetrycznego (nowoczesna echosonda hydrograficzna, nawigacja GNSS) autorzy wykonali Numeryczny Model Terenu dna Jeziora Śniardwy, aktualną mapę batymetryczną oraz bazę danych pław oznakowania bocznego szlaków żeglugowych w systemie IALA. Opracowana baza danych zawiera najbardziej aktualną i wiarygodną informację o rzeźbie dna oraz o rafach i górkach kamiennych największego polskiego jeziora. Powyższe dane zostały użyte do opracowania projektu lokalizacji znaków kardynalnych informujących o zagrożeniach nawigacyjnych. Prace związane z analizą topografii dna Jeziora Śniardwy i miejsc niebezpiecznych oraz wykonanie projektu lokalizacji znaków kardynalnych wykonał w roku 2011 zespół naukowców Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, z Katedry Geodezji Satelitarnej i Nawigacji w składzie: Dariusz Popielarczyk oraz Tomasz Templin, przy ścisłej współpracy ze Zbigniewem Kurowickim z Mazurskiego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Należy podkreślić, iż wykonane prace badawcze zostały praktycznie wdrożone i od sezonu żeglarskiego 2011 miejsca niebezpieczne na Jeziorze Śniardwy są cyklicznie oznakowane, zgodnie z wykonanym przez autorów projektem. Pławy znaków kardynalnych są umieszczane w zaprojektowanych miejscach przez zespół RZGW Zarząd Zlewni w Giżycku przed każdym sezonem żeglarskim. Opracowany projekt lokalizacji znaków kardynalnych wykonany w postaci wielkoformatowej mapy został także umieszczony w kilku kluczowych miejscach na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich, jako informacja dla żeglarzy i miłośników uprawiania sportów wodnych. Przedstawiona na tablicy mapa batymetryczna zawiera najbardziej aktualną i wiarygodną informację o rzeźbie dna oraz o rafach i górkach kamiennych Jeziora Śniardwy. 64 znaki kardynalne ostrzegają co roku żeglarzy przed miejscami niebezpiecznymi znacznie poprawiając bezpieczeństwo żeglugi śródlądowej na największym polskim zbiorniku śródlądowym Streszczenie W artykule opisano proces wykorzystania zebranych geodanych oraz zastosowanie technologii GIS do opracowania warstw tematycznych wspomagających bezpieczną żeglugę i transport śródlądowy na Jeziorze Śniardwy. Bazę danych wykorzystano do sprawdzenia poprawności umieszczenia znaków bocznych szlaku żeglugowego w systemie IALA, ale przede wszystkim do zaprojektowania lokalizacji oznakowania płycizn 5266

9 i zagrożeń nawigacyjnych znakami systemu kardynalnego. Projekt rozmieszczenia pław na największym polskim jeziorze został wdrożony w roku 2011 poprzez postawienie przez RZGW Zarząd Zlewni w Giżycku 64 znaków ostrzegających jednostki pływające przed niebezpiecznymi płyciznami i rafami kamiennymi. Application of GIS technology to increase the safety of inland waterway transport on Lake Śniardwy Abstract The paper describes a process of using spatial geodata and application of GIS technology to create thematic layers for supporting safe navigation and inland waterway transport on Lake Śniardwy. The elaborated database was used to validate the IALA lateral marks placement on the shipping route. The main objective of using the Lake Śniardwy digital elevation model was to design the cardinal buoys localization in order to indicate dangerous, shallow areas. The cardinal marks project was implemented in 2011 by Regional Water Management Authority in Warsaw, Catchment Management in Giżycko. 64 cardinal buoys have been placed on Lake Śniardwy to worn sailors from dangerous places. BIBLIOGRAFIA 1. IALA-AISM, NAVGUIDE Aids to Navigation Guide. Saint-Germain en Laye France Longley P. A., Goodchild M., Maguire D. J., Rhin D. W., GIS Teoria i praktyka. Przekład pod redakcją naukową A. Magnuszewskiego, PWN, Warszawa Popielarczyk, D., Application of Integrated GNSS and Hydroacoustic Technologies for creation of an Interactive Inland Underwater Objects Database. Polish Journal of Environmental Studies, Vol 18 (5A), Popielarczyk, D., Rola istniejących map batymetrycznych w turystyce i nawigacji śródlądowej na WIelkich Jeziorach Mazurskich. Logistyka 2011, nr Popielarczyk, D., & Oszczak, S., Application of Integrated Satellite DGPS/GPRS Navigation and Hydrographic Systems for Safe Sailing on Great Mazurian Lakes in Poland. Proceedings of the 2006 National Technical Meeting of The Institute of Navigation - NTM Monterey, CA, Shamsi U. M., GIS Applications for Water, Wastewater, and Stormwater Systems. CRC Press, Templin T., Popielarczyk D., Zastosowanie narzędzi GIS do opracowania turystycznych map batymetrycznych śródlądowych zbiorników wodnych, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej nr 283 (Folia Scientiarum Universitatis Technicae Resoviensis), Budownictwo i Inżynieria Środowiska, Kwartalnik, zeszyt 59 (nr 1/2012/II), Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Tsou, M. H., Integrated Mobile GIS and Wireless Internet Map Servers for Environmental Monitoring and Management. Special Issue on Mobile Mapping and Geographic Information Systems in Cartography and Geographic Information Science. 31(3),