Quality of life and hearing after cochlear implant placement in patients over 60 years of age

Transkrypt

1 Jakość życia i słyszenia u osób po 60. roku życia po operacji wszczepienia implantu ślimakowego Quality of life and hearing after cochlear implant placement in patients over 60 years of age Wkład autorów: A Projekt badań B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Analiza literatury G Zbieranie funduszy Hanna Czerniejewska-Wolska 1BCDEF, Magdalena Kałos 1B, Alicja Sekula 1D, Bartosz Piszczatowski 2B, Justyna Rutkowska 2B, Marek Rogowski 2B, Marek Zadrożniak 3B, Marcin Szymański 3B, Janusz Klatka 3B, Marcin Durko 4B, Wioletta Pietruszewska 4B, Maria Bratumiła Gawłowska 5ACEF, Joanna Kuśmierczyk 5ADE, Anna Kruk-Krzemień 6B, Bożena Wiskirska-Woźnica 1ABDE 1 Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. 2 Klinika Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. 3 Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. 4 Katedra Otolaryngologii, Klinika Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. 5 Medicus Aparatura i Instrumenty Medyczne Sp. z o.o. Sp. k., Wrocław. 6 Medicus Dolnośląskie Centrum Laryngologii Sp. z o.o. Sp. k., Wrocław. Article history: Received: Accepted: Published: STRESZCZENIE: SŁOWA KLUCZOWE: Cel badania. Wieloośrodkowa ocena jakości życia i jakości słyszenia u pacjentów po 60. roku życia po operacji wszczepienia implantu ślimakowego Nucleus. Materiał i metody. Badaniami objęto zaimplantowanych chorych powyżej 60. roku życia, zebranych w ramach projektu Badanie obserwacyjne zaimplantowanego pacjenta (Cochlear IROS). Badanie IROS (ang. Cochlear Implanted Recipient Observational Study) ma charakter prospektywny, jest badaniem międzynarodowym i długoterminowym, obejmującym chorych do trzech lat po zaimplantowaniu. Dane dotyczące subiektywnej oceny jakości życia oraz jakości słyszenia gromadzone były przed pierwszym podłączeniem procesora mowy i rok po jego użytkowaniu. Stosowano wystandaryzowane kwestionariusze HUI (ang. Health utility index Mk. III) oraz SSQ (ang. Speech, Spatial and Qualities of Hearing Scale). Gromadzono także dane dotyczące: etiologii niedosłuchu, korzystania z aparatu słuchowego, występowania szumów usznych i zawrotów głowy, a także korzystania z telefonu i sytuacji zawodowej pacjentów. Wyniki. Do analizy włączono 20 pacjentów, którzy w momencie operacji wszczepienia implantu ślimakowego Nucleus mieli ukończone 60 lat. W grupie badawczej znalazło się 12 mężczyzn i 8 kobiet. Średni wiek pacjentów w momencie implantacji wyniósł 67,8 lat (min. 60 lat, max. 80 lat). Wyniki kwestionariusza SSQ, który dotyczy samooceny zdolności słyszenia w codziennych sytuacjach, wskazują, że w subiektywnej ocenie pacjentów po roku od operacji rozumienie mowy poprawiło się aż o 180%, słyszenie przestrzenne o 135%, a jakość słyszenia o 98%. Ogólną jakość życia przed pierwszym podłączeniem procesora dźwięku wg kwestionariusza HUI pacjenci ocenili na 0,38 (w skali 0 1, gdzie 0 odpowiada stanowi zgonu, a 1 pełnego zdrowia). Po roku od operacji ocena ta wzrosła o 33% (do wartości 0,5). Wnioski. Potwierdzono skuteczność zastosowania implantu ślimakowego u pacjentów z głębokim niedosłuchem po 60. roku życia w zakresie jakości słyszenia i jakości życia. Wykazano statystycznie istotną poprawę w zakresie subiektywnej samooceny pacjentów dotyczącej rozumienia mowy, słyszenia przestrzennego i jakości słyszenia, a tym samym jakości życia. jakość życia, jakość słyszenia, niedosłuch głęboki, implant ślimakowy, seniorzy. OTOLARYNGOLOGIA POLSKA, TOM 69, NR 4 (2015), s DOI: /

2 WSTĘP ABSTRACT: KEY WORDS: Objective. Multicenter evaluation of the quality of life and quality of hearing after Nucleus cochlear implant placement in patients over 60 years of age. Reference and Method. Evaluation was performed in patients receiving cochlear implants after the age of 60 years as a part of the Cochlear-Implanted Recipient Observational Study (Cochlear-IROS). This study is a prospective, international and long-term assessment which enables observation of recipients for up to three years after implantation. Data regarding subjective evaluation of the quality of life and quality of hearing were gathered before the first switch-on of the sound processor and one year afterwards. Standardized questionnaires were used in this evaluation, including Health Utility Index (HUI Mk.. III) and Speech, Spatial and Qualities of Hearing (SSQ) Scale. Data were also gathered regarding the aetiology of hearing loss, hearing aid usage, tinnitus and vertigo, as well as on the telephone usage and the professional status of recipients. Results. Included in the evaluation, were 20 subjects who were over 60 years old at the moment of the cochlear implant surgery. The study group consisted of 12 male and 8 female patients. The average age of CI recipients at the moment of implantation was 67.8 years (min. 60, max. 80 years). The SSQ questionnaire outcomes regarding self-assessment in the field of ability to hear in everyday situations one year after the surgery indicate that speech understanding increased by 180%, spatial hearing increased by 135 % and quality of hearing increased by 98%. Overall quality of life before the first sound processor switch-on as assessed using the HUI questionnaire was at the level of 0.38 (on 0-1 scale, where 0 equals death, and 1 equals full health). One year after the implantation, this assessment increased by 33% (up to 0.5 on the scale). Conclusion. The effectiveness of the cochlear implantation in patients with severe hearing loss after 60 years of age with respect to the quality of life and hearing was confirmed. Statistically significant improvement was demonstrated in the self-assessment of patients in relation to the speech understanding, spatial hearing and quality of hearing, as well as quality of life. quality of life, quality of hearing, severe hearing loss, cochlear implant, elderly. Zapoczątkowanie ery implantów ślimakowych w latach 70. XX wieku, jako metody leczenia osób niesłyszących, stało się przełomem w świecie medycznym. Niepodważalne korzyści z ich zastosowania zaczęły być coraz bardziej dostrzegalne u wszystkich pacjentów, niezależnie od wieku. Badania związane z implantami ślimakowymi prowadzone są nadal. Minimalizuje się rozmiary urządzenia, usprawnia techniki operacyjne, postępowanie pooperacyjne oraz sposoby podłączania i modulowania ustawień procesorów mowy, które zmierzają do uzyskania jak najlepszych wyników z użytkowania implantu. Nie zawsze jednak taką korzyść z implantacji udaje się określić przy pomocy badań obiektywnych. Jak wspomniano, różne aspekty postrzegania własnego zdrowia i skuteczności interwencji medycznych, nie dadzą się ująć w ocenę norm fizjologicznych, stąd pojawienie się terminów jakość życia (ang. quality of life QoL), a w medycynie jakość życia związana ze zdrowiem (ang. health related quality of life - HRQL). Jakość życia w tym ujęciu jest rozumiana jako funkcjonalny aspekt choroby i jej leczenia przeżywany przez chorego (1). Levine twierdzi zaś, że jakość życia to ten obszar życia ludzkiego, który danego człowieka bezpośrednio dotyczy, i który jest dla niego ważny (2). Warto w tym miejscu przytoczyć dwie inne definicje jakości życia oraz zdrowia, które proponuje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Pierwsza, dotycząca jakości życia mówi, że stanowi ją subiektywna ocena sytuacji życiowej pacjenta w odniesieniu do kultury, w której pacjent żyje, jego systemu wartości, celów, oczekiwań, zainteresowań. Druga, dotycząca zdrowia, to wg WHO stan pełnego dobrobytu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko nieobecność choroby (3). Taka pośrednia ocena wpływu choroby i jej terapii na jakość życia pacjenta pozwala uwzględnić jego punkt widzenia. Wskazuje na korzyści, jakie uzyskuje pacjent w wyniku lub jako skutek przeprowadzenia danej procedury medycznej (4). Ocena jakości życia ma również ogromne znaczenie w analizach ekonomicznych (finansowanie służby zdrowia, koszty leczenia oraz jego efektywność). Konieczna jest wobec powyższego odpowiedź na pytanie, czy zastosowane leczenie i przeznaczone na nie środki korelują z efektami, zadowoleniem chorego oraz poprawą jego jakości życia (5). MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto chorych z wszczepionymi implantami, powyżej 60. roku życia, zebranych w ramach projektu Badanie obserwacyjne zaimplantowanego pacjenta (Cochlear IROS). Badanie IROS (ang. Cochlear Implanted Recipient Observa- 36

3 tional Study) ma charakter prospektywny, jest badaniem międzynarodowym i długoterminowym, obejmującym chorych do trzech lat po zaimplantowaniu. W Polsce w projekcie bierze udział 10 ośrodków implantujących. W badaniu uczestniczyć mogą wszyscy pacjenci, którym wszczepiono implant ślimakowy lub implant na przewodnictwo kostne, którzy w momencie implantacji ukończyli 10 rok życia. Do badania pacjenci przystępują dobrowolnie w czasie między operacją zaimplantowania a datą pierwszego podłączenia procesora mowy. Najczęściej jest to około 4 tygodni po operacji. Do analizy włączono 20 pacjentów, którzy w momencie operacji wszczepienia implantu ślimakowego mieli ukończone 60 lat. Największa grupa 9 pacjentów była pod obserwacją Katedry i Kliniki Foniatrii i Audiologii Uniwersytetu Medycznego im K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Po 4 pacjentów przebywało pod opieką Kliniki Otolaryngologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku oraz Kliniki Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 4 w Lublinie, a 2 było pacjentami Kliniki Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej Uniwersytetu medycznego w Łodzi. Dane dotyczące subiektywnej oceny jakości życia oraz jakości słyszenia gromadzone były przed pierwszym podłączeniem procesora mowy i rok po jego użytkowaniu. W badaniu zastosowano wystandaryzowane kwestionariusze HUI (ang. Health utility index Mk. III), oraz SSQ (ang. Speech, Spatial and Qualities of Hearing Scale). Kwestionariusz HUI dotyczy ogólnej oceny jakości życia, na którą składa się osiem podkategorii: wzrok, słuch, mowa, poruszanie się, sprawność, emocje, funkcje poznawcze i ból. Kwestionariusz samooceny zdolności słyszenia w codziennych sytuacjach (SSQ) dotyczy trzech aspektów: słyszenia i rozumienia mowy w różnych warunkach akustycznych, słyszenia przestrzennego (oceny kierunku i odległości źródła dźwięku) oraz jakości słyszenia (naturalności mowy, możliwości rozróżniania poszczególnych dźwięków). Pacjenci z grupy badanej byli użytkownikami systemów implantów ślimakowych firmy Cochlear. 18 osobom wszczepiono implant Nucleus Freedom CI 24RE (CA) - a 2 korzystały z elektrody systemu hybrydowego CI24REH. W grupie badawczej znalazło się 12 mężczyzn i 8 kobiet. Średni wiek pacjentów w momencie implantacji wyniósł 67,8 lat (min. 60 lat, max. 80 lat). W 13 przypadkach zaimplantowano ucho po stronie lewej, w 7 przypadkach po stronie prawej. Po roku użytkowania implantów zgromadzono subiektywne opinie od wszystkich 20 pacjentów. Wyjątek stanowi kwestionariusz SSQ, który wypełniło 17 pacjentów. Analiza czynników etiologicznych niedosłuchu w grupie badanej wykazała: w 8 przypadkach przyczynę nieznaną, w 2 przypadkach otosklerozę, w 2 narażenie na hałas. Pozostałe przypadki dotyczyły przewlekłego zapalenia ucha, infekcji bakteryjnej, zapalenia opon mózgowych oraz prawdopodobnie przyjmowania leków ototoksycznych. Niedosłuch postępujący obserwowano w 18 przypadkach, tylko w dwóch wystąpił jako niedosłuch nagły. W całej grupie pacjentów, u 7 stwierdzono resztki słuchowe, z czego u 5 udało się je zachować po wszczepieniu implantu. W okresie przedoperacyjnym tylko 3 chorych nie korzystało z aparatu słuchowego, 4 korzystało obuusznie, 6 było zaprotezowanych aparatami słuchowymi na lewe ucho, a 7 na prawe. Pacjenci aparatowani obuusznie nie zgłaszali korzyści z używanych aparatów słuchowych. Dwóch innych pacjentów oceniło swoje urządzenia jako przydatne, a u 3 były one przydatne, ale w małym stopniu. Sposób komunikacji u 13 chorych określono jako pełny, tj. na drodze słuchowej z dobrymi kompetencjami językowymi, wspomaganej wzrokowo odczytywaniem mowy z ust. Sześciu pacjentów komunikowało się głównie na drodze wzrokowej (odczytywanie mowy z ust), natomiast jedna osoba wspierała się w komunikacji językiem migowym. W analizie statystycznej do porównania wyników wpływu implantacji na jakość odbierania bodźców słuchowych, a co za tym idzie jakość życia zastosowano nieparametryczny test Wilcoxona. Zestawiono ze sobą wyniki otrzymane przed pierwszym podłączeniem procesora z tymi uzyskanymi po roku od implantacji. Za istotne statystycznie uznano te, dla których p<0,05. WYNIKI Z analizy wywiadów przedoperacyjnych badanej grupy pod kątem dolegliwości towarzyszących głuchocie wynikało, że 18 pacjentów skarżyło się na szumy uszne. Po roku użytkowania systemu implantu ślimakowego problem ten nadal zgłasza 16 osób, jednak tylko u 9 przeszkadza on w życiu codziennym. W porównaniu z okresem sprzed implantacji 8 pacjentów określa je jako słabsze, 6 nie zauważa istotnych zmian związanych z charakterem szumu, a u 2 obserwuje się większą dokuczliwość szumów po zabiegu. Zawroty głowy występowały u 12 pacjentów przed operacją, a u 14 po roku od operacji. Jednak w ocenie po upływie roku od zabiegu tylko 3 twierdzi, że zawroty głowy nasiliły się i są bardziej dokuczliwe (mniej dokuczliwe u 8, bez zmian u 3). Możliwość korzystania z komunikacji przez telefon przed operacją tylko 7 pacjentów oceniło jako dobrą, a 3 czerpało radość ze słuchania muzyki. Natomiast po roku użytkowania implantu z telefonu korzystało już 12 osób, a muzyki słuchało 9 pacjentów. OTOLARYNGOLOGIA POLSKA, TOM 69, NR 4 (2015), s

4 Większość badanych, bo 14 osób, przebywa aktualnie na emeryturze, jedna pracuje zawodowo na pół etatu, natomiast 2 osoby pracują w pełnym wymiarze godzin i chcą to robić nadal. Trzy osoby wskazały, że ani nie pracują ani nie są na emeryturze. W ocenie badanych niedosłuch przed operacją zawsze lub czasem wpływał negatywnie na wykonywaną pracę, natomiast po roku użytkowania implantu ślimakowego, dwóch pacjentów twierdzi, że poprawa słyszenia w implancie pozwala im na lepsze wyniki w wykonywaniu pracy zawodowej, jedna osoba nie zauważa zmiany. W ocenie słyszenia bimodalnego, po rocznej obserwacji, 10 pacjentów używa aparatu słuchowego na drugim niezaimplantowanym uchu i większość z nich (n=7) zgodnie twierdzi, że słyszenie jednocześnie za pomocą implantu i aparatu zapewnia im lepszą jakość odbieranych dźwięków w porównaniu do słyszenia tylko przy pomocy samego implantu. Wyniki kwestionariusza SSQ, który dotyczy samooceny zdolności słyszenia w codziennych sytuacjach, przedstawiono na wykresie 1. Widoczna jest tendencja wzrostowa w każdym aspekcie oceny po roku użytkowania implantu ślimakowego. W subiektywnej ocenie pacjenta rozumienie mowy poprawiło się aż o 180%, słyszenie przestrzenne o 135%, a ogólna jakość słyszenia o 98% w stosunku do oceny tych samych parametrów przed rozpoczęciem stymulacji elektrycznej nerwu słuchowego za pomocą implantu ślimakowego. W każdej z wymienionych domen odnotowano statystycznie istotne różnice. Wykres.1. Wyniki kwestionariusza SSQ dotyczącego subiektywnej oceny jakości słyszenia wśród pacjentów zaimplantowanych po 60. roku życia uzyskane przed pierwszym podłączeniem procesora oraz rok po operacji wszczepienia implantu; n=17, *p<0,005, **p<0,001, ***p<0,01. Ogólną jakość życia przed pierwszym podłączeniem procesora dźwięku wg kwestionariusza HUI pacjenci ocenili na 0,38 (w skali 0 1, gdzie 0 odpowiada stanowi zgonu, a 1 pełnego zdrowia). Po operacji ocena ta wzrosła o 33% (do wartości 0,5). Analiza poszczególnych kategorii wchodzących w skład ogólnej oceny jakości życia pokazuje, że w ocenie pacjentów implant ślimakowy przyczynił się do poprawy odczuć przede wszystkim w zakresie słyszenia i komunikacji (mowy), wzrost oceny odpowiednio o 61% i 19%, gdzie odnotowano statystycznie istotne różnice. Szczegółowe dane wyników HUI przedstawiono na wykresie nr 2. Wykres.2. Ocena jakości życia zmierzona za pomocą kwestionariusza HUI wśród pacjentów zaimplantowanych po 60 r.ż. (n=20), *p<0,05, **p<0,001. OMÓWIENIE Jednym z najbardziej aktualnych tematów jest problem zapewnienia komfortu życia osobom starszym, co ma związek ze starzeniem się społeczeństwa wynikającym z wydłużania się czasu życia. Jest to wyzwanie dla rządów w wielu krajach, bo obok zapewnienia komfortu życiowego, należy zagwarantować właściwą opiekę zdrowotną, by zabezpieczyć samodzielność i jak najdłuższą społeczną wydolność. Działania rządów obejmują programy profilaktyczne, jak również zapewnienie właściwej diagnostyki i leczenia, także niedosłuchu osób starszych. Zwykle do momentu, kiedy pacjent nie ma dolegliwości związanych ze słuchem, jest aktywny i samodzielny. Im bardziej problem narasta, tym więcej aktywności życiowych staje się niedostępnych, ogranicza się samodzielność, pojawia wycofanie społeczne, a nawet depresja (6, 7). Jedną z możliwości zapobiegania takim sytuacjom jest zastosowanie protezowania słuchowego, które daje korzyści, choć nie w każdym przypadku. Na przykład w głębokim niedosłuchu czy głuchocie nawet najlepszej klasy aparaty nie przynoszą oczekiwanych efektów. Optymalnym rozwiązaniem wydaje się być w takich przypadkach implant ślimakowy. Stąd ważne i istotne jest przeprowadzenie starannej kwalifikacji oraz przygotowanie odpowiednio wcześniej pacjenta do zabiegu, co daje szansę na przywrócenie słyszenia i poprawę komfortu życia osobom po 60. roku życia. Ocena wpływu korzyści po zaimplantowaniu na jakość życia pacjenta jest już od wielu lat przeprowadzana na całym świecie w rożnych ośrodkach i przy użyciu różnych pakietów wystan- 38

5 daryzowanych kwestionariuszy (8 14). Prowadzone pomiary w opisywanym badaniu wieloośrodkowym nie odbiegają od przyjętych standardów badań międzynarodowych. Analizy uzyskanych wyników w poszczególnych kategoriach wchodzących w skład ogólnej oceny jakości życia (HUI) pokazują, że jakość życia w grupie starszych pacjentów poprawia się już po roku użytkowania implantu. Zastosowany jednoczasowo kwestionariusz SSQ, który dotyczy samooceny zdolności słyszenia w codziennych sytuacjach, dodatkowo pozwala potwierdzić wyraźną poprawę po wszczepieniu implantu ślimakowego. Podsumowanie uzyskanych wyników pozwoliło potwierdzić skuteczność leczenia głębokich niedosłuchów i głuchoty u pacjentów po 60. roku życia w każdym aspekcie oceny użytkowania implantu ślimakowego. Wyniki te są porównywalne do tych prezentowanych w literaturze międzynarodowej. Vermeire i wsp. przedstawiają grupę osób z podobnej populacji zaimplantowanych, u których wyniki badań audiologicznych potwierdzają wyraźną poprawę słyszenia, co również wpływa na wzrost jakości życia (15). Kelsall wskazuje ponadto, że wyniki i korzyści z implantacji osiągane przez pacjentów w grupie wiekowej osób nieco młodszych (65 69 lat) są podobne i porównywalne do tych osiąganych u pacjentów po 70. roku życia (9). Podobnie wyniki uzyskał Sterkers (16). Obserwacje takie trwają już wiele lat i wskazują, że leczenie głuchot i głębokich niedosłuchów metodą implantu ślimakowego jest możliwe niezależnie od wieku (17, 18). Stopniowa poprawa percepcji słuchowej, zwłaszcza w zakresie rozumienia mowy, poprawia możliwości usamodzielnienia się starszego pacjenta. Poprawa możliwości komunikowania się z otoczeniem wyraźnie zmienia jego jakość życia, a dodatkowo zniesiona dokuczliwa, zwłaszcza w tym wieku, izolacja pacjenta głęboko niesłyszącego jest działaniem profilaktycznym depresji u osób starszych. Potwierdzają to badania m.in. Karinen i wsp. (19, 20). Piśmiennictwo Wyniki naszych badań, jak i przytaczane tu prace innych autorów, również doniesienia Faber i Damenet, wskazują, że rośnie liczba osób niedosłyszących po 60. roku życia leczonych metodą implantacji ślimakowych, a zachętą, co do decyzji podjęcia takiego leczenia, są dobre wyniki ankietowe prowadzone wśród chorych już zaimplantowanych w tym wieku (21, 22). WNIOSKI 1. Analiza wyników badań w projekcie IROS, w drugim etapie tego programu (czyli po roku użytkowania implantu ślimakowego), wydaje się bardzo obiecująca. Zastosowanie nowoczesnej technologii w leczeniu głuchoty u osób starszych przynosi bardzo dobre efekty, podobne jak w przypadku osób młodszych. Poprawę można odnotować na wielu płaszczyznach: poprawy percepcji słyszenia, rozumienia mowy, jak i ogólnie pojmowanego procesu komunikacyjnego, co następnie przekłada się na możliwość bycia osobą samodzielną i niezależną. Korzyści te szczególnie widoczne są po analizie wyników kwestionariusza SSQ, który dotyczy samooceny zdolności słyszenia w codziennych sytuacjach. W każdej z wymienionych domen odnotowano statystycznie istotne różnice. 2. Analiza poszczególnych kategorii wchodzących w skład ogólnej oceny jakości życia wykazuje, że w ocenie pacjentów implant ślimakowy przyczynił się jak oczekiwano do poprawy odczuć przede wszystkim w zakresie słyszenia i mowy. Tam też odnotowano statystycznie istotne różnice. 3. Reasumując: osoby starsze są i mogą być dobrymi kandydatami do leczenia głuchoty metodą implantu ślimakowego, co jak wielokrotnie podkreślano jest szansą na zachowanie pełnej aktywności. Nie powinno się jednak pomijać dokładnej i szerokiej kwalifikacji do tego typu leczenia, która musi zawierać ocenę ewentualnych objawów niedokrwiennych w ośrodkowym układzie nerwowym, oraz demencyjnych mogących w sposób istotny zakłócić zysk z implantacji ślimakowej. Należy też być ostrożnym w postępowaniu przed-, około- i pooperacyjnym, aby unikać ryzyka wystąpienia powikłań, tak istotnych w ogólnym stanie zdrowia. 1. Schipper H., Clinch J., Powell V.: Quality of life studies: definitions and conceptual isues. In: Spilker B., ed.: Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Philadelphia, Lippincott-Raven, Levine N.M.: Incorporation of quality-of-life assessment into clinical trials. In: Osoba D., ed.: Effect of cancer on quality of life. Boston, CRC Press, WHO: Constitution of the World Health Organization, Basic Documents, Forty-fifth edition, Supplement, October Turska W.; Metodyka oceny jakości życia; Farm Pol 2009; 65(8): Wdowiak L, Stanisławek D, Stanisławek A; Jakość życia w stacjonarnej opiece długoterminowej; Medycyna Rodzinna 2001; 4: Raman G., Lee J., Chung M., Gaylor J.M., Sen S., Rao M., Lau J., Poe D.S., Neault M.W.: Effectiveness of cochlear implants in adults with sensorineural hearing loss; Technology Assessment Report; June 17, 2011; Agency for Healthcare Research and Quality (US); 2011 Jun.; (z dn ). OTOLARYNGOLOGIA POLSKA, TOM 69, NR 4 (2015), s

6 Miller G., Miller C., Marrone N., Howe C., Fain M., Jacob A.; The impact of cochlear implantation on cognition in older adults: a systematic review of clinical evidence; BMC Geriatrics (2015) 15: Facer G.W., Peterson A.M., Brey R.H. Cochlear implantation in the senior citizen age group using Nucleus 22-channel device. Ann OtolRhinolLaryngol 1955; 166(Suppl): Kelsall D.C., Shallop J.K., Burnelli T.,. Cochlear implantation in the elderly. Am J Otol 1995; 16: Djalilian H.R., King T.A., Smith S.L., Levine S.C.. Cochlear implantation in the elderly: results and quality of life assessment. Ann OtolRhinolLaryngol 2002; 111: Shinn Y.J., Fraysse B., Deguine O., et al. Benefits of cochlear implantation in elderly patients. OtolaryngolHead Neck Surg 2000; 12: Francis H.W., Chee N., Yeagle J., Cheng A., Niparko J.K.. Impact of cochlear implants on the functional health status of older adults. Laryngoscope 2002; 112: Mosnier I., Bebear J.P., Fraysse M.M.B., Truy E., Lina-Granade G., Mondain M., Sterkers-Artières F., Bordure F., Robier A., Godey B., Meyer B.,Frachet B., Poncet C., Bouccara D., Sterkers O.; Predictive Factors of Cochlear Implant Outcomes in the Elderly; Audiol Neurotol 2014; 19 (suppl 1): Sladen D.P., Zappler A.; Older and Younger Adult Cochlear Implant Users: Speech Recognition in Quiet and Noise, Quality of Life, and Music Perception; American Journal of Audiology, March 2015, Vol. 24, Vermeire K., Brokx J.P., Wuyts F.S., Cochet E., Hofkens A., Van de Heyning P.H. Quality of-life benefit from cochlear implantation in the elderly. OtolNeurotol. 2005; 26(2): Sterkers O., Mosnier I., Ambert-Dahan E., Herelle-Dupuy E., Bozorg-Grayeli A., Bouccara D. Cochlear implants in elderly people: preliminary results. Acta OtolaryngolSuppl. 2004; (552): Lachowska M., Pastuszka A., Glinka P., Niemczyk K.; Is cochlear implantation a good treatment method for profoundly deafened elderly?; Clinical Interventions in Aging 2013: 8 ( ). 18. Dillon M.T., Adunka O.F.., Anderson M.L.., Adunka M.C., King E.R., Buchman C.A., Pillsbury H.C.; Influence of Age at Revision Cochlear Implantation on Speech Perception Outcomes; JAMA Otolaryngol Head Neck Surg. 2015; 141(3): Karinen P.J., Sorri M.J., Valimaa T.T., et al. Cochlear implant patients and quality of live. ScandAudiol 2001; 30(Suppl 52): Mosnier I., Bebear J.P., Marx M., Fraysse B., Truy E., Lina-Granade G., Mondain M., Sterkers-Artières F., Bordure P., Robier A., Godey B., Meyer B., Frachet B., Poncet-Wallet C., Bouccara D., Sterkers O.; Improvement of Cognitive Function After Cochlear Implantation in Elderly Patients; JAMA Otolaryngol Head Neck Surg. 2015; 141(5): ; doi: /jamaoto Faber C.E., Grontved A.M. Cochlear implantation and change in quality of live. Acta Otolaryngol 2000; 543: Damen G.W., Beynon A.J., Krabbe P.F., et al. Cochlear implant patients and quality of life in postlingually deaf adults: long-term follow up. OtolaryngolHead and Neck Surg 2007; 136: Word count: 2059 Tables: Figures: 2 References: 22 Access the article online: DOI: / Full-text PDF: Corresponding author: Joanna Kuśmierczyk; jkusmierczyk@medicus.com.pl Copyright 2015 Polish Society of Otorhinolaryngologists Head and Neck Surgeons. Published by Index Copernicus Sp. z o.o. All rights reserved. Competing interests: The authors declare that they have no competing interests. Cite this article as: Czerniejewska-Wolska H., Kałos M., Sekula A., Piszczatowski B., Rutkowska J., Rogowski M. et al.: Quality of life and hearing after cochlear implant placement in patients over 60 years of ageotolaryngol Pol 2015; 69 (4):