Zamki powiatu ostródzkiego. Wpisany przez Ryszard Bogucki piątek, 11 listopada :43

Transkrypt

1 Zwiedzający powiat ostródzki spotkają tu wiele średniowiecznych budowli. Wśród nich przeważają oczywiście kościoły. Z zamków krzyżackich w zasadzie pozostał nam jedynie ostródzki i można pomyśleć, że był tu jedynym zamkiem. Jednak po bliższym przyjrzeniu się sprawie okaże się, że na terenie powiatu było ich pięć, a po uwzględnieniu Olsztynka, który niegdyś był w powiecie ostródzkim, sześc. Postanowiliśmy przybliżyć naszym czytelnikom ich historię. Ostróda W siedemdziesiątych latach XIII wieku, po stłumieniu trzeciego powstania pruskiego, Zakon przystąpił do zasiedlania terenu, na którym założono między innymi Ostródę. Miasto należało wtedy do komturstwa dzierzgońskiego, a jego założycielem był komtur Luter z Brunszwiku. W tym okresie na wyspie rzeki Drwęca, na miejscu pruskiego grodziska, wzniesiono drewnianą strażnicę, która od roku 1300 stanowiła siedzibę wójta komturii dzierzgońskiej. W 1341 roku wójtostwo przekształcone zostało w samodzielną komturię, a po roku 1349 rozpoczęto w pobliżu dawnej strażnicy budowę nowego murowanego zamku. Zamek usytuowano na zachód od miasta, w miejscu nizinnym, nad rzeką Drwęca i jeziorem od strony zachodniej. Zamek oddzielała od miasta głęboka fosa napełniona wodą z pobliskiego jeziora i rzeki. Położenie zamku było zatem bardzo obronne, wynikające z rzeźby terenu utrudniającej znacznie dostęp do zamkowych murów. Budowlę wzniesiono na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu o wymiarach 46x45 m. Obecnie składa się z trzech skrzydeł. Murowany jest z cegły o wątku gotyckim, otynkowany, piętrowy i podpiwniczony; przed spaleniem kryty dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym. Korpus frontowy jest ośmioosiowy, jednotraktowy z salami w amfiladzie, z sienią przejazdową na środku, sklepioną kolebkowo, od zewnątrz obramioną ostrołukowym granitowym portalem. Skrzydła boczne zamku są dziewięcioosiowe z salami o układzie amfiladowym, a piwnice sklepione krzyżowo-żebrowe na gurtach. W skrzydłach bocznych zastosowano system czterech przęseł na kwadracie, z filarem na środku. Część tych sklepień zachowała się do chwila obecnej, a w elewacji południowej ocalały gotyckie okna. Układ cegieł w przyziemiu jest wendyjski, występuje tu także dekoracyjny układ z cegły zyndrówki. Górna prawa część muru tej elewacji ma układ gotycki. 1 / 5

2 Dzieje zamku ostródzkiego są bardzo bogate i burzliwe. Trzeba także stwierdzić, że wielowiekowa historia zamku nie była dla niego zbyt łaskawa, co zaznaczyło się w kolejnych jego rozbiórkach, przebudowach i adaptacjach. Po roku 1351 przystąpiono do odbudowy zamku murowanego, trwała ona prawdopodobnie do roku 1397, z tego też roku pochodzi pierwszy inwentarz wymieniający pomieszczenia zamkowe. Zamek wtedy był budowlą czteroskrzydłową z przedbramiem i wieżyczką przy kaplicy od strony dziedzińca. Podczas wojny w roku 1410 na krótko znalazł się w rękach wojsk polskich, a król Władysław Jagiełło przekazał zamek księciu mazowieckiemu Januszowi. Podczas prowadzonej przez Zygmunta Starego wojny z Zakonem Ostróda i zamek były ponownie w rękach Polaków aż do zawieszenia broni w roku Po sekularyzacji Prus w roku 1525 zamiast komturstwa utworzono w Ostródzie starostwo. Od połowy wieku XVI i w XVII stuleciu zamek znajdował się w posiadaniu różnych rodów magnackich. W połowie XVI wieku przebywała tu między innymi królowa polska, a ponieważ w tym okresie budowla była częściowo zniszczona, przed przyjęciem królowej dokonano wielu prac porządkowych. Podczas drugiej wojny szwedzkiej zamek otrzymał fortyfikacje ziemne i urządzenia wodne na Drwęcy mające podnieść poziom wody. W roku 1788 wybuchł pożar, który strawił całe miasto i zamek. W piwnicy skrzydła wschodniego magazynowano proch i na skutek wybuchu skrzydło to uległo zniszczeniu. W końcu XVIII wieku zamek częściowo odbudowano i przeznaczono na siedzibę starostwa i na mieszkania. W roku 1806 utworzono tu główną kwaterę wojsk pruskich i rosyjskich do walki z wojskami Napoleona. W roku 1807 Napoleon po zdobyciu Ostródy ulokował w zamku główną siedzibę sztabu i sam zamieszkał w okresie od 21 lutego do 30 marca tegoż roku. Następnie znalazły tu pomieszczenia takie instytucje, jak: budownictwo miejskie i powiatowe, sąd; znajdowały się tu także mieszkania. W roku 1945 zamek uległ spaleniu, a w roku 1977 rozpoczęto odbudowę obiektu z przeznaczeniem na cele kulturalne. Obecnie mieści się tu Centrum Kultury, Galeria Sztuki oraz Muzeum w Ostródzie. Dąbrówno Na początku wieku XIV Zakon zlokalizował tu niewielki zameczek, będący siedzibą miejscowego wójta. Zamek wybudował w roku 1319 komtur dzierzgoński Luter Braunchweig w odległości 100 m na północny zachód od miasta na wzniesieniu, w pobliżu brzegu jeziora Dąbrowa Mała. Odkryte fundamenty miały wymiary 25x25 m. Była to więc budowla niewielka, obejmująca wyłącznie skrzydło północnego obecnego założenia zamkowego. W roku 1326 osada obok zamku otrzymała prawa miejskie. Miasto następnie obwarowano kamienno-ceglanymi murami, włączając w jego system obronny zamek. W tej sytuacji zamek znalazł się w północno-wschodnim narożu miasta i bezpośrednio przylegał do północnej wieży bramnej oraz do wschodniego i północnego ciągu murów miejskich. W roku 1410 zamek został spalony przez wojska polskie, zdążające na pole bitwy pod Grunwaldem. Kiedy zbudowano czy rozbudowano drugi zamek, nie wiadomo, brak na ten temat jakichkolwiek 2 / 5

3 danych historycznych. Dąbrówno w czasie wojen polsko-krzyżackich ( ) było niszczone i przechodziło z rąk do rąk. Po roku 1466 pozostało w granicach Prus Królewskich. Z danych archiwalnych wynika, że około roku 1508 wykonywano prace budowlane przy obiekcie warownym. W tym samym czasie wymieniony jest Hoff" czyli dwór, zaś w roku 1516 kuchnia i poddasze. Należy sądzić, że wtedy zamek byt już wybudowany ewentualnie odbudowany. W roku 1693 rozpoczęto przebudowę całego zamku, którą zakończono w roku W tym czasie dobudowano skrzydła wschodnie i południowe, następnie wykorzystano średniowieczne mury obronne miasta, wznosząc na nich od strony wschodniej ściany budynku; nadano rezydencji charakter barokowy. W wieku XX zamek przeszedł w ręce rodziny Straussów, która zamieszkiwała w nim do roku W roku 1922 zburzona została brama miejska wchodząca w skład zabudowy zamku, a w latach dokonano ostatniej przebudowy pomieszczeń. Zamek został spalony w roku Wypalone mury stały jeszcze w latach 60. XX w. Obecnie pozostał po nich mały fragment. Morąg Miasto powstało na terenie dawnej pruskiej osady, której początki sięgają jeszcze czasów przedkrzyżackich. Średniowieczne miasto usytuowane zostało na nieznacznym wzniesieniu otoczonym z trzech stron wodami jeziora tak, że jedynie od wschodu możliwy był dostęp do miasta. W czasach krzyżackich rangę Morąga wyznaczał również fakt, że miasto leżało mniej więcej w centrum nowo kolonizowanego obszaru oraz na skrzyżowaniu ważnych dróg wiodących z Ostródy, Olsztyna i Pasłęka. Już około roku 1280 wzniesiono drewnianą strażnicę, będącą siedzibą prokuratora. W roku 1331 prokuratoria została podniesiona do rangi wójtostwa, co stało się powodem rozpoczęcia budowy zamku murowanego i bardziej obronnego. Teren zamku stanowił niejako wysunięty cypel oblany z trzech stron wodami, co stwarzało naturalne walory obronne. Zamek znajdował się poza obrębem średniowiecznych fortyfikacji miejskich, od strony południowej, od miasta zamek oddzielała szeroka i głęboka fosa. Dłuższe pionowe zbocza fosy umacniał od północy mur miejski, a od południa mury zamkowe. W ten sposób zamek w sąsiedztwie miasta stanowił samodzielny system obronny. Pierwotny zamek w Morągu prawdopodobnie założony był na planie nieregularnego czworoboku z trzema skrzydłami, od strony południowo-wschodniej znajdował się tylko mur z wieżą w narożniku północnym. W roku 1414 zamek na krótko zdobyty został przez wojska polskie, powtórnie przez wojska związkowe na początku wojny trzynastoletniej. Po sekularyzacji Prus Morąg stał się ośrodkiem starostwa obejmującego okolice Morąga i Miłakowa; funkcje starostów przypadły rodzinie Dohnów, która urząd ten dzierżyła do roku Z końcem wieku XVI starostowie opuścili zamek i przenieśli się do nowo wzniesionego, renesansowego,,zameczku w południowo-zachodnim rejonie miasta. Zamek zaś po opuszczeniu przez Dohnów popadł w ruinę. W roku 1616 rozebrano wieżę zamkową. Dalsza dewastacja nastąpiła w ciągu wieków XVII i 3 / 5

4 XVIII. W roku 1815 dokonano dalszych rozbiórek, pozostawiając tylko skrzydło północno-zachodnie. Dzisiejsze mury są tynkowane, mają dwa rzędy dużych otworów okiennych w zewnętrznych elewacjach zamkowych. Obiekt jest dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony, kryty dachem dwuspadowym, pokryty dachówką holenderską. W skrzydle zachodnim zachowała się pierwotna sień zamkowa z portalem, prowadząca na dziedziniec. Po 1945 roku w budynku mieściło się tu archiwum i sąd. Obecnie obiekt jest własnością prywatną i jest odrestaurowywany. Miłomłyn W miejscu, gdzie kończy się uliczka Zaułek, tam gdzie dziś panują niepodzielnie łopiany i cuchnie brudny rów, stał niegdyś dumnie miłomłyński zamek. Wzniesiono go około 1337 r. Budynek główny miał 345 stóp długości i 40 stóp szerokości (90m x 10,5m). Wody Liwy wypełniały zamkową fosę, która chroniła budowlę i okalające ją ogrody. Na północ od Domu, jak Zakon nazywał swoją siedzibę, wznosiły się zabudowania przedzamcza. Bieg koryta rzeki Liwy, płynącej po przeciwnej stronie gościńca, został zmieniony tak, że płynęła ona potem przy prawej dróżce prowadzącej ku zamkowi, a w miejscu, gdzie w późniejszym okresie były zabudowania kuchni zamkowej, kręciło się młyńskie koło. W XV w. zamek rozbudowano o mury kurtynowe, gdanisko, budynki folwarczne, drugi młyn i tartak na Liwie. Budynek tego drugiego młyna istniał jeszcze przed wojną stał tuż przy moście, na przeciwległym brzegu rzeki. W latach zamek w Miłomłynie był siedzibą biskupstwa pomezańskiego. W XVIII w. część budynków pozamkowych wykorzystywano do celów koszarowych miłomłyńskiego garnizonu, ale że warunki tu były nader podłe, dachy przeciekały, a piece dymiły, wojsko wyniosło się więc do Olsztyna. Zamek spłonął w 1848 r. Spalone i zrujnowane zgliszcza wraz z przyległym ogrodem na tzw. przymusowej licytacji w 1849 r. kupił mistrz ciesielski Becker. Na zachowanych piwnicach wzniósł swój dom willowy, który użytkował do około roku 1862, gdy nad brzegiem uruchomionego przed rokiem Kanału Elbląskiego zbudował pierwszy w Miłomłynie spichlerz, a obok nowy dom mieszkalny oraz zabudowania gospodarcze. Willę na terenie zamkowym odkupiło wówczas istniejące od 1841 r. Nadleśnictwo Prinzwald i urządziło w niej swoją siedzibę. Budynek ten stoi do dziś na częściowo zachowanych piwnicach. Miłakowo Miasto położone nad rzeką Miłakówką i jeziorem Mildze przy drodze Morąg-Orneta prawa miejskie otrzymało najprawdopodobniej w 1323 r. Początki grodu są związane właśnie z budową zamku krzyżackiego w połowie XIV w. zamek krzyżacki wybudowany w północno-zachodnim narożu murów, naprzeciw kościoła. Miłakowo zostało poważnie zniszczone przez Szwedów w 1659 r. kiedy Zamek został uszkodzony w 1659 r. a całkowicie zniszczony w1807 r. Do dziś zachowały się resztki murów okalających budowlę. W czasach krzyżackich w Miłakowie mieściła się kamera komturii elbląskiej. Miasto w 1414 r. zostało 4 / 5

5 zniszczone przez wojska polskie (spłonęło wówczas archiwum, dlatego nie znana jest dokładna data lokacji). W średniowieczu, otoczone murami miasto, miało ratusz, kościół i rynek. W czasie wojen napoleońskich miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk. 24 stycznia 1807 r. zostało brawurowo zdobyte przez oddziały rosyjskiego generała Jewgienija Markowa. W mieście nocował m. in. cesarz Napoleon Bonaparte, miał tu swoją siedzibę marszałek Mikołaj Soult. Pobyt wojsk napoleońskich wiąże się z pożarem w wyniku którego spaliło się praktycznie całe Miłakowo m. in. kościół, zamek i ratusz. Do naszych czasów przetrwały resztki piwnic zamkowych, na których wybudowano dom mieszkalny. Olsztynek Wprawdzie Olsztynek nie leży obecnie w powiecie ostródzkim, ale przed II wojną światową i kilka lat po niej był w jego granicach. Zgodnie z przekazem Maxa Toeppena plan założenia Olsztynka był realizowany już od 1343 roku. Na niewielkim wzniesieniu tuż przy rzeczce Amling, gdzie wcześniej stał drewniany pruski gródek, Krzyżacy usadowili swoją załogę. Od 1350 roku komtur ostródzki Günther von Hohenstein rozpoczął w tym miejscu budowę murowanego zamku wokół którego zaczęli osiedlać się rzemieślnicy, kupcy i inni przybysze z różnych stron. Zamek nie był jeszcze gotowy, gdy wielki mistrz Winrych von Kniprode wystawił dokument lokacyjny dla miasta w niedalekim Dąbrównie w 1359 r. Dokument wydał wielki mistrz ale ważniejszą rolę w procesie powstawania miasta musiał odegrać komtur ostródzki skoro otrzymało ono nazwę Hohenstein. Podkreślają to zarówno Max Toeppen, który zapisał, że Olsztynek otrzymał nazwę od imienia swojego budowniczego Günthera von Hohensteina, jak i Ernst Hartmann, stwierdzając, że Günther stworzył miasto. Budową zamku w Olsztynku, na polecenie władz zakonnych, kierował wspomniany Günther von Hohenstein. Obiekt pełnił ważne funkcje administracyjne i militarne. Wielokrotnie niszczony i odbudowywany zachował niewiele z dawnego średniowiecznego wyglądu. Przeprowadzone w 2006 roku badania archeologiczne wykazały, że dawniej była to potężna budowla wzniesiona na planie kwadratu na wysokość trzech czy nawet czterech kondygnacji. Z dawnej zabudowy pozostało główne skrzydło północne oraz dobudowane na starych fundamentach skrzydło wschodnie. W ostatnich latach przeprowadzono szereg prac, dzięki którym olsztynecki zamek przeszedł gruntowną rewaloryzację. Najpierw odrestaurowano piwnice, odkrywając ich gotyckie piękno. Później dokonano adaptacji strychów na pracownie informatyczne i przeprowadzono renowację dachu, wszystkich ścian zewnętrznych oraz stolarki okiennej i drzwiowej. Po przeprowadzeniu prac archeologicznych zagospodarowano dziedziniec zamkowy. Zamek nieprzerwanie od 160 lat jest siedzibą szkół średnich. Najsłynniejszym uczniem gimnazjum w Olsztynku, które ukończył w 1874 roku, był Emil von Behring, pierwszy laureat nagrody Nobla w dziedzinie medycyny. 5 / 5