Krzyżacki zamek graniczny, położony na wzniesieniu poza miastem Golub, niesprzężony z fortyfikacjami miejskimi.

Transkrypt

1 ZAMKI Nazwa: Zamek w Golubiu Lokalizacja: Golub-Dobrzyń, gmina Golub-Dobrzyń, powiat golubsko-dobrzyński, województwo kujawskopomorskie Adres: Zamek Golubski Golub-Dobrzyń tel. (+48 56) Współrzędne geograficzne: N 53 06' E 19 02' Wpis do rejestru zabytków: zamek w Golubiu nr A-149/65 z dn r. Krzyżacki zamek graniczny, położony na wzniesieniu poza miastem Golub, niesprzężony z fortyfikacjami miejskimi. Opracowała Iga Malawska Golub, widok na zamek od przedzamcza, archiwum NID

2 Rzeka Drwęca przebiega przez współczesny Golub-Dobrzyń. Miasto Golub-Dobrzyń scalono z dwóch autonomicznych organizmów miejskich. Od zarania osadnictwa na tych terenach rzeka stanowiła granicę dwóch regionów o różnej historii. W latach była granicą między Polską a państwem zakonu krzyżackiego, w latach oddzielała ziemię chełmińską od ziemi dobrzyńskiej, a w latach była granicą zaboru pruskiego i rosyjskiego. Dlatego też całkowicie odmiennie kształtowały się oblicza obu miast, scalonych obecnie w jeden organizm miejski. Pierwszą wzmiankę o wsi Golub (villa golube) zamieszkiwanej przez rdzennie polski lud, znajdujemy dopiero w dokumencie z 1258 roku. Wcześniej, bo w roku 1231 cała ziemia chełmińska, a więc i Golub, zajęta została przez Krzyżaków. Wykorzystawszy obronne położenie osady nad rzeką, zbudowali w latach duży zamek na wzniesieniu, a następnie założyli miasto na prawie chełmińskim. Pierwszy dokument lokacyjny miasta zaginął. Dokument wznowił Wielki Mistrz Krzyżacki Michał Kuchmeister w roku 1421 i tym samym potwierdził dawne prawa mieszkańców. Początkowo miasto świetnie się rozwijało. Założone na planie pięcioboku, wkrótce po 1421 roku zostało otoczone murami (istniejącymi do dziś), a od strony północnej, zachodniej i południowej dodatkowo fosą. Na narożnikach murów umieszczono wieże, z których zachowała się w pełni wieża północno-wschodnia. Odcinki murów między wieżami wzmacniały baszty. Cztery bramy miejskie przyjęły nazwy od traktów: od północy Brama Toruńska zwana również Zamkową, od wschodu Lisewska, od zachodu Dobrzyńska i od południa Błońska. Centrum miasta zajmował rynek a na nim nieistniejący dziś ratusz. Równie pomyślny dla miasta okres to lata , kiedy król Zygmunt III Waza nadał starostwo golubskie swojej siostrze, Annie Wazównie. Licznie przybywający do zamku goście i pobyt króla Zygmunta III z dworem w 1623 roku sprawiły, że miasto się ożywiło, powstały nowe cechy, kwitł handel. Wojny szwedzkie z lat i 1655 oraz z 1660, jak i późniejsza wojna siedmioletnia ( ), przyniosły zniszczenie miastu i zubożenie ludności na skutek upadku handlu, rabunków i nakładanych kontrybucji. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Golub został włączony do Prus. Tymczasem, osada leżąca na lewym brzegu Drwęcy, na skraju ziemi dobrzyńskiej, będąca w średniowieczu i początkach nowożytności jedynie jednym z kilku przedmieść Golubia, w drugiej połowie XVII w. rozpoczęła gwałtowny rozwój. Roztropna i gospodarna działalność właścicieli Dobrzynia rodziny Działyńskich - nadawane nowe przywileje i grunta, w ciągu kilku pokoleń pozwoliły osadzie wzrosnąć na znaczeniu. Przedmieście Golubskie stało się konkurentem samego Golubia. W 1789 roku, na 4 lata przed II rozbiorem Polski, hrabia Ignacy Działyński nadał Przedmieściu Golubskiemu nazwę Dobrzyń i prawa miejskie. W latach: od 1793 do 1815 oba miasta znajdowały się w granicach Prus, a następnie Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku, od 1815 roku Drwęca stanowiła ponownie naturalną granicę między dwoma państwami. Golub znalazł się w Prusach, a Dobrzyń w Rosji i tu burzliwie się rozwijał. Próby stworzenia jednego organizmu miejskiego w ciągu wieków wielokrotnie ponawiano. Jeden organizm miejski o nazwie Golub Dobrzyń, utworzono w 1951 roku.

3 Zamek Krzyżacki zamek położony jest na wysokim wzgórzu, na północny zachód od dawnego miasta Golubia. Nie jest sprzężony z murami miejskimi. Osadnictwo krzyżackie na zdobytych terenach rozpoczynano od budowy tzw. obozów warownych czyli umocnień drewniano ziemnych. Istnienie wału drewniano ziemnego odkryto na przedzamczu od strony wjazdu. Krzyżacy zdecydowali się wznieść tu założenie obronne, bardzo ważne z powodu lokalizacji przy przeprawie przez Drwęcę. Niedługo potem sytuacja polityczna spowodowała, że niewystarczające umocnienia postanowiono zastąpić zamkiem konwentualnym, który byłby równocześnie ośrodkiem administracyjnym dóbr i siedzibą konwentu. Murowany średniowieczny zamek powstawał w czterech etapach. W etapie pierwszym, po 1293 roku zbudowano czworobok murów na planie prostokąta o wymiarach 39 x 42 m. Ten etap budowy przypisuje się mistrzowi pruskiemu Konradowi Sackowi, który był komturem krajowym w roku 1305 i, po złożeniu urzędu w 1306 roku, mieszkał w Golubiu aż do śmierci. Zamek był prawdopodobnie użytkowany już w 1306 r. Dzieło Sacka kontynuowali następcy: komtur Herman i komtur Luter z Brunświku ( ). W drugiej fazie do muru dobudowano cztery skrzydła otaczające wewnętrzny dziedziniec zamku, wieżę główną w narożu północno zachodnim (być może nigdy nie ukończoną) i dansker wysunięty przed kurtynę muru północnego. Jako pierwsze powstały dwa skrzydła: zachodnie z bramą wjazdową i południowe mieszczące na piętrze kaplicę Świętego Krzyża i kapitularz. Pomiędzy kapitularzem i kaplicą umieszczono infirmerię (izbę chorych). Zamek otoczono drugim obwodem murów. W trzecim etapie prac ok roku zbudowano okrągłą wieżę z lochem więziennym w narożniku południowo-zachodnim. W fazie czwartej wzniesiono wieżę przy narożniku północno-zachodnim i niewielki budynek, być może dom komtura, w międzymurzu zachodnim. Budowla otrzymała układ regularnego zamku konwentualnego z typowym dla założeń krzyżackich układem pomieszczeń. Piwnice przeznaczone były na magazyny. Na najniższej kondygnacji, oprócz pomieszczeń straży przy bramie wjazdowej, znajdowały się pomieszczenia o funkcjach gospodarczych. Główne sale umieszczono na piętrze. Mieszkalny i reprezentacyjny charakter nadawały tej kondygnacji: kaplica i kapitularz w skrzydle południowym, refektarz w skrzydle wschodnim i prywatne izby komtura z niewielką kaplicą w skrzydle zachodnim. Najwyższa kondygnacja przeznaczona była na spichrze i magazyny broni połączone z gankiem obronnym. Wewnętrzny dziedziniec otaczał dwukondygnacjowy krużganek z drewnianym piętrem wspartym na murowanych filarach. Na środku dziedzińca znajdowała się studnia. Na zachód od zamku utworzono obszerne prostokątne przedzamcze otoczone osobnym obwodem umocnień oddzielone od zamku suchą fosą. Prostokąt murów obwodowych obejmował obszar o

4 wymiarach 70 na 100 metrów, a od reszty wzgórza na zachód oddzielały go szerokie przekopy w poprzek cypla. Warownia nad przeprawą rzeczną była wielokrotnie oblegana od początku swojego istnienia. Wojska Władysława Łokietka nie zdołały zdobyć zamku Golubskiego w 1330 i 1332 roku, należy więc sądzić, że był on już wtedy w pełni przygotowany do obrony. Podobnie jak inne graniczne zamki, także zamek w Golubiu, został wzmocniony przed zbliżającą się Wielką Wojną z Polską w 1409 roku. W roku 1410 zamek nie poniósł szkód. W 1422 roku polskie wojska Władysława Jagiełły i litewskie księcia Witolda oblegały Golub podczas konfliktu zwanego wojną golubską. Ostrzelane z dział miasto poddało się szybko, zamek jednak się bronił. Z relacji kronikarza Jana Długosza dowiadujemy się, że Krzyżacy nie mogąc utrzymać przedzamcza sami je spalili, a dopiero później zamek został zdobyty szturmem przez wojska królewskie. Główne uderzenia artyleryjskie skierowane były na skrzydło północne i zachodnie. Tam więc były największe zniszczenia. Po zakończeniu wojny zamek odbudowano. Jednak zniszczenia były tak poważne, że prace trwały jeszcze w połowie XV w. Przebudowy dostosowały zamek do nowych warunków obrony związanych z rozwojem artylerii oraz a także do nowych trendów stylistycznych. W roku 1454 zamek poddał się dobrowolnie Związkowi Pruskiemu, a po inkorporacji Prus do Korony, stał się częścią majątku królewskiego. Jednak przez następne lata, dzieląc los innych dóbr położonych na granicy, przechodził z rąk do rąk. Dopiero na mocy drugiego pokoju toruńskiego, kończącego wojnę trzynastoletnią, zawartego w 1466 roku ziemia chełmińska, a wraz z nią Golub znalazły się w granicach polskich. W roku 1511 zamek przeznaczono na siedzibę i rezydencję starostów polskich. Zamieszkał tu biskup chełmiński Jan Konopacki, któremu król Zygmunt Stary zlecił odbudowę zamku. Badania architektoniczne wykazały, że zmiany dotyczyły głównie wnętrz i miały jeszcze w przeważającej części tradycyjne formy gotyckie. Założono wówczas nowe sklepienia w zakrystii i w wieży na międzymurzu. Niemniej, pojawiły się też zapowiedzi nowego stylu: w wieży na międzymurzu wprowadzono nowe malowidła, część sklepień zastąpiono stropami belkowymi, przebudowano także część gotyckich wnęk okiennych. Przez blisko 100 lat starostami w Golubiu był ród Kostków. W 1611 roku na zamku golubskim, jako starosta, osiadła siostra króla Zygmunta III Wazy Anna Wazówna. Średniowieczną siedzibę zakonnego konwentu przebudowano na świecką renesansową rezydencję starościńską w duchu palazzo in forteca. Zmiana funkcji wiązała się zarówno ze zmianą programu użytkowego, jak i programu dekoracyjnego. Przebudowa zatem była wszechstronna. Zmieniono bryłę zamku likwidując wieżę wysoką, gotyckie szczyty i narożne wieżyczki. Wprowadzono attykę o późnorenesansowym falistym grzebieniu oraz cztery dwukondygnacyjne, okrągłe wieżyczki kryte kopulastymi hełmami. Otynkowane elewacje otrzymały dekorację sgraffitową. Siedziba tak niezwykłego starosty siostry króla i wnuczki królewskiej pary (królowej Bony i króla Zygmunta Starego), musiała spełniać oczekiwania i wymogi licznie przybywających gości. Nie

5 zachowały się źródła co do przekształceń wnętrz, należy jednak sądzić, że pomieszczenia drugiego piętra zmieniono na przestronne komnaty z bogatym wystrojem dekoracyjnym. Zmieniono kształty i wielkość otworów okiennych i drzwiowych. Zamiast małych okienek zamykanych okiennicami, wprowadzono duże wnęki ze stolarką. Przebudowano gotycką klatkę schodową w skrzydle północnym. Przebudowa objęła też Dom Komtura od strony zachodniej, który podwyższono i dodano okrągłą wieżyczkę schodową prowadzącą także na przylegającą do niej cylindryczną wieżę. Na zboczach południowych, opadających ku Drwęcy, założono ogrody. Prace te, rozpoczęte w 1611 roku, zostały ukończone zapewne przed rokiem 1623, kiedy to w Golubiu gościł król Zygmunt III Waza. Powolny upadek rezydencji rozpoczął się od wojen polsko-szwedzkich. Nie znane są straty związane z najazdem szwedzkim w latach 1626 i Lustracja starostwa golubskiego z 1664 roku nie przekazuje szczegółów zniszczeń. Wiadomo jednak, że pomimo zniszczeń rezydencja była użytkowana i prowadzono bieżące naprawy i modernizacje np. najprawdopodobniej pod koniec wieku XVII przebudowano klatkę schodową w skrzydle północnym. Zamek ucierpiał także w wielkiej wojnie północnej ( ). Staraniem miejscowego starosty, Fryderyka Denhoffa, wyremontowano wnętrza a także częściowo zewnętrzne elewacje budynków. W czasie następnej wojny, siedmioletniej ( ), w zamku stacjonowały wojska rosyjskie. Zamek był jeszcze w dość dobrym stanie. Natomiast mury przedzamcza popadały już w ruinę. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) Golub znalazł się w zaborze pruskim. W zamku umieszczono urzędy i mieszkania urzędników. W kaplicy odbywały się nabożeństwa. W czasie wojen napoleońskich zamek zajęły wojska francuskie i zorganizowano w nim lazaret, a po roku 1815 ponownie mieszkania urzędników oraz urzędy. Następnie zamek przebudowano na więzienie. W użytkowanym obiekcie przeprowadzano podstawowe prace remontowe i bieżące naprawy. Zniszczenie zamku zapoczątkowały wielkie huraganowe wiatry w latach 1842 i 1867, które spowodowały runięcie attyk do wnętrza. Pod ich ciężarem zarwały się stropy. W początkach XX wieku władze niemieckie rozpoczęły podstawowe prace zabezpieczające, a w kilka lat później przeznaczono znaczne sumy na inwentaryzację i badania. Podczas tych badań odsłonięto gotycki portal kaplicy. Jednak pierwsza wojna światowa przerwała zamierzenia i plany. Powrócono do nich po zakończeniu wojny. Prace konserwatorskie prowadzone w okresie międzywojennym pozwoliły na założenie w zamku, w roku 1920, muzeum regionalnego. W latach drugiej wojny światowej planowano przebudować zamek (wg. projektu Hansa Riechtera) na ośrodek szkoleniowy Hitlerjugend. Prace te nie zostały ukończone. Po wojnie, rozpoczęto prace zabezpieczające i badawcze prowadzone przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu. Przeprowadzono pełną inwentaryzację zamku i wykonano projekt jego odbudowy oraz adaptacji na siedzibę władz powiatowych. Jednak projektu tego nie zrealizowano, a zamek przeznaczono na cele kulturalne i hotel. W 1967 roku zakończono pierwszy etap odbudowy i przekazano zamek oddziałowi Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego. Odbudowa i

6 adaptacja dotyczyła skrzydeł południowego i zachodniego oraz budowy klatki schodowej. W roku 1973 rozpoczęto drugi etap odbudowy: skrzydeł północnego i wschodniego. W latach 90. XX w. prowadzono remont elewacji, prace na dziedzińcu zamkowym oraz remont attyk zabezpieczonych wcześniej, w roku Od 2005 roku przystąpiono do realizacji projektu "Rewitalizacja Zamku Golubskiego". Przeprowadzono prace przy suchej fosie na przedzamczu, w salach wystawowych, w refektarzu. Dawne dormitorium adaptowano na magazyn muzealny, dokonano wymiany pokrycia krużganków i baszt. Wprowadzono udogodnienia dla turystów: zbudowano drogę dojazdową, urządzono nową recepcję hotelową. Planowane są prace badawcze i uczytelniające w zamkowej studni. W salach zamku znajduje się muzeum, hotel oraz restauracja. Zamek słynie z organizacji balów kostiumowych i turniejów rycerskich. Podpisy do zdjęć i materiałów archiwalnych: NID-zamki-Golub-002 archiwum NID decyzja o wpisie do rejestru zabytków NID-zamki-Golub-003 archiwum NID - fot. Z. Siemaszko, 1967 NID-zamki-Golub-004 zamek przed odbudową, archiwum NID, fot. H. Zawadzki, 1950 NID-zamki-Golub-005 zamek przed odbudową, archiwum NID, fot. H. Zawadzki, 1950 NID-zamki-Golub-006 zamek po pracach zabezpieczających, archiwum NID - fot. F. Kanclerz, 1953 NID-zamki-Golub-007 zamek po I etapie odbudowy, archiwum NID - fot. J. Szandomirski NID-zamki-Golub-008 archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z 1959 r. NID-zamki-Golub-009 archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z 1967 r.