Temat: Fenomenologiczna koncepcja świadomości i jej konsekwencje antropologiczne. Autor: Katarzyna Witowska

Transkrypt

1 Temat: Fenomenologiczna koncepcja świadomości i jej konsekwencje antropologiczne. Autor: Katarzyna Witowska I. Wstęp Edmund Husserl, twórca fenomenologii w swoich analizach filozoficznych skupiał się na zagadnieniu pewności poznania naukowego. Idąc za wskazaniami Kartezjusza dotyczącymi ustalenia niepowątpiewalnego punktu wyjścia filozofii i wszelkich nauk, doszedł do wniosku, iż taką podstawą jest czysta świadomość podmiotu poznającego, czyli kartezjańskie ego cogito. W ten sposób problem świadomości legł u podstaw całej filozofii fenomenologicznej Husserla. Roman Ingarden rozwinął koncepcję swojego nauczyciela na gruncie antropologii. Mimo zwrócenia swojej filozofii w stronę ontologii podejmował wątki dotyczące człowieka, nie tylko w analizach epistemologicznych, ale i stricte antropologicznych. Biorąc pod uwagę wielość odpowiedzi dotyczących odpowiedzi na pytanie czym jest świadomość, należałoby najpierw usytuować analizy świadomościowe obu myślicieli na tle innych rozwiązań w tym zakresie. Fenomenologiczna koncepcja świadomości w zasadzie łączy w sobie różne teorie: ujmuje świadomość jako z jednej strony strumień przeżyć, które same się ujawniają w toku pojawiania - bez dodatkowych aktów, z drugiej strony jako zawierającą w sobie akty różnego rodzaju, w tym także te, które pozwalają się zwrócić świadomości ku samej sobie i ku przedmiotom intencjonalnym. W potocznym języku słowa świadomość używa się w trzech znaczeniach: na oznaczenie czyjejś wiedzy o czymś. Jest to świadomość czegoś (aspekt przedmiotowy); jako wiedze o sobie samym. Jest to samoświadomość (aspekt podmiotowy); a także na oznaczenie wiedzy, która zarazem jest wiedzą o czymś i wiedzą o sobie samym. 1 Husserl i Ingarden w swoich analizach świadomości odnoszą się zarówno do jej aspektu przedmiotowego w rozważaniach dotyczących intencjonalności, jak i do aspektu podmiotowego tematyka egologiczna. 1 J. D ę b o w s k i: Świadomość poznanie naoczność poznania. Lublin 2001, s

2 II. Fenomenologia Husserla Husserl w swoich Badaniach logicznych podał definicję świadomości, na którą składają się trzy sposoby jej rozumienia: 1. Świadomość jako całościowa efektywna fenomenologiczna zawartość empirycznego Ja, jako splot przeżyć psychicznych w jedności strumienia świadomości. 2. Świadomość jako wewnętrzne uprzytomnianie sobie własnych przeżyć psychicznych. 3. Świadomość jako zbiorcze oznaczanie wszelkich aktów psychicznych albo przeżyć intencjonalnych Świadomość jako strumień przeżyć Husserl pojmuje świadomość nie jako byt substancjalny, lecz jako pewien dziejący się proces składający się z wielości współtworzących go przeżyć. Proces ten nazywa strumieniem świadomości. Można go rozpatrywać z dwóch punktów widzenia: w aspekcie podłużnym związanym z czasowością i w aspekcie poprzecznym charakteryzującym się współwystępowaniem elementów go budujących. Tymi elementami są przeżycia, które w najszerszym sensie rozumie jako: [...] wszystko, cokolwiek z efektywnie budujących go (reel) momentów da się znaleźć w tym strumieniu lub w jego konkretnych częściach. 3 Przeżycia są treściami świadomości tworzącymi jej wewnętrzną strukturę. Składają się z aktów i ich materiału wrażeniowego. Przeżywać zewnętrzne procesy to znaczy: mieć pewne skierowane na te procesy akty spostrzegania, widzenia (jakkolwiek należałoby to bliżej określić) itp. To posiadanie [aktów] jest zarazem przykładem całkiem innego rodzaju przeżywania w sensie fenomenologicznym. [...] Między przeżywaną albo świadoma treścią a samym przeżyciem nie zachodzi żadna różnica. 4 Świadomość jest ogółem przeżyć splecionych ze sobą w nierozerwalną jedność ich strumienia. Strumień świadomości nie jest prostą sumą swoich części, jest raczej pewną nierozdzielną całością, której jedność zapewnia Ja. W Badaniach logicznych Husserl pisał o Ja empirycznym, później w Ideach zastąpił je Ja transcendentalnym, jako konstytuującym świadomość. a) świadomość czasu 2 E. H u s s e r l: Badania logiczne. T. 2. Cz. 1. Przeł. J. S i d o r e k. Warszawa 2000, s Tenże: Idea czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Przeł. D. G i e r u l a n k a. Warszawa 1967, s Tenże: Badania logiczne..., s. 440.

3 Problematyka czasu jest bardzo istotnym aspektem analizy świadomości. Strumień świadomości można rozpatrywać nie tylko z punktu widzenia teraz. Do jego istoty należy rozciągłość w czasie. Jednak nie tylko on jest czasowy, lecz także samo przeżycie płynie w czasie. Oczywiście czas rozpatrywany w ten sposób jest czasem subiektywnym należącym tylko do świadomości i niemożliwym do obiektywnego zmierzenia. Każde przeżycie trwa w czasie i ma swój horyzont czasowy: przeszłość i przyszłość. Jako że strumień, do którego ono należy jest jednością, nie może być samodzielne, wpływa natomiast na inne przeżycia: zarówno te mu współczesne, jak i na wcześniejsze oraz późniejsze. Teraz stanowi punkt źródłowy, który nie jest statyczny, lecz ciągle przesuwa się z przyszłości ku przeszłości. Aby wytłumaczyć ciągłość czasu Husserl wprowadził pojęcia retencji i protencji. W akcie retencji uchwytywane jest zanikanie i oddalanie się teraźniejszości jakiegoś przeżycia. Retencja związana jest z pamięcią. Można wyróżnić jej dwa rodzaje: pierwotną i wtórną. Pierwotna zatrzymuje tę część przeszłości, która znajduje się najbliżej teraz, wtórna reprezentuje już tylko z oddalenia to, co się zdarzyło. W aktach protencji uchwytywana jest przyszłość. Dzięki retencjom i protencjom strumień świadomości nie jest kontinuum momentów czasowych, lecz czas w swojej trójjedni spaja go w niepodzielną całość. Zarówno przeżycia doświadczane w teraźniejszości, jak i retencje i protencje zlewają się ze sobą w strumieniu. 2. Świadomość jako spostrzeżenie wewnętrzne Spostrzeżenia ze względu na obiekty, które ujmują dzielą się na zewnętrzne (czyli te, które za swój obiekt mają przedmioty należące do świata) i na wewnętrzne (ich obiektami są akty świadomości): W ten sposób podział spostrzeżeń określony jest przez podział spostrzeganych obiektów. [...] W pierwszym wypadku spostrzeżenie powstaje wskutek oddziaływań, jakie rzeczy zewnętrzne za pośrednictwem organów zmysłowych wywierają na umysł; w drugim poprzez refleksję nad czynnościami, które umysł wykonuje na podstawie uzyskanych już dzięki sensation idei. 5 5 E. Husserl: Badania logiczne. T. 2. Cz. 2. Przeł. J. S i d o r e k. Warszawa 2000, s

4 Spostrzeżenie wewnętrzne ma za swój przedmiot przeżycia obecne w świadomości, choć nie wszystkie przeżycia muszą być od razu spostrzegane. Spostrzeżenie wewnętrzne jest nie tylko skierowane na swój obiekt pierwotny, lecz także na siebie samo, przy czym bez jakichkolwiek dodatkowych aktów, które miałyby je uchwycić. Jest ono adekwatne, ponieważ nie wkłada niczego w swój przedmiot, czego nie byłoby już w naoczności i jest jedynym spostrzeżeniem, które zawiera swój obiekt: Każde spostrzeżenie charakteryzuje intencja uchwytywania swego przedmiotu jako obecnego w cielesnej samoobecności. Tej intencji odpowiada spostrzeżenie o znakomitej doskonałości, które jest adekwatne, jeśli przedmiot w nim samym jest rzeczywiście i w najściślejszym sensie cieleśnie obecny, [...] spostrzeżeniem adekwatnym może być tylko spostrzeżenie wewnętrzne [...]. 6 W Ideach Husserl nie mówi już o spostrzeżeniach wewnętrznych i zewnętrznych ponieważ: temu przeciwstawiają się poważne zastrzeżenia. 7 Używa natomiast pojęć: spostrzeżenie immanentne i transcendentne. Rozróżnienie to wiąże się z problemem intencjonalności. 3. Świadomość jako przeżycie intencjonalne Słowo intencjonalność pochodzi od łacińskiego intentio i oznacza dążenie do czegoś lub zamierzone kierowanie się ku czemuś. Intencjonalność świadomości to jej przedmiotowe odniesienie. Oznacza, że każde składające się na tą świadomość przeżycie jest przeżyciem czegoś, jest skierowane na coś. Intencjonalność zakłada trzy konieczne elementy: materię przeżycia, akt dowolnego rodzaju i przedmiot intencjonalny. Aktowość polega na byciu skierowanym na..., byciu zwróconym do.... Materią przeżycia zazwyczaj są wrażenia zmysłowe. Aby powstało przeżycie intencjonalne zostają one ożywione sensem czyli odniesione do przedmiotu, którego są wrażeniami. Przedmioty mogą być różne w zależności od tego, jakie akty będą spełniane. Nie jest konieczne ich rzeczywiste istnienie, aby mogła zachodzić relacja intencjonalna. Związane z intencjonalnością jest postrzeganie nie tylko przedmiotu, ale także jego tła, czy tez horyzontu, na który uwaga nie jest skierowana wprost, ale tło to 6 Tenże: Badania logiczne. T. 2. Cz. 1, s Tenże: Idea..., s. 118.

5 tworzy otoczkę wokół przedmiotu ujmowanego w akcie. Świadomość ma więc dwa aspekty: aktowy i nieaktowy: [...] aktowe przeżycia są otoczone otoczką przeżyć nieaktowych; s t r u m i e ń p r z e ż y ć n i g d y n i e m o ż e s i ę s k ł a d a ć t y l k o z a k t o w o ś c i (Aktualitäten). 8 Przedmiot intencjonalny w zależności od tego, z jakim aktem świadomości mamy do czynienia, może być rożnego rodzaju. Przedmiotem intencji mogą być zarówno przedmioty świata zewnętrznego jak i akty świadomości, dlatego możemy mówić o przedmiotach poznania transcendentnych i immanentnych wobec świadomości. Transcendentne jest wszystko, co nie zawiera się w obrębie przeżyć świadomości (także podmiot konstytuujący świadomość). Immanentne są nie tylko wszelkie przeżycia intencjonalne, ale także przedmioty refleksji, czyli przeżyć skierowanych na samą świadomość. Spostrzeżenia immanentne są niepowątpiewalne ponieważ dotyczą i wyrastają ze świadomości, która jako jedyna opiera się kartezjańskiemu wątpieniu i wszelkim redukcjom fenomenologicznym. 4. Problem Ja transcendentalnego Nośnikiem świadomości jest podmiot. Jest on źródłem, z którego wypływają akty i w którym ujawniają się przeżycia. Jednocześnie jest transcendentny w stosunku nie tylko do przedmiotów poznania, ale także w stosunku do strumienia świadomości. Jego istnienia nie można uchylić w żaden sposób. Ja zawsze jest obecne w przeżyciach, choć nie stanowi jakiegoś szczególnego przeżycia. Gwarantuje jedność strumieniowi świadomości. Jakkolwiek w pierwszym wydaniu Badań logicznych zaprzecza istnieniu innego podmiotu przeżyć od samego strumienia, jednak w Ideach przyjmuje czyste Ja, z którego wypływają akty: Ego uchwytuje siebie jednak nie tylko jako płynące w postaci strumienia życie, lecz również jako Ja, które przeżywa to i owo i żyje refleksyjnie (durchlebe) w tym lub owym cogito jako t o s a m o J a. 9 Tożsame ze sobą Ja jest nie tylko nośnikiem świadomości, ale tez fundamentem całego świata. 8 Tamże, s E. H u s s e r l: Medytacje Kartezjańskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena. Przeł. A. W a j s. Warszawa 1982, s. 94.

6 Ja czyste, transcendentalne może być uchwytywane tylko w oglądzie fenomenologicznym. Jednak człowiek nie sprowadza się tylko do czystego Ja, lecz żyje realnie w świecie. Husserl określił je jako monadę. Takie konkretne Ja nie może żyć bez otaczającego go świata. Razem z innymi monadami współtworzy wspólnotę monad, jakkolwiek każda monada jest niezależna od innych i jej stany nie mogą być bezpośrednio przedmiotami przeżyć innych monad. Ja psychologiczne (żyjące w świecie) i Ja transcendentalne są ze sobą tożsame. 5. Przejście do antropologii Świadomość jest niezależna w swoim istnieniu od świata: A w i ę c ż a d e n r e a l n y b y t, żaden taki byt, który się świadomościowo przedstawia i wykazuje przez przejawy, n i e j e s t k o n i e c z n y d l a i s t n i e n i a ś w i a d o m o ś c i (w najszerszym sensie strumienia świadomości). [...] Z d r u g i e j s t r o n y ś w i a t t r a n s c e n d e n t n y c h r e s j e s t c a ł k o w i c i e z d a n y n a ś w i a d o m o ś ć, i t o m i a n o w i c i e n a ś w i a d o m o ś ć a k t u a l n ą. 10 Świat ma zarówno aspekt fizyczny jak i duchowy, ponieważ świadomość mimo, że niezależna, znajduje się jednaj w świecie jako jego część dzięki połączeniu się z ciałem: Pełny świat nie jest przecież jedynie fizyczny, lecz psychofizyczny. Do niego winny należeć kto może temu zaprzeczyć wszystkie strumienie świadomości związane z ciałami obdarzonymi duszą. 11 Tylko dzięki połączeniu się ciała i świadomości w jedność możliwa jest komunikacja międzyludzka. Chociaż przeżycia należące do innych strumieni świadomości nie mogą być nam dane w bezpośrednim oglądzie, możemy jednak je poznawać poprzez pośrednictwo ciał innych podmiotów i jednocześnie możemy dawać znać o własnych przeżyciach za pomocą ciała połączonego ze świadomością. Takie połączenie duchowo cielesne jest konieczne aby ukonstytuować człowieka (jak też i zwierzę) w przyrodzie: Jedynie przez doświadczeniowe odniesienie do ciała świadomość staje się realnie ludzką i zwierzęcą świadomością, jedynie przez to uzyskuje miejsce w przestrzeni przyrody i w czasie przyrody w czasie, który się fizycznie mierzy Tenże: Idea, s Tamże, s Tamże, s. 176.

7 Łącząc się z ciałem świadomość nic nie traci ze swej istoty, jest ujmowana już jednak nie jako czysta, lecz jako jedność realnego i konkretnego Ja i w ten sposób przedmiot badań fenomenologii zamienia się w przedmiot badań psychologii. III. Fenomenologia Romana Ingardena Ingarden był uczniem Husserla, jednak swoje rozważania dotyczące świadomości rozwijał nie tyle na gruncie epistemologii lecz antropologii. Bardziej niż wglądy ejdetyczne w istotę świadomości interesowała go budowa człowieka i jego miejsce w świecie. 1. Świadomość a budowa człowieka Człowiek istnieje realnie w świecie. Doznaje z jego strony rozmaitych bodźców, jednocześnie będąc podmiotem zmieniającym i dostosowującym do siebie środowisko. Człowiek jest zwartą, organiczną całością, w której nie ma pęknięć i przerw pomiędzy warstwami jakie możemy wyróżnić. Składa się z ciała i swoistej monady o charakterze duchowym między którymi zachodzi ścisły związek. Ciało świadczy o odrębności człowieka w stosunku do zewnętrznego świata i zarazem sprawia, że przynależy on do świata, jest pośrednikiem pomiędzy tymi dwiema sferami: Wszystkie te wypadki wewnętrznego i zewnętrznego wyrażania się psychicznych stanów i właściwości człowieka w stanach i sposobach zachowania się ciała są tylko dlatego możliwe, że dusza, w sposób jej właściwy i naturalny, działa na ciało, wywołując w nim owe stany, które wyrażają to, co się w niej aktualnie dzieje. 13 Między ciałem i świadomością występuje silny związek: jest ono przedmiotem licznych aktów, które spełnia podmiot. Tylko ciało jest w stanie ukazać czyjś stan psychiczny innym podmiotom, które bez tego nie byłyby w stanie dotrzeć do przeżyć innych osób. W duchowej monadzie można wyróżnić jeszcze trzy elementy: świadomość, duszę i osobę. Dusza zawiera naturę konstytutywną człowieka, która jest niedefininiowalną jakością indywidualnego człowieka i jedynie imię jest w stanie ją nazwać. 13 R. I n g a r d e n: Spór o istnienie świata. T. 2: Ontologia formalna. Cz. 2: Świat i świadomość. Przyg. D. G i e r u l a n k a. Warszawa 1987, s. 206.

8 Świadomość należąc do człowieka jest jednocześnie elementem świata, jednak rozpatrywana może być także z perspektywy czystej świadomości: [...] ona sama występuje w o b r ę b i e świata jako pewien osobliwy jego element i nie da się jej wyrwać z całej sieci światowych związków przyczynowych; a tymczasem jako czysta, konstytuująca świadomość musiałaby pozostawać p o z a światem, [...]. 14 Jak łatwo zauważyć świadomość u Ingaredna jest częściej rozpatrywana pod kątem bycia człowieka w świecie niż jako czysta świadomość. Jednakże nie zrezygnował on z analiz w tym zakresie. 2. Świadomość jako strumień przeżyć W świadomości daje się wyróżnić czyste ja i strumień przeżyć. Strumień nie jest czymś absolutnie prostym, bo składa się z przeżyć, jednakże nie jest on ich wiązką, lecz całością: W myśl pojęć, które przedtem starałem się ustalić, mamy tu do czynienia z całością o r g a n i c z n ą, która leży jakby pośrodku między całością sumatywną o częściach efektywnych a całością bezwzględnie prostą. 15 Świadomość nie jest przedmiotem lecz procesem, który płynie jak rzeka: Przeżycia wiec same nie są przedmiotami trwającymi w czasie, lecz jak się wydaje same są procesami, w których to, co się rozgrywa, nie j e s t już od początku, lecz dopiero samo s t a j e s i ę w tym rozgrywaniu. 16 Strumień ten może być rozpatrywany z dwóch perspektyw (jak u Husserla) w przekroju poprzecznym i podłużnym (przez fazy czasowe). W przekroju poprzecznym strumień jawi się jako jedność mieszających się ze sobą i wpływających na siebie przeżyć. Przeżycia te nie są przedmiotami, lecz tak jak strumień procesami, które składają się z wielu nachodzących na siebie faz. Miedzy nimi nie ma przerw, splatają się w jedności całego strumienia, przenikają wzajemnie i modyfikują. W przekroju podłużnym strumień świadomości wydaje się być bardziej nieciągły i wewnętrznie zróżnicowany. Przeżycia są spostrzegane z perspektywy czasowej jako pojawiające się w teraz i jednocześnie odchodzące w przeszłość, przy czym tracą już swój procesualny charakter i stają się statycznymi jednostkami, elementami przeszłości, które można niejako przywracać w przypomnieniach. Patrząc w przeszłość przeżycia wydają się być od siebie pooddzielane, jednak 14 Tamże, s Tamże, s Tamże, s. 147.

9 w rzeczywistości każde z nich jest nierozerwalnie związane z innymi. Całość strumienia nie jest ani całkowicie ciągła ani nieciągła, jest organiczna. 3. Problematyka podmiotu Ingarden rozróżniał kilka rodzajów ludzkiego Ja: 1. Ja wzięte wyłącznie jako spełniacz aktów świadomości, jako tak zwane czyste Ja. I to jeszcze może ono być wzięte w pewnej abstrakcji, jako spełniacz właśnie danego i tylko tego aktu, albo w pełnej konkretności jako żyjące w całym strumieniu świadomości identyczne czyste Ja, które utrzymuje się jako to samo w rozwijającej się ciągle mnogości przeżyć. 2. Ja jako szczególnie ustrukturowane centrum ludzkiej osoby. 3. Ja jako to, co obejmuje całą naszą istotę, przy czym granice tej istoty, resp. Tego Ja, są jeszcze przesuwalne w osobliwy sposób. 17 Ja rozumiane w pierwszym sensie jest nośnikiem strumienia świadomości nadającym mu jedność, jest to czyste Ja: U podstaw tej jedności leży całkiem pierwotna j e d n o ś ć, resp. t o ż s a m o ś ć p r z e ż y w a j ą c e g o J a. 18 Czyste Ja jest źródłem i zarazem spełniaczem aktów, jednocześnie kieruje strumieniem przeżyć. Transcenduje ono świadomość, choć w inny sposób niż transcendują ją rzeczy. Ja może być też rozumiane jako centrum monady duchowej, czyli jako osoba: Ja jako osoba, ta realność psychiczna, której niepodobna się pozbyć przez zaprzeczenie ani zredukować do moich przeżyć oraz ich czystego Ja, jestem jeszcze czymś znacznie pierwotniejszym, a zarazem bardziej złożonym, głębiej leżącym i utajonym, a w następstwie tego dla siebie samego zazwyczaj niezrozumiałym. 19 Ja jest nie tylko centrum człowieka, ani nie jest tylko czystym Ja. Może być rozumiane jako całość istoty człowieka wraz z jego cechami charakterystycznymi i wyróżnionymi w analizie składnikami. Są to różne poziomy rozumienia Ja, nie wykluczają się lecz dopełniają, budując razem pełny obraz podmiotowości człowieka, która nie może się sprowadzać tylko do jednego aspektu. IV. Podsumowanie Husserl swoim punktem wyjścia uczynił analizy epistemologiczne. Są one bardzo dogłębne i zostały przeze mnie ledwie zarysowane. Nie ekstrapolował 17 Tenże: Spór..., s Tamże, s Tamże, s. 186.

10 wyników tych analiz na inne dziedziny, ograniczył się tylko do przedstawienia kilku wniosków dotyczących świadomości człowieka i jego stosunku do świata w którym żyje. Gruntowny namysł nad problematyką doprowadził go do koncepcji świadomości jako strumienia dziejącego się w czasie i ukonstytuowanego przez podmiot. Świadomość tak pojmowana jest niezależna od świata, do którego jednakże należy. Możliwość istnienia tej pozornej sprzeczności daje połączenie duszy i ciała człowieka w nierozerwalną jedność. Pobrzmiewają tu echa kartezjańskiego dualizmu, lecz żadne mosty nie są potrzebne rozdartemu człowiekowi, może się on cieszyć własna jednością zarówno w swej istocie, jak i w czasowym trwaniu. Większym problemem jest dystans jaki się pojawia wobec innych ludzi. Nie można bezpośrednio poznać przeżyć innej jednostki, jedyne co pozostaje to obserwować jej zachowanie, poprzez które może ona wyrażać swoje stany psychiczne i myśli. Wydawać by się mogło, że to mało, ale w porównaniu do monady Leibniza Husserlowska monada posiada możliwość komunikacji z otoczeniem, jej oknem na świat jest ciało. Husserl pozostawał w swojej działalności na gruncie epistemologii. Jednak jego rozważania pozwoliły Ingardenowi skierować się bardziej otwarcie ku antropologii. Także w jego filozofii świadomość przyjmuje postać strumienia przeżyć, którego nośnikiem jest podmiot. Jednakże Ingarden rozszerza badania nad czasowością ukazując dodatkowe aspekty istnienia człowieka w czasie. Buduje schemat człowieka, w którym świadomość nie stoi już na naczelnym miejscu. Najważniejsza u Ingardena jest podmiotowość, ale nie fenomenologicznie zredukowana, lecz jako całokształt tożsamości człowieka. Ja jako centrum osoby pozwala na analizowanie problematyki etycznej, w tym wolności i odpowiedzialności. Człowiek w koncepcji Husserla i Ingardena jawi się jako mocno zindywidualizowany byt zajmujący naczelne miejsce w świecie. Podstawą do takiego stanowiska jest analiza świadomościowa. Bibliografia: 1. B u c z y ń s k a - G a r e w i c z H.: Metafizyczne rozważania o czasie. Kraków D ę b o w s k i J.: Świadomość poznanie naoczność poznania. Lublin 2001.

11 3. Fenomenologia Romana Ingardena. Wydanie specjalne Studiów filozoficznych. Warszawa H u s s e r l E.: Badania logiczne. T. 2. Cz.1. Przeł. J. S i d o r e k. Warszawa H u s s e r l E.: Badania logiczne. T. 2. Cz.2. Przeł. J. S i d o r e k. Warszawa H u s s e r l E.: Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Przeł. D. G i e r u l a n k a. Warszawa H u s s e r l E.: Medytacje Kartezjańskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena. Przeł. A. W a j s. Warszawa H u s s e r l E.: Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu. Przeł. J. S i d o r e k. Warszawa I n g a r d e n R.: Książeczka o człowieku. Kraków I n g a r d e n R.: Spór o istnienie świata. T. 1: Ontologia egzystencjalna. Przyg. D. G i e r u l a n k a. Warszawa I n g a r d e n R.: Spór o istnienie świata. T. 2: Ontologia formalna. Cz. 1: Forma i istota. Przyg. D. G i e r u l a n k a. Warszawa I n g a r d e n R.: Spór o istnienie świata. T. 2: Ontologia formalna. Cz. 2: Świat i świadomość. Przyg. D. G i e r u l a n k a. Warszawa O g r o d n i k B.: Ingarden. Warszawa S m o l a k M.: Filozofia człowieka u Romana Ingardena. Kraków Ś w i ę c i c k a K.: Husserl. Warszawa 2005.