O BADANIACH W PSYCHOLOGII: PUBLIKOWANIE, OCENA, ZAPOBIEGANIE PATOLOGIOM NAUKI

Transkrypt

1 ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE/ ANNALS OF PSYCHOLOGY 2014, XVII, 3, SANTO F. DI NUOVO 1 Universit di Catania Dipartimento di Scienze della Formazione Sezione di Psicologia O BADANIACH W PSYCHOLOGII: PUBLIKOWANIE, OCENA, ZAPOBIEGANIE PATOLOGIOM NAUKI Czy mona wskaza jakkolwiek specyfik bada prowadzonych przez psychologów w ich własnym kraju, która uzasadniałaby publikacj równie w ich jzyku ojczystym? Pytanie, jakie stawia Brzeziski (2014), wymaga rozwaenia rónych typów bada psychologicznych: prace dotyczce zagadnie uniwersalnych musz by rozpowszechniane w powszechnie uznawanym naukowym formacie i w midzynarodowym jzyku, natomiast prace, których przedmiot dotyczy okrelonych aspektów aplikacyjnych powizanych z konkretnymi kontekstami, mog by publikowane w jzyku, którym swobodnie posługuj si psychologowie mieszkajcy w danym kraju. Bada tego drugiego rodzaju, o ile s prowadzone przy uyciu poprawnej metodologii, nie powinno si uznawa za drugorzdne pod wzgldem wartoci naukowej. Jeli chodzi o pytanie dotyczce wskaników, które powinny by stosowane do okrelania pozycji psychologa w wiatowej nauce, omówi załoenie obiektywizmu w tego rodzaju ocenie. Obiektywizm bardzo trudno uzyska, posługujc si kryteriami liczbowymi, natomiast ustalone z góry progi oraz kryteria naukowe i dydaktyczne mogłyby lepiej nadawa si do pełnej oceny dokonywanej w zwizku z habilitacj lub dla innych celów akademickich. Jeli chodzi o reakcje na patologie w nauce, takie jak fabrykowanie, fałszowanie i plagiatowanie danych, metaanaliza oparta na kumulatywnym badaniu bada pozwoliłaby wykry nieoczekiwane wartoci skrajne i odkry efekty szuflady, umoliwiajc replikacje oraz zwikszajc poszanowanie reguł nauki i zasad etyki. Słowa kluczowe: badania naukowe, publikacja, ocena, fałszowanie, metaanaliza. Odpowiedzi na dwa pierwsze pytania postawione przez Brzeziskiego (2014) wymagaj rozwaenia rónych typów bada psychologicznych. Badania Adres do korespondencji: SANTO F. DI NUOVO Dipartimento di Scienze della Formazione, Sezione di Psicologia, Universit di Catania, Via Biblioteca, 4, Catania 95124;

2 604 SANTO F. DI NUOVO teoretyczne i eksperymentalne dotyczce procesów (poznawczych, emocjonalnych, neuropsychologicznych, interpersonalnych), które zasadniczo s uniwersalne, musz by prowadzone, a ich wyniki powinny by rozpowszechniane zgodnie z wytycznymi metodologicznymi uznawanymi na całym wiecie, a take w powszechnie uznawanym formacie i jzyku (tj. zgodnie ze stylem APA i w jzyku angielskim), niezalenie od tego, gdzie mieszka autor i gdzie ma siedzib wydawca. Badania eksperymentalne i quasi-eksperymentalne dotyczce okrelonych aspektów aplikacyjnych, ciekawszych i uyteczniejszych w danym kraju, powinny by prowadzone zgodnie z wytycznymi metodologicznymi wskazanymi powyej, mog jednak by publikowane w takim miejscu i w takim jzyku, które uczyni je dostpnymi dla psychologów mieszkajcych w tym kraju (np. w jzyku polskim lub włoskim). Sdz, e rozrónienie odmiennych typów bada i publikacji wyników powinno uwzgldnia nie tylko kontekst (w jakim prowadzone jest badanie) czy cel (cele naukowe lub kształcenie specjalistów do praktyki psychologicznej), lecz przede wszystkim przedmiot pracy naukowej. Jako przykłady podałbym badania aplikacyjne: w dziedzinie edukacji, odnoszce si do bardzo konkretnych systemów kształcenia (np. modalnoci w terapii problemów w nauce czy doradztwa zawodowego w konkretnych realiach szkolnych); w dziedzinie psychologii sdowej, poniewa prawa i procedury dotyczce pewnych zagadnie (np. adopcji, medycznie wspomaganej prokreacji, separacji, rozwodu itp.) s specyficzne dla okrelonych pastw; w dziedzinie psychometrii, np. adaptacj testu psychologicznego na próbach krajowych. Wyniki tych bada mog by mniej atrakcyjne dla midzynarodowych wydawców naukowych (z wyjtkiem czasopism powiconych badaniom midzykulturowym), ciekawsze za dla naukowców zainteresowanych konkretnym poruszanym w nich problemem badawczym. Tego rodzaju prace mogłyby ukazywa si (nie uchybiajc, rzecz jasna, powszechnie uznawanym normom metodologicznym): w krajowych czasopismach recenzowanych (unikajc syntez introligatorskich i wydawnictw z siedzib w szopie u szwagra ); w jzyku, którym swobodnie posługuj si wszyscy psychologowie zainteresowani wykorzystaniem tych konkretnych wyników (niektóre czasopisma krajowe przyjmuj drosz, ale przydatn formuł dwujzyczn). To samo odnosi si do debat na tematy właciwe kontekstowi krajowemu, na przykład dotyczce psychologów w szkołach i centrach zatrudnienia, problemów

3 O BADANIACH W PSYCHOLOGII 605 pracy i organizacji, programów profilaktyki zdrowotnej itd. Równie zagadnienia metodologiczne mog by omawiane w jzyku danego kraju w celu upowszechnienia wiedzy naukowej wród studentów i praktyków. Gdy wiele lat temu publikowałem podrcznik powicony metaanalizie, podejmujcy na nowo kwesti wytycznych do prowadzenia kumulatywnych bada naukowych i relacjonowania najwaniejszych wyników uzyskanych w szeregu dziedzin aplikacyjnych (Di Nuovo, 1996), wybrałem jzyk włoski i włoskiego wydawc. Wolałem opublikowa metodologi słabo wówczas znan we Włoszech w ten włanie sposób, zamiast składa moj prac do druku w prestiowym zagranicznym wydawnictwie, poniewa wiele dobrych pozycji na ten temat ukazało si ju wczeniej w jzyku angielskim. Wane jest, aby nie kierowa si krzywdzcym załoeniem, e tego rodzaju badania i publikacje nawet jeli ich metodologia jest poprawna maj podrzdn warto naukow, równie na potrzeby ewaluacji akademickiej; bdzie to zacht dla młodych badaczy. Dlatego zgadzam si pod okrelonymi wyej warunkami z twierdzc odpowiedzi Brzeziskiego na drugie pytanie: Czy psychologowie powinni publikowa (te) w rodzimym jzyku i te w Polsce wydawa własne prace?. Publikowanie prac naukowych na zarysowane wyej tematy w jzyku rodzimym jest korzystne, gdy zapobiega sytuacji, w której cała wiedza naukowa psychologów pracujcych w danym kraju, jak równie uaktualnianie zdobytych informacji, oparte byłyby na upraszczajcych tłumaczeniach haseł z Wikipedii (lub z podobnych ródeł) na jzyk tego kraju. Jeli chodzi o pytanie 3, Za pomoc jakich wskaników dokonuje si (powinna si dokonywa) ocena pozycji psychologa w wiatowej nauce?, nie mam zaufania do rónego rodzaju zabaw w numerki pochodzce z dziwacznych kombinacji wskaników bibliometrycznych. Liczby (np. wskaniki oparte na cytowaniach, takie jak wskanik h, wskanik g oraz inne) wi si z kryteriami, które nie s wcale obiektywne, jak si naiwnie sdzi. W rzeczywistoci cytowania zale od: moliwoci publikacji w czasopismach ogólnodostpnych (czsto wymagajce uiszczenia opłat, przez co do argumentu naukowego dochodzi argument finansowy); uczestnictwa w duych sieciach naukowców, co ułatwia branie udziału w grze (przedsiwziciu?) polegajcej na wzajemnym cytowaniu swoich prac; działalnoci w takich dziedzinach naukowych (np. w neuronaukach), w których system cytowa i liczba współautorów (rzeczywistych lub fikcyjnych) pozwalaj zdoby wicej cytowa.

4 606 SANTO F. DI NUOVO Wskaniki cytowa powinny by okrelane z uwzgldnieniem wieku akademickiego (academic age) badacza i w odniesieniu do konkretnej dziedziny bada, poniewa poszczególne dziedziny złoonej dyscypliny (takie jak historia psychologii, neuropsychologia, metodologia, psychologia wychowania, psychologia społeczna czy sdowa) róni si pod wzgldem panujcej w nich polityki wydawniczej. Przykładem tej rónicy jest fakt, e w niektórych sporód wspomnianych dziedzin preferowane s monografie bdce wynikiem pracy badawczej, podczas gdy w innych preferowane s krótkie artykuły zawierajce dane z pojedynczych eksperymentów. Jak wskaniki liczbowe mogłyby słuy do porównywania tak rónych wiatów z ich odmiennymi podejciami teoretycznymi, tradycjami akademickimi, metodami i praktykami? We Włoszech na potrzeby wniosków habilitacyjnych zaprojektowano bardzo skomplikowany system median (tj. wartoci rodkowych wskaników uzyskanych przez cał populacj badaczy w poszczególnych dziedzinach); towarzyszyły temu liczne spory i dyskusje dotyczce kryteriów, sprawiedliwych dla jednych kandydatów i podgrup, a niesprawiedliwych dla innych. W niektórych dziedzinach nauki przy konstruowaniu owych median uwzgldniono wskaniki bibliometryczne (tj. liczb artykułów i sum cytowa w czasopismach z listy filadelfijskiej lub listy Scopus, wskanik h), w innych natomiast (np. w socjologii, filozofii czy pedagogice) zastosowano kryteria niebibliometryczne. Włczenie dyscyplin psychologicznych psychologii ogólnej, psychologii wychowania, psychologii społecznej, psychologii pracy i psychologii klinicznej, razem z metodologiami do grupy nauk stosujcych kryteria bibliometryczne w ewaluacji akademickiej przyniosły w rónorodnym wiecie psychologii wyranie nieobiektywne rezultaty, szczególnie niesprawiedliwe w zestawieniu z wymienionymi wyej dyscyplinami pokrewnymi, w których zastosowano łagodniejsze kryteria. Ogólnie rzecz biorc, wbrew temu, co si powszechnie sdzi, obiektywizm trudno uzyska przy uyciu kryteriów liczbowych. Mona doda, e pozytywne cytowania nie s odróniane od negatywnych, a fałszerstwa i niewłaciwe procedury badawcze (o których mowa w pytaniu 4 Brzeziskiego) niełatwo jest wykry wyłcznie za pomoc automatycznych wskaników. W celu zapewnienia uczciwej oceny pozycji psychologów w wiecie nauki, preferowałbym procedur bardziej tradycyjn, w której komisja ekspertów (wspierana przez recenzentów zewntrznych) oceniałaby habilitantów lub dokonywała ewaluacji w innych naukowych lub akademickich celach, biorc pod uwag szereg kryteriów, takich jak: poprawno i aktualno przygotowania teoretycznego w zakresie ogólnych celów badawczych zadeklarowanych w yciorysie naukowym; spójno obszaru bada; odpowiedni dobór metod i technik; jako i oryginalno wyników; ro-

5 O BADANIACH W PSYCHOLOGII 607 dzaje i miejsca publikacji; cytowania zwizane z poszczególnymi rodzajami publikacji. W przypadku wniosków dotyczcych stanowisk akademickich ocenie powinny podlega równie kompetencje w przełoeniu wyników naukowych na dydaktyk. To nie wskaniki liczbowe s istotne (liczby czsto przesłaniaj wane kwestie jakociowe pozorami obiektywizmu!), lecz dokonana przez kompetentn i odpowiedzialn komisj, wynikajca z namysłu, krytyczna ocena całoci yciorysu naukowego kadego kandydata czyli jego drogi naukowej, dydaktycznej i zawodowej. Podsumowujc, zgadzam si ze stwierdzeniem zawartym w Deklaracji z San Francisco (DORA, 2012): nie naley stosowa wskaników odnoszcych si do czasopism, takich jak Journal Impact Factors [miary oddziaływania czasopism], jako zastpczej miary jakoci poszczególnych artykułów badawczych, a take z wnioskami Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2014): naley bezwzgldnie stosowa system oceny peer review, w którym starannie wyselekcjonowani uczeni oceniaj oryginalno indywidualnych osigni naukowych innych badaczy, a pomocnicz rol moe spełnia liczba cytowa oraz wskanik h. Jeeli chodzi o pytanie 4, dotyczce wniosków płyncych z patologii w nauce i reakcji na te patologie (tj. fabrykowanie, fałszowanie, plagiatowanie), Brzeziski uwaa, e psychologowie powinni udostpnia swoje dane surowe i dzieli si nimi z innymi badaczami, jeli zostan o to poproszeni, aby umoliwi zewntrzne replikacje bada empirycznych. Ja natomiast sugeruj, e oparta na kumulatywnych badaniach bada metaanaliza pomogłaby stwierdzi, jaki jest rozkład efektów eksperymentalnych uzyskanych w poszczególnych dziedzinach i zagadnieniach, wykrywajc wartoci skrajne i wyjaniajc wariancj midzy badaniami na te same tematy za pomoc zmiennych metodologicznych traktowanych jako predyktory poredniczce (Schulze, 2004; Borenstein, Hedges, Higgins, Rothstein, 2009). Efekty szuflady (Rosenthal, 1979) mona wykry, zwracajc si bezporednio do autorów z prob nie tylko o dane surowe niezbdne do bada kumulatywnych, lecz take o informacje na temat bada niepublikowanych. Tego rodzaju kontrola literatury naukowej moe te przyczyni si do umoliwienia replikacji oraz do wikszego poszanowania reguł naukowych i zasad etycznych.

6 608 SANTO F. DI NUOVO LITERATURA CYTOWANA Borenstein, M., Hedges, L. V., Higgins, J. P. T. i Rothstein H. R. (2009). Introduction to metaanalysis. Chichester, UK: Wiley. Brzeziski, J. M. (2014). O tym, co wane, gdy mylimy o psychologii w Polsce. Roczniki Psychologiczne, 17(3), Di Nuovo, S. (1996). La meta-analisi. Roma: Borla. DORA (2012). San Francisco Declaration on Research Assessment. Zaczerpnite 27 padziernika Strona internetowa: FNP (2014). Owiadczenie władz Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Zaczerpnite 27 padziernika Strona internetowa: Rosenthal, R. (1979). The file-drawer problem and tolerance for null results. Psychological Bulletin, 86, Schulze, R. (2004). Meta-analysis. A comparison of approaches. Bern: Hogrefe & Huber.