This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 377, ISSN OCENA WYSTĘPOWANIA ZABURZEŃ STATYKI KOŃCZYN DOLNYCH WŚRÓD DZIECI Z REGIONU MIEJSKIEGO I WIEJSKIEGO - BADANIA PILOTAŻOWE EVALUATION OF LOW EXTREMITY STATIC DEFECTS IN CHILDREN FROM URBAN AND RURAL REGIONS - A PILOT STUDY Anna Puzder 1, Kamila Gworys 1, Elżbieta Kowalewska 1 Sylwia Durka 2, Beata Kunikowska 3, Jolanta Kujawa 1 1 Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Wojewódzkie Centrum Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. Dr Z. Radlińskiego w Łodzi 2 Wojewódzki Szpital Zespolony w Płocku, Zakład Usprawniania Leczniczego 3 Zakład Nauczania Pielęgniarstwa z Pracowniami Praktycznymi Uniwersytet Medyczny w Łodzi Streszczenie: Celem pracy była cena częstości występowania wad statyki kończyn dolnych u dzieci w wieku 9-10 lat żyjących w odmiennych warunkach środowiskowych Materiał i metody: Badaniami objęto 92 dzieci (43 dziewcząt i 49 chłopców) w wieku 9-10 lat z aglomeracji miejskiej i wiejskiej. Zastosowano autorski kwestionariusz badania, badanie ortopedyczne, test Tomayera, wskaźnik BMI. Wyniki opracowano statystycznie z wykorzystaniem pakietu statystycznego SPSS 18 oraz Microsoft Excel Wyniki: U dzieci ze szkół miejskich nieco częściej występowała koślawość stawów kolanowych - o: 11,4%, płaskostopie podłużne o 12,2%, stopy płasko-koślawe o 3,85%, jdnak różnica ta nie była istotna statystycznie. W badaniu ruchomości kręgosłupa testem Tomayera dzieci z aglomeracji wiejskiej uzyskały lepsze wyniki. Stwierdzono dodatnią korelację wskaźnika masy ciała z koślawością stawów kolanowych i płaskostopiem u dzieci z aglomeracji miejskiej. W zajęciach sportowych uczestniczy 68% dzieci zamieszkałych w mieście i 28,6% na wsi. Wnioski: Miejsce zamieszkania nie wpływa w sposób istotny statystycznie na częstość występowania zburzeń statycznych kończyn dolnych. Zaobserwowano natomiast tendencję zmniejszania się częstości badanych wad kończyn dolnych wraz ze zwiększaniem się czasu rekreacji ruchowej. Stwierdzono również dodatnią korelację pomiędzy wskaźnikiem BMI a występowaniem koślawości kolan i stóp płaskokoślawych). Summary: Background: The aim of the study was to assess the frequency of low extremity static defects in the children 9-10 years of age living in different environments. Materials and methods: 92 children (43 girls and 49 boys, age 9-10) from urban and rural regions were examined. The following tests and examinations were performed: original author s questionnaire, orthopedic examination, Tomayer s test, body mass index (BMI) measurement. The results were statistically calculated by means of statistical program SPSS 18 and Microsoft Excel Results: There were more defects in the children from urban region as follows: valgosity of the knee joints (11,4% more than in the children from rural region), longitudinal flat feet (12,2%), flat feet with valgosity (3,85%) - but the differences were not statistically significant. The children from the rural region had better spine s range of motion assessed by Tomayer s test. 377

2 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 378, ISSN Positive correlations were revealed in the children from rural region: between BMI and knee joints valgosity, between BMI and flat feet. 68% of children from urban and 28,6% from rural region attend to physical trainings in their schools. Conclusions: The place of living does not influence on the frequency of low extremity static defects. The tendency, that the frequency of low extremities defects decrease if time spending on physical activity increase, was revealed. Positive correlation between BMI and knee joints valgosity and flat feet with valgosity were also revealed. Słowa kluczowe: wady statyczne kończyn dolnych, u dzieci, aglomeracja miejska i wiejska, wskaźnik masy ciała (BMI) Key words: low extremity static defects, children, urban region, rural region, body mass index (BMI) Wstęp Częstość występowania wad postawy w populacji polskiej sięga od kilku do kilkudziesięciu procent. Jedną z najczęściej obserwowanych wad jest płaskostopie. Rozbieżność w statystykach jest spowodowana różnicą stosowanych metod oceny postawy ciała, często nie uwzględnia się odchyleń wynikających z fizjologicznego rozwoju [1]. Fabry [2] opisuje statyczne, osiowe i rotacyjne deformacje kończyn dolnych, jako bardzo częstą przyczynę wizyt dzieci u lekarza. Stawy kolanowe koślawe i szpotawe są typowe dla różnych grup wiekowych i często poprawiają się spontanicznie, dlatego ważne jest rozróżnienie między zmianami fizjologicznymi a patologią. Przyczyny zaburzeń statycznych kończyn dolnych są zróżnicowane i mogą być związane z nawykami i sposobem życia. Wśród najczęściej wymienianych, przez wielu autorów, jest znaczne ograniczenie aktywności ruchowej, siedzący tryb życia, długotrwałe przebywanie w pozycji stojącej, niewłaściwe obuwie oraz nadwaga, również jako przyczynę wymienia nadmierne przeciążenie tornistrem szkolnym [3,4,5,6,7]. Indyjscy badacze wykazali, że noszenie plecaka ważącego 15% wagi ciała wpływa na zaburzenia statyki ciała [8]. Jednak w badaniach Cottalorda i wsp. [9] nie potwierdzono tej tezy i nie ma dowodu na to by zniekształcenia były skutkiem noszenia ciężkiego plecaka. Amerykańscy specjaliści diagnostykę rozpoczynają od szczegółowego wywiadu oraz sklasyfikowaniu czy płaskostopie jest wrodzone czy nabyte oraz czy wada ma charakter czynnościowy czy strukturalny [10].W badaniach Rottera[9] w 2009 r. dotyczących dzieci przedszkolnych stwierdzono, że rodzice dzieci mają świadomość konieczności badania i oceny postawy ciała oraz znaczenia profilaktyki, natomiast nie dostrzegają roli ćwiczeń w domu. Micun i Owłasiuk [10] przeanalizowały poziom wiedzy uczniów klas V na temat profilaktyki wad postawy: uczniowie w większości znają niekorzystne czynniki wpływające na postawę ciała. Młodzi ludzie wiedzą, że prawidłowe odżywianie wpływa na sylwetkę i rozwój fizyczny, a mimo to tylko ok. 30% zwraca uwagę podczas siedzenia na swoją postawę. Dlatego wskazana jest edukacja rodziców w zakresie zasad ergonomii i znaczenia ich przestrzegania dla fizycznego rozwoju dzicka oraz edukacja uczniów w zakresie znaczenia zachowania prawidłowej postawy[12]. Istotna wg Kasperczyka [13] jest także ocena i dostosowanie zgodnie z zasadami ergonomii stanowiska nauki i zabawy dziecka w warunkach szkolnych i przedszkolnych [13]. 378

3 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 379, ISSN Cel pracy 1. Analiza częstości występowania zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci z wybranych szkół podstawowych w regionie miejskim i wiejskim. 2. Analiza wpływu wskaźnika BMI na częstość występowania zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci z wybranych szkół podstawowych w regionie miejskim i wiejskim 3. Analiza wpływu rekreacyjnej aktywności ruchowej dziecka na występowanie zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci z wybranych szkół podstawowych ww regionie miejskim i wiejskim Materiał i metody Grupę badaną stanowiło n-92 dzieci ( 43 dziewcząt i 49 chłopców) w wieku 9-10 lat (9,6 ± 0,5) ze Szkoły Podstawowej w aglomeracji miejskiej i wiejskiej województwa Mazowieckiego w 2011 (Tab.1). Tabela 1. Struktura grupy badanej n=92, według wieku i płci oraz miejsca zamieszkania. Badanie przeprowadzono po uzyskaniu od rodziców / opiekunów pisemnej zgody na uczestnictwo dziecka w badaniu po zapoznaniu z przebiegiem badania. Badanie obejmowało wywiad wg autorskiego kwestionariusza (pytania między innymi o ocenę poziomu aktywności ruchowej pozalekcyjnej, zajęcia gimnastyki korekcyjnej dziecka w opinii opiekunów) oraz z badania ortopedycznego m.in. stawów kolanowych i stóp. Oceniano częstość występowania następujących zaburzeń statyki kończyn dolnych:- koślawość, szpotawość stawów kolanowych, stopy podłużnie oraz poprzecznie płaskie, stopy płasko- koślawe,koślawe paluchy. W badaniu uwzględniono także pomiar wzrostu i masy ciała. Wyznaczono wskaźnik masy ciała BMI (kg/m2) oraz zastosowano siatki centylowe wskaźnika BMI. Wykonano test palce podłoga (test Tomayera) jako test ruchomości zgięciowej kręgosłupa poprzez wykonanie skłonu w pozycji stojącej i pomiarze odległości koniuszków palców rąk od poziomu podłogi. Do oceny zależności pomiędzy częstością występowania poszczególnych zaburzeń statyki kończyn dolnych od miejsca zamieszkania, płci, wskaźnika BMI czy aktywności fizycznej badanych, wykorzystano nieparametryczny test niezależności chi kwadrat (NW), przyjęto poziom istotności p= 0,005. Analizę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu statystycznego SPSS 18 oraz Microsoft Excel Wiek Miejsce zamieszkania 9 lat 10 lat % Liczebność % Liczebność % Ogółem dziewczęta 8 44, , ,2 chłopcy 10 55, , ,8 Ogółem , , ,0 dziewczęta 8 40, , ,0 chłopcy 12 60, , ,0 Ogółem , , ,0

4 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 380, ISSN Wyniki Przeprowadzone badania wykazały, iż najczęściej występującymi zaburzeniami statyki kończyn dolnych są nieprawidłowości w wysklepieniu stopy pod postacią stóp płaskich podłużnie, płaskich poprzecznie lub płasko-koślawych ( 67,4% ) Zaobserwowano, iż u dziewcząt częściej występowały nieprawidłowości w wysklepieniu stóp (70%). W grupie badanych dziewcząt najczęściej występowały stopa płaska poprzecznie (42% badanych dziewcząt). U chłopców najczęściej zaobserwowano stopę płaską podłużnie (ok. 35% badanych chłopców). Stwierdzone różnice są istotnie statystycznie. Częstość występowania zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci mieszkających w środowisku wiejskim to 34% w badanej grupie oraz 41% w grupie badanych z aglomeracji miejskiej (Ryc. 1). Różnice w częstości występowania stawów kolanowych koślawych, stawów kolanowych szpotawych, paluchów koślawych, stóp płaskich podłużnie i poprzecznie u dzieci zamieszkałych w mieści i na wsi nie są istotnie statystycznie. Rycina 1. Częstość występowania poszczególnych wad kończyn dolnych w zależności od miejsca zamieszkania region wieś/miasto. Analizując wyniki ruchomości kręgosłupa testem Tomayera u dzieci z aglomeracji wiejskiej jest ruchomość jest lepsza- ponieważ 73,8% badanych dzieci dotykało palcami podłogi, natomiast tylko 32% dzieci z miasta (Tab. 2). Tabela 2. Test ruchomości kręgosłupa (test Palce podłoga Tomayera) w zależności od miejsca zamieszkania region wieś/ miasto. 380 Test Tomayera Miejsce zamieszkania Liczebność % 0 cm 31 73, cm 8 19, cm 3 7,1 pow. 20cm 0 0 Ogółem ,0 0 cm 16 32, cm 15 30, cm 11 22,0 pow. 20 cm 8 16,0 Ogółem ,0

5 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 381, ISSN Wskaźniki korelacyjne przyjmują wartości z przedziału od 0,4 do 0,7 co wskazuje na zależność o umiarkowanej sile. Zaobserwowano istotnie statystyczną różnicę pomiędzy ruchomością kręgosłupa oznaczoną Testem Tomayera. a miejscem zamieszkania, poziom istotności (p=0,005). Analizując wyniki wskaźnika BMI w zależności od miejsca zamieszkania zaobserwowano, iż u 47,6% dzieci z terenów wiejskich wskaźnik BMI zawierał się w przedziale pomiędzy 25 a 75 centylem natomiast u dzieci z aglomeracji miejskiej w analogicznym przedziale wskaźnika BMI zaobserwowano tylko u 34%. Wśród dzieci z terenów wiejskich wyniki wskaźnika BMI powyżej 75 centyla (określana jako dzieci z nadwagą i otyłością) uzyskano u 42,9%, natomiast spośród dzieci z aglomeracji miejskiej u 54% (Tab.3). Tabela 3. Wskaźnik BMI w zależności od miejsca zamieszkania badanych dzieci n=92. BMI Liczebność % Liczebność % poniżej 25 centyla 4 9,5 6 12,0 pomiędzy 25 a 75 centylem 20 47, ,0 pomiędzy 75 a 90 centylem 7 16, ,0 powyżej 90 centyla 11 26, ,0 Ogółem , ,0 W analizie częstości wad kończyn dolnych w zależności od wyników wskaźnika BMI w badanej grupie dzieci koślawości kolan jest stotnie statystyczna (Tab.4). Tabela 4. Występowanie wad kończyn dolnych w zależności od wskaźnika BMI i miejsca zamieszkania u badanych dzieci n=92. Ukształtowania stawów kolanowych 381 Ukształtowanie stawów kolanowych PRAWIDŁOWE WADY KOLAN PRAWIDŁOWE WADY KOLAN BMI Liczebność % Liczebność % Liczebność % Liczebność % poniżej 25 centyla 3 7,2 1 2, pomiędzy centylem 18 42,8 2 4, pomiędzy centylem 5 11,9 2 4, powyżej 90 centyla 5 11,9 6 14, W dodatkowych zajęciach sportowych uczestniczy 68% dzieci zamieszkałych w mieście i tylko 28,6% zamieszkałych na wsi. W badanej grupie dzieci n=92 na zajęcia gimnastyki korekcyjnej uczęszczało 16,7% dzieci z aglomeracji wiejskiej i 44% z miasta (Tab.5)

6 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 382, ISSN Tabela 5. Uczestnictwo w dodatkowych zajęciach rekreacyjnych i korekcyjnych w zależności od miejsca zamieszkania dziecka. Czy dziecko uczestniczy w dodatkowych zajęciach sportowych? Czy dziecko uczęszcza na zajęcia korekcyjne? Miejsce zamieszkania Liczebność % Liczebność % Tak 12 28,6 7 16,7 Nie 30 71, ,3 Ogółem , ,0 Tak 34 68, ,0 Nie 16 32, ,0 Ogółem , ,0 Analizując wpływ czasu aktywności ruchowej rekreacyjnej w grupie badanych dzieci częstość występowania zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci spędzających poniżej 2 godzin tygodniowo na zajęciach rekreacyjnych wyniosła 84,2%, natomiast wśród dzieci u których aktywność taka wynosiła powyżej 5 godzin tygodniowo wady kończyn dolnych występowały z częstością 69,6%. Zaobserwowano tendencję zmniejszania się częstości badanych wad kończyn dolnych wraz ze zwiększaniem się czasu rekreacji ruchowej (Tab. 6) Tabela 6. Czas trwania aktywności ruchowej w ciągu tygodnia u badanych n=92 dzieci. Aktywność ruchowa w ciągu tygodnia Prawidłowe ukształtowanie kończyn dolnych I Poniżej 2 godzin 382 II 2 5 godzin III Powyżej 5 godzin Liczebność % Liczebność % Liczebność % 3 15, ,4 Wady kończyn dolnych 16 84, ,6 Dyskusja Ogółem Postawa ciała człowieka jest wyrazem stanu fizycznego i psychicznego, zależy także od wpływów środowiskowych i kulturowych takich jak warunki do nauki, sposób spędzania czasu wolnego, również od zawodu i wykształcenia rodziców[1].częstość występowania wad postawy u dzieci w Polsce wg różnych autorów określana jest nawet do kilkudziesięciu procent, co może być wynikiem stosowania odmiennych metod badawczych[14,15]. Celem pracy była analiza częstości występowania zaburzeń statyki kończyn dolnych u dzieci z wybranych szkół podstawowych w mieście i na wsi. W badaniach Hagnera [4] postawa określona, jako niewłaściwa występowała u ok. 73% dziesięciolatków. Częstość występowania wadliwej postawy ciała w badaniu Brożyny[16] kształtuje się na poziomie 44%. W badaniach Borzęckiego[17] częstość występowania wady postawy u dziewięciolatków wynosiła 13,9% a u dziesięciolatków 19,2%. W tym samym badaniu płaskostopie występowało z częstością 19,4%, kolana koślawe 6%. W badaniach Drzał [14] płaskostopie występowało u 33% trzecioklasistów.

7 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 383, ISSN W literaturze z najczęściej obserwowanych wad wymieniane są stopy płaskie i płaskokoślawe. Występowanie stóp płaskich szacuje się nawet do 90% w populacji dziecięcej [18]. W badaniach własnych prawidłowe ukształtowanie kończyn dolnych stwierdzono u 24% badanych dzieci, stopy płaskie podłużnie u 36,4% dzieci, płaskie poprzecznie 26,1% oraz płasko koślawe 28,3%. Łącznie wady stóp zaobserwowano aż u 67,4% badanych dzieci. Wyniki zbliżone do obecnego badania uzyskano w pracy Ćwirlej [19] gdzie w grupie badanych dzieci rozkład częstości wad był następujący: wady stóp występowały u 51,7%, kolana koślawe u 24,6%, a kolana szpotawe u 6,1% badanych dzieci. W obecnym badaniu częstość występowania kolan koślawych wyniosła 34,8% a kolan szpotawych 3,3%. natomiast częstość występowania zaburzeń statyki stawów kolanowych wyniosła 42% u dzieci z miasta i 33% u dzieci ze wsi. Wady w wysklepieniu stóp zaobserwowano u 74% dzieci z miasta i dzieci ze wsi 59,6%. Analizując częstość występowania poszczególnych wad kończyn dolnych w zależności od miejsca zamieszkania nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie. W badaniach Łukowicz i wsp.[20] również zaznaczają się niewielkie różnice w częstości występowania wad pomiędzy dziećmi ze środowiska miejskiego i wiejskiego, jednak wśród dzieci z regionu miasta rzadziej występowały wady postawy. Natomiast w badaniach Nowosad-Sergeant[21] wśród dzieci wiejskich częściej notowano postawę wadliwą. W dostępnej literaturze przedmiotu autorzy niejednoznacznie wskazują na przewagę częstości wad postawy w zależności od płci. Borzęcki [17] w swoich badaniach opisał częstość występowania wad postawy wśród 11,9% dziewcząt zaś wśród chłopców 9,2%. W pracy Pfaiffera i wsp.[22], częstość występowania stopy płaskiej u chłopców określono na 52% zaś 36% u dziewcząt. Natomiast w badaniach Drzał [14 ] na grupie trzecioklasistów odsetek dziewcząt z płaskostopiem było większy niż w grupie chłopców. Łukowicz [20]w swoich badaniach wykazała, iż częstość występowania koślawych kolan u dziewcząt to 20% zaś u chłopców to16%, częstość kolan szpotawych u chłopców odpowiednio opisano u 15,2% natomiast 11,7 % wśród dziewcząt. W badaniach Penha [23] koślawe stawy kolanowe występują u 58% dziewięcioletnich dziewcząt oraz 45% dziesięcioletnich dziewcząt. W obecnym badaniu zaobserwowano, iż u dziewcząt częściej występowały nieprawidłowości w wysklepieniu stóp (70%) w porównaniu do chłopców (65%). Gettys [3] w swoich badaniach z 2011 roku opisuje otyłość wśród dzieci, jako narodowy problem, od 1980 roku ilość dzieci z nadwagą została więcej niż podwojona. Wśród medycznych problemów u dzieci z nadwagą wymienia się kolana koślawe oraz stopy płaskie. W badaniach Drzał [14.] również udowodniono związek otyłości z obniżeniem łuku podłużnego. W cytowanym badaniu rozpoznaną otyłością w grupie badanej było 27% dzieci, z czego w populacji wiejskiej zanotowano otyłość u ok. 26,2%, zaś w mieście u 28% badanych dzieci. Trzcińska [24] w 2007 roku wykazała w swoich badaniach tendencję do nasilania się u dzieci o wysokim wskaźniku BMI nieprawidłowości w obrębie stóp i kolan.w badaniach Basterfield i wsp. [25] opublikowanych w 2010 roku zaobserwowano zmniejszanie się aktywności ruchowej oraz zwiększenie siedzącego trybu życia już przed wiekiem młodzieńczym. Ważna jest zatem edukacja i profilaktyka już w wieku przedszkolnym. i wczesnoszkolnym. W obecnym badaniu pytano opiekunów dzieci jak często uczestniczą dzieci w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych oraz oceniono częstość wad stóp i kolan u tych dzieci. Analizując aktywność ruchową w badanej grupie należy zwrócić uwagę że aktywność ruchowa pozalekcyjna w środowisku wiejskim jest znacznie większa niż w mieście, w opinii rodziców aktywnie spędza powyżej 5 godzin w tygodniu 20% dzieci z miasta i ok. 30% dzieci ze wsi. 383

8 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 384, ISSN Odmienne wyniki od prezentowanych przedstawiono w badaniach Walickiej-Cupryś [26] na grupie wiekowej lat. Zaobserwowano większą aktywność fizyczną na terenach miejskich niż wiejskich. Reasumując przegląd dostępnego piśmiennictwa oraz realizowanych badań naukowych na temat częstości występowania wad kończyn dolnych u dzieci z różnych środowisk przy stopniowym zacieraniu się różnic kulturowych nadal istotna jest profilaktyka wad postawy już od najmłodszych lat szkolnych. Wnioski 1. Stwierdzono brak różnic istotnych statystycznie w częstości występowania poszczególnych zburzeń statycznych kończyn dolnych w zależności od miejsca zamieszkania. 2. W analizie częstości wad kończyn dolnych w zależności od wyników wskaźnika masy ciała BMI, w badanej grupie dzieci koślawość kolan była istotnie statystyczna 3. Zaobserwowano tendencję zmniejszania się częstości wad kończyn dolnych wraz ze zwiększaniem się czasu rekreacji ruchowej. Wady kończyn dolnych wykazano u 84,2% dzieci mało aktywnych i 69,6% dzieci bardzo aktywnych. 4. Uzyskane wyniki badań pilotażowych wskazują na potrzebę profilaktyki wad postawy zwłaszcza w aglomeracjach miejskich Piśmiennictwo 1. Gawron A, Janiszewski M.: Płaskostopie u dzieci- częstość występowania wady a wartości masy i wzrostu w odniesione do siatki centylowej; Med. Sport. 2005,21,2; Fabry G.: Clinical practice. Static, axial, and rotational deformities of the lower extremities in children; Eur J Pediatr. 2010, 169(5); Gettys FK, Jackson JB, Frick SL.: Obesity in pediatric orthopaedics; Orthop. Clin. North. Am., 2011, 42(1); Hagner W, Bąk D, Hagner-Derengowska M.: Zmiany w postawie ciała u dzieci w pierwszych trzech latach nauki szkolnej; Forum Med. Rodzin., 2010,4,4; Penha P.J, Joao S.M.A, Casarotto R.A, Amino A.J, Penteadp C.: Postural assessment of girls between 7 and 10 years of age; Clinics, 2005, 60 (1); Romanowska A.: Zmiana postawy ciała dziecka pod wpływem tornistra szkolnego; Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2009,5; Trzcińska D, Olszewska E, Tabor P.: Sprawność fizyczna i postawa ciała 7- letnich dzieci o skrajnych parametrach somatycznych; Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 2009,15,3; Ramprasad M, Alias J, Raghuveer AK.: Effect of Bakpack Weigh on postural Angels in Preadolescent Children; Indian Pediatrics 2010, 47; Cottalorda J, Bourelle S, Gautheron V.: Effects of Backpack Carrying in Children; Orthopedics 2004; 27,11; Rodriguez N, Volpe RG.: Clinical diagnosis and assessment of the pediatric pes planovalgus deformity; Clin. Pediatr. Med. Surg.,2010, 27(1);

9 Kwart. Ortop. 2011, 4, str. 385, ISSN Rotter I, Wicher J, Żułak-Bączkowska K, Mroczek K, Karakiewicz B.: Profilaktyka i korekcja wad postawy u dzieci w wieku przedszkolnym w opinii rodziców; Family Medicine & Primary Care Review 2009, 11,3; Micun I, Owłasiuk A.: Wiedza uczniów klas V na temat profilaktyki wad postawy; Problemy Med. Rodzin. 2008,10,1; Kasperczyk J, Olczyk K, Jośko J, Tyrpień M.: Ergonomiczna ocena stanowiska pracy dzieci w przedszkolu i szkole; Probl. Hig. Epidemiol. 2007, 88(3); Drzał J, Mrozowiak M, Walicka-Cupryś K.: The influence obesity on the prevalance of Flat foot in children; Moloda Sportiva Nauka Ukraini 2007, 4; Barcińska I, Dubielis A. Wady postawy. W: Kiwerski J. (Red.): Rehabilitacja medyczna; PZWL Warszawa 2007; Brożyna M, Godek Ł, Śliż M, Niewczas M.: Częstość występowania wad postawy ciałą u dzieci w wieku 7-12 lat w wybranych szkołach powiatu tarnowskiego; Przeg. Nauk. Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2/2008; Borzęcki A, Sobieszek-Dziuba U, Sałaga-Pylak M.: Wady postawy u dzieci w wieku szkolnym; Probl. Hig (68); Walczak M, Napiontek M.: Stopa płaska statyczna dziecięca- kontrowersyjny temat; Chir. Narz. Ruch. Ortop. Pol. 2003, 68 (4); Ćwirlej A, Walicka-Cupryś K, Gregorowicz-Cieślik H.: Aktywność ruchowa dzieci 10-letnich w czasie wolnym; Przeg. Med. Uniwersytetu Rzeszowskiego 2005, 3,3; Łukowicz M, Talar A, Krakowiak H.: Ocena występowania wad postawy ciała wśród dzieci i młodzieży regionu bydgoskiego; W: Edukacja dla bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo regionalne wyzwania edukacji. Red. nauk. Czajkowska- Ziobrowska D, Zduniak A.; WSB Poznań 2008, s Nowosad- Sergeant E, Czarny W, Czarnota B.: Badanie współzależności pomiędzy wystepowaniem wad postawy ciała w obrębie tułowia a występującymi wadami kończyn dolnych; Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego 2/2008; Pfeiffer M, Kotz R, Ledl T, Hauser G, Sluga M.: Prevalence of Flat Foot in Preschool-Aged Children; Pediatrics 2006,118; Penha P.J, Joao S.M.A, Casarotto R.A, Amino A.J, Penteadp C.: Postural assessment of girls between 7 and 10 years of age; Clinics 2005, 60 (1); Trzcińska D, Olszewska E, Tabor P.: Zdrowotna gotowość szkolna dzieci z nadwagą i otyłością na tle grupy rówieśniczej; Pediatr. Endocr. Diabetes. Metab. 2008, 14(03); Basterfield L, Adamson A.J, FraryJ.K, Parkinson K.N, Pearce M.S, ReillyJ.J.: Longitudinal Study of Physical Activity and Sedentary Behavior in Children; Peditrics 2011, 127(1); e24-e Walicka-Cupryś K, Ćwirlej A, Kużdżał A, Zawadzka D.: Aktywność ruchowa młodzieży z terenów wiejskich i małych miast; Moloda Sportiva Nauka Ukraini 2010, 2; Adres do korespondencji: dr n. med. Anna Puzder Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul Drewnowska 75, Łódź, tel ,wew177, mail: aniapuzder@op.pl 385