Michał Ginszt 3 B c d Marcin Stępień 4 B f Joanna Gawda 5 B d Marta Suwała 6 c Jakub Smołka 7 b Maria Skublewska-Paszkowska 8 Edyta Łukasik 9 b

Transkrypt

1 Ocena skuteczności terapii punktów spustowych mięśnia czworobocznego przy użyciu elektromiografii powierzchniowej u pacjentów z dolegliwościami bólowymi zgłaszanymi w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the trapezius muscle using superficial electromyography in patients with temporomandibular joint pain Piotr Gawda 1 A b D F Joanna Michalik 2 A b D F Michał Ginszt 3 B c d Marcin Stępień 4 B f Joanna Gawda 5 B d Marta Suwała 6 c Jakub Smołka 7 b Maria Skublewska-Paszkowska 8 Edyta Łukasik 9 b b Wkład autorów: A Plan badań B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Redagowanie pracy F Wyszukiwanie piśmiennictwa Authors Contribution: A Study design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search 1,5 Prywatna praktyka w Lublinie Privat practice in Lublin 2,3,4 Studenckie Koło Naukowe Fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Student Physiotherapy Research Association, Medical University in Lublin 6 Zakład Rehabilitacji i Fizjoterapii; Katedry Rehabilitacji, Fizjoterapii i Balneoterapii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Department of Rehabilitation and Physiotherapy; Chair of Rehabilitation, Physiotherapy and Balneotherapy Medical University in Lublin 7,8,9 Instytut Informatyki, Wydział Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Lubelskiej Institute of Information Technology, Faculty of Electrical Engineering and Information Technology, Polytechnic in Lublin 1 dr n. med. / M.D., PhD 2,3,4 student / student 5 lek. dent. st. / DDS 6 mgr fizjoterapii / M.Sc. in Physiotherapy 7,8 dr inż. n. tech./ PhD 9 dr n. mat. / PhD Dane do korespondencji/correspondence address: michalik_joanna@wp.pl 8

2 Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the trapezius muscle using superficial electromyography... Streszczenie Wprowadzenie. Specyfika dolegliwości bólowych pacjenta zmienia się. Współcześnie coraz więcej pacjentów zgłasza dolegliwości bólowe okolicy stawów skroniowo-żuchwowych (SSŻ) wynikające z nadmiernych napięć mięśni narządu żucia. Wymagają oni kompleksowego leczenia uwzględniającego terapię uwalniania punktów spustowych, która jest jedną z wiodących technik stosowanych w przypadku wzmożonego napięcia mięśniowego. Cel. Ocena skuteczności terapii punktów spustowych części zstępującej mięśnia czworobocznego, z wykorzystaniem elektromiografii powierzchniowej (semg) u pacjentów zgłaszających dolegliwości bólowe okolicy stawów skroniowo-żuchwowych. Materiał i metody. Badaniami objęto grupę 20 mężczyzn w wieku od 21 do 26 lat (średnia wieku 22,6) zgłaszających dolegliwości związane z bólem i dysfunkcją w obrębie układu narządu żucia. Badani zostali poddani ocenie odczuwania bólu mierzonego skalą VAS przed i po terapii. W badanej grupie wykonano pomiary elektromiograficzne mięśnia czworobocznego w pozycji izometrycznej trwającej 30 sekund, z wykorzystaniem urządzenia Myon Motion Capture przed i po terapii uwalniania punktów spustowych. Wyniki. Poziom odczuwania bólu mierzony skalą VAS zmniejszył się po zastosowaniu terapii. Spadek częstotliwości sygnału semg w pozycji izometrycznej po terapii był mniejszy niż przed jej zastosowaniem. Wnioski. Zastosowanie terapii uwalniania punktów spustowych mięśnia czworobocznego wpływa na wolniejszy spadek częstotliwości sygnału semg w trakcie skurczu izometrycznego, co może świadczyć o wydajniejszej pracy tego mięśnia w trakcie skurczu. Jednorazowa terapia uwalniania punktów spustowych ma wpływ na zmniejszenie dolegliwości bólowych zgłaszanych przez pacjentów w okolicy stawów skroniowo-żuchwowych. Badanie elektromiografii powierzchniowej w obiektywny sposób wykazuje skuteczność terapii punktów spustowych nadmiernie napiętego mięśnia czworobocznego części zstępującej. (Gawda P, Michalik J, Ginszt M, Stępień M, Gawda J, Suwała M, Smołka J, Skublewska-Paszkowska M, Łukasik E. Ocena skuteczności terapii punktów spustowych mięśnia czworobocznego przy użyciu elektromiografii powierzchniowej u pacjentów z dolegliwościami bólowymi zgłaszanymi w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych. Forum Ortod 2016; 12: 8-14). Nadesłano: Przyjęto do druku: Słowa kluczowe: SSŻ, punkt spustowy, semg, terapia manualna, ból mięśniowo-powięziowy Wstęp Do gabinetów stomatologicznych trafia coraz więcej osób z dolegliwościami bólowymi okolicy stawów skroniowożuchwowych (SSŻ). Dysfunkcje w obrębie układu ruchowego narządu żucia są jednymi z najczęstszych problemów Abstract Introduction. Characteristics of pain complaints of patients have changed. Currently, more and more patients report pain in the temporomandibular joint (TMJ) area that result from excessive tension of the muscles in the masticatory system. They need complex treatment including trigger point release therapy that is one of the leading methods used in case of excessive muscle tension. Aim. Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the ascending part of the trapezius muscle with superficial electromyography (semg) in patients reporting pain in the temporomandibular joint area. Material and methods. The study included 20 male patients aged between 21 and 26 years (the mean age of 22.6) reporting complaints associated with pain and dysfunction of the masticatory system. Patients had an assessment of pain performed with the VAS scale before and after treatment. In the study group electromyography measurements of the trapezius muscle in the isometric position lasting for 30 seconds were performed with the Myon Motion Capture before and after trigger point release therapy. Results. The level of pain measured with the VAS scale reduced after treatment. The reduction of the semg signal in the isometric position after treatment was lower than before treatment. Conclusions. The application of trigger point release therapy on the trapezius muscle contributes to slower reduction of the semg signal frequency during isometric contraction what may indicate that this muscle works more efficiently during contraction. Trigger point release therapy performed once helps reduce pain complaints reported by patients in their temporomandibular joints. The superficial electromyography objectively indicates that trigger point release therapy of the trapezius muscle demonstrating excessive tension in its ascending part is effective. (Gawda P, Michalik J, Ginszt M, Stępień M, Gawda J, Suwała M, Smołka J, Skublewska-Paszkowska M, Łukasik E. Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the trapezius muscle using superficial electromyography in patients with temporomandibular joint pain. Orthod Forum 2016; 12: 8-14). Received: Accepted: Key words: TMJ, trigger point, semg, manual therapy, myofascial pain Introduction More and more patients with pain in the area of the temporomandibular joints (TMJ) present in dental offices. Dysfunctions in the motor system of the masticatory organ are one of the most common dental problems reported by patients (1). Such complaints are described by patients as dull, gnawing pain that is accompanied by limited mobility 9

3 stomatologicznych zgłaszanych przez pacjentów (1). Te dolegliwości są określane przez pacjentów jako tępy, nękający ból, któremu towarzyszy ograniczenie ruchomości otwierania ust, bóle karku oraz głowy (2). Często zdarza się, że wcześniejsze objawy, między innymi napięciowe bóle głowy (3), niezwiązane bezpośrednio z SSŻ, były przez pacjenta zbyt długo bagatelizowane, prowadząc do wtórnych zaburzeń całego układu mięśniowo-powięziowego okolicy stawów skroniowo-żuchwowych oraz nadmiernego napięcia mięśni żucia, tj mięśnia skroniowego, żwacza, skrzydłowatego bocznego, skrzydłowatego dolnego, górnego, skrzydłowatego przyśrodkowego. W związku z tym badania nad SSŻ przestały być kojarzone tylko z problemami stomatologicznymi i zostały powiązane z innymi obszarami badania stanu zdrowia (4). Nadmierny stres, rozregulowany układ współczulny i zaburzenia mikrokrążenia mają istotny wpływ na pobudzenie receptorów bólowych (5). Ma to znaczenie w zrozumieniu związków przyczynowo-skutkowych, z których wynikają dysfunkcje okolicy stawów skroniowożuchwowych. Literatura naukowa porusza temat grup taśm mięśniowo-powięziowych będących połączeniem między różnym strukturami ciała, wskazując na możliwość występowania objawów oddalonych od miejsca uszkodzenia (6, 7). Nieprawidłowe dystrybucje napięcia mięśnia czworobocznego generują punkty spustowe (8). Są to nadwrażliwe miejsca w obrębie napiętego pasma mięśniowego, rozpoznawane podczas badania palpacyjnego jako zgrubienia (9). Podczas nacisku punkty spustowe powodują charakterystyczny ból rzutujący na okolice punktu, powodując szereg automatycznych zakłóceń biomechanicznych. Zastosowanie elektromiografii powierzchniowej (semg) umożliwia obiektywną i bezinwazyjną ocenę aktywności mięśni (10, 11). Elektromiografia powierzchniowa jest pomocna w lokalizowaniu mięśni o zmniejszonej wytrzymałości mięśniowej wskutek wzmożonego napięcia, co umożliwia dobór odpowiedniej techniki terapeutycznej w celu ich rozluźnienia. Zastosowanie semg, a konkretnie zmian w zakresie częstotliwości sygnału, umożliwia obiektywną ocenę skuteczności terapii uwalniania punktów spustowych. Zmiany zachodzące pod wpływem zmęczenia mięśnia są widoczne w zapisie elektromiograficznym przez zmianę wartości parametrów semg. Liczne badania naukowe wskazują, że wytrzymałość mięśnia jest ściśle związana ze zmianą w zakresie częstotliwości sygnału semg (10-12). Cel Celem pracy była ocena skuteczności terapii punktów spustowych mięśnia czworobocznego części zstępującej i jej wpływ na dolegliwości bólowe okolicy SSŻ, z wykorzystaniem semg i skali VAS. of the oral cavity, pain in the neck and head (2). It is often observed that earlier symptoms, such as tension headache (3) among others, that are not directly associated with the TMJ, have been underestimated by a patient for too long and have led to secondary dysfunctions of the whole myofascial system of the area of the temporomandibular joints and excessive tension of the muscles of the masticatory system such as the temporal muscle, masseter muscle, lateral, inferior, superior, medial pterygoid muscles. Therefore studies on the TMJ stopped to be associated only with dental problems and have been related to other fields of study on the health condition (4). Excessive stress, deregulated sympathetic system and microcirculation disorders significantly contribute to the stimulation of pain receptors (5). It is of significance in order to understand causal relationships associated with dysfunctions of the temporomandibular joint area. A scientific literature discusses a subject of myofascial bands that form connections between various body structures, and therefore symptoms may be observed at a distance from the site of damage (6, 7). Trigger points are responsible for abnormal distribution of the tension of the trapezius muscle (8). They are hypersensitive points within the tense muscle band and are diagnosed as palpable thickened areas (9). On compression trigger points cause typical pain that projects towards the area of this point and causes a series of automatic biomechanical dysfunctions. The use of superficial electromyography (semg) makes it possible to assess the muscle activity in an objective and non-invasive way (10, 11). Superficial electromyography is useful to localize muscles with reduced muscle resistance as a result of excessive tension and therefore it is possible to select an appropriate therapeutic technique in order to release them. The use of semg, and especially changes in the signal frequency, allows for an objective assessment of the efficacy of trigger point release therapy. Changes that are caused by muscle fatigue are visible in electromyography recording as a change in the semg parameters. Numerous research studies indicate that muscle resistance is strictly associated with a change in the frequency of the semg signal (10-12). Aim The work aimed to assess the efficacy of trigger point release therapy of the ascending part of the trapezius muscle and its effects on pain of the TMJ area using semg and VAS scale. Material and methods The study included 20 male patients aged between 21 and 26 years (the mean age of 22.6) reporting complaints associated with pain and dysfunction of the masticatory system. 10

4 Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the trapezius muscle using superficial electromyography... Materiał i metody Badaniami objęto grupę 20 mężczyzn w wieku od 21 do 26 lat (średnia wieku 22,6) zgłaszających dolegliwości związane z bólem i dysfunkcją w obrębie układu narządu żucia. W warunkach pracy izometrycznej przeprowadzono pomiar semg mięśnia czworobocznego części zstępującej. Pacjenci oceniali dolegliwości bólowe okolicy SSŻ mierzone w skali VAS. Następnie przeprowadzono terapię uwalniania punktów spustowych mięśnia czworobocznego trwającą 20 minut. Po zastosowaniu terapii wykonano kolejny pomiar semg w warunkach pracy izometrycznej i oceniono dolegliwości bólowe w skali VAS. Do pomiaru wykorzystano elektromiograf Myon Motion Capture współpracujący z oprogramowaniem System EMG Myon 320. Do obliczenia wartości częstotliwości wykorzystano autorskie oprogramowanie o nazwie c3dtool. Badanie semg trwające 30 sekund przeprowadzono w pozycji horyzontalnej, a w tym czasie pacjent wykonywał ruch wyprostu głowy. Pomiar częstotliwości sygnału z 30. sekundy i z 1. sekundy skurczu izometrycznego posłużył do obliczenia procentowego średniego spadku częstotliwości. Badanie przeprowadzono zgodnie z wytycznymi projektu SENIAM. Obliczenia statystyczne zostały przeprowadzone przy użyciu oprogramowania IBM SS STATISTIC. Przy ocenie istotności różnic badanych zmiennych zastosowano T studenta dla prób zależnych. Różnice były rozpatrywane jako istotne statystycznie, jeśli poziom prawdopodobieństwa testowego był niższy niż założony poziom istotności (p < 0,001) (ryc. 1, 2). The semg measurements for the ascending part of the trapezius muscle were performed under isometric conditions. Patients assessed pain of the TMJ area using the VAS scale. Then, trigger point release therapy of the trapezius muscle was performed for 20 minutes. After therapy another semg measurement was performed under isometric conditions and pain was assessed using the VAS scale. The electromyograph Myon Motion Capture with software System EMG Myon 320 was used for measurements. Software called c3dtool, designed by authors, was used to calculate the frequency values. The semg examination of 30 seconds was performed in a lying position and at that time a patient had to extend their head. The percentage mean reduction in the frequency was calculated based on the value of the signal frequency from second 30 and second 1 of the isometric contraction. The test was performed as per guidelines of the SENIAM project. Statistical calculations were performed using the software IBM SS STATISTIC. A t-student test for dependent samples was used to assess significance of differences in studied variables. Differences were considered to be statistically significant if the level of test probability was lower than the assumed significance level (p < 0.001) (fig. 1, 2). Ryc. 1. Pary elektrod rozmieszczone na mięśniu czworobocznym w odniesieniu do przebiegu włókien mięśniowych. Fig. 1. Pairs of electrodes placed on the trapezius muscle with regard to the course of the muscle fibres. Ryc. 2. Pozycja horyzontalna w czasie badania mięśnia czworobocznego części zstępującej. Fig. 2. A horizontal position during an examination of the ascending part of the trapezius muscle. 11

5 Wyniki Results Tabela 1. Subiektywne odczuwanie bólu (skala VAS) przed i po zastosowanej terapii Table 1. Subjective pain assessment (VAS) prior to and after therapy Zmienna /Variable ocena wg skali VAS przed terapią /VAS assessment before therapy ocena wg skali VAS po terapii /VAS assessment after therapy Średnia /Mean SD /SD Mediana /Median Dolny kwartyl /Lower quartile Górny kwartyl /Upper quartile Min./ Max. /Min./ Max. 4,5 1,15 4,5 3,5 5, ,05 1, Analiza statystyczna /Statistical analysis Z = 3.73 p = 0,0002 Tabela 2. Wartość sygnałów EMG w czasie skurczu przed i po zastosowanej terapii Table 2. Values of the EMG signals during contraction prior to and after therapy applied Badana grupa /Study group Osoby zgłaszające dolegliwości bólowe /Subjects reporting pain Pomiar semg /semg measurement Przed terapią /before therapy Po terapii /after therapy Średni spadek częstotliwości (%) /Mean frequency reduction (%) SD (odchylenie standardowe) /SD (standard deviation) t (test T-Studenta) /t (t-student test) p (poziom istotności statystycznej) /p (level of statistical significance) 12,35 3,41 4,79 < 0,001 8,15 1,94 Dyskusja Problemy bólowe okolicy stawu skroniowo-żuchwowego mogą dotyczyć mięśnia skroniowego, żwacza, skrzydłowych bocznych i przyśrodkowych, nadgnykowych, mostkowosiatkowatych, pochyłych, dźwigacza łopatki i zstępującej części mięśnia czworobocznego. Powyższe zaburzenia mogą wynikać ze współistniejącego zespołu posturalnego, tj. skrzyżowania górnego będącego przyczyną zmiany naturalnej elastyczności tkanek miękkich. Stanowi to przykład silnej zależności pomiędzy występowaniem patologii SSŻ a sylwetką pacjenta. Wyraźna wada postawy, tj. głowa ustawiona w protrakcji, pogłębiona lordoza odcinka szyjnego, wymuszająca nadmierne napięcie części zstępującej mięśnia czworobocznego, predysponuje do zaburzeń okolicy SSŻ. Tego rodzaju dysfunkcja narządu ruchu jest efektem działania procesów adaptacyjnych, które mają związek z powtarzanymi, nieprawidłowymi wzorcami ruchowymi utrwalanymi w codziennych czynnościach. Po wyczerpaniu możliwości adaptacyjnych Discussion Complaints associated with pain of the temporomandibular joint area may be related to the temporal muscle, masseter muscle, lateral and medial pterygoid muscles, suprahyoid muscle, sternomastoid, scalene, levator scapulae muscle and ascending part of the trapezius muscle. These disorders may result from a coexisting postural syndrome such as an upper cross syndrome that contributes to changes in the natural elasticity of the soft tissues. It demonstrates a strong relationship between the TMJ pathology and the patient s posture. A visible postural defect, namely a protracted head, deepened cervical lordosis, resulting in excessive tension of the ascending part of the trapezius muscle, is a predisposing factor for disorders of the TMJ area. Such motor organ dysfunction is an effect of adaptation processes associated with repeated, abnormal motor patterns that are fixed in everyday activities. When all adaptation possibilities have been exhausted symptoms of 12

6 Assessment of the efficacy of trigger point therapy of the trapezius muscle using superficial electromyography... pojawiają się objawy dekompensacji, tj. ból, przykurcze mięśniowe i ograniczenia zakresu ruchomości (13). Zastosowanie terapii uwalniania punktów spustowych i leczenia napięcia mięśniowego ma na celu przywrócenie prawidłowych warunków do pracy mięśnia (14, 15). Kompresja ischemiczna stosowana w terapii jest jednym ze sposobów uwalniania punktów spustowych. W trakcie kompresji stosuje się jednostajny nacisk na wyczuwalnym zgrubieniu, który jednocześnie prowokuje ból (9, 14). Po terapii uwalniania punktów spustowych trwającej 20 minut następuje zwiększenie ukrwienia okolicy poddanej terapii, czego efektem jest usuwanie zalegających produktów przemiany materii w obrębie punktu spustowego (16). Efektem terapeutycznym uwalniania punktów spustowych jest rozluźnienie mięśnia oraz systemu powięziowego. Powięź jest połączona ze wszystkimi strukturami układu ruchu, dlatego dysfunkcja jednego mięśnia może powodować rzutowanie dolegliwości na inne obszary za sprawą układu mięśniowo-powięziowego (17, 18). Dzięki uwolnieniu punktów spustowych mięśnia czworobocznego możliwe jest rozluźnienie systemu powięziowego i zmniejszenie dolegliwości bólowych zgłaszanych przez pacjentów w okolicy stawów skroniowo-żuchwowych. Autorzy Skapowska, Biernacki (2013) analizowali napięcie mięśniowe u osób z zespołem bólowym szyjnego odcinka kręgosłupa po zastosowaniu terapii horyzontalnej. W badaniach nie brano pod uwagę wpływu terapii na odczuwanie bólu w okolicy SSŻ, ale zaobserwowano zmniejszenie dolegliwości bólowych odcinka szyjnego. Badania Skapowskiej i Biernackiego (2013) dowiodły, że analiza zapisów semg z dolegliwościami bólowymi jest pomocna przy diagnozowaniu zmian napięcia mięśniowego oraz w ocenie efektywności prowadzonej terapii (19). Wnioski 1. Zastosowanie terapii punktów spustowych mięśnia czworobocznego części zstępującej powoduje mniejszy spadek częstotliwości sygnału semg w czasie skurczu izometrycznego niż przed terapią. 2. Jednorazowa terapia punktów spustowych mięśnia czworobocznego części zstępującej zmniejsza dolegliwości bólowe okolicy stawów skroniowożuchwowych. 3. Badanie elektromiografii powierzchniowej w obiektywny sposób wykazuje skuteczność terapii punktów spustowych nadmiernie napiętego mięśnia czworobocznego części zstępującej. decompensation appear such as pain, muscular contractures and limitations of the mobility range (13). The use of trigger point release therapy and treatment of muscle tension aim to restore normal conditions for muscle function (14, 15). Ischaemic compression used in therapy is one of the methods to release trigger points. During compression uniform pressure is applied to palpable thickened areas resulting in pain (9, 14). After trigger point release therapy lasting for 20 minutes the blood supply in the treated area increases, and as a result, metabolic waste is removed from the area of the trigger point (16). Therapeutic effects of trigger point release therapy include relaxation of the muscles and fascias. The fascia is connected to all structures of the motor system, therefore dysfunction of one muscle may lead to projection of complaints to other areas via the myofascial system (17, 18). Trigger point release therapy of the trapezius muscle helps in the relaxation of the fascial system and reduction of pain complaints reported by patients in their temporomandibular joint area. Skapowska and Biernacki (2013) analysed muscle tension in patients with pain syndrome of the cervical spine after horizontal therapy. The studies did not consider the effects of therapy on pain in the TMJ area, but reduction of pain in the cervical spine was observed. The studies by Skapowska and Biernacki (2013) proved that an analysis of semg recording in case of pain can help diagnose changes in the muscle tension and assess the effectiveness of therapy applied (19). Conclusions 1. The use of trigger point therapy of the ascending part of the trapezius muscle results in a smaller reduction of the semg signal frequency during isometric contraction compared to the period prior to therapy. 2. Trigger point therapy of the ascending part of the trapezius muscle performed once reduces pain in the temporomandibular joint area. 3. The superficial electromyography objectively indicates that trigger point release therapy of the trapezius muscle demonstrating excessive tension in its ascending part is effective. 13

7 Piśmiennictwo / References 1. Ferendiuk E, Zajdel K, Pihut M. Incidence of Otolaryngological Symptoms in Patients with Temporomandibular Joint Dysfunctions. Bio Med Res Int 2014; 2014: Krzyżanowski M, Hansdorfer-Korzon R, Rajkowska-Labon E. Fizjoterapeutyczna ocena czynności stawów skroniowo żuchwowych wśród studentek Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Fizjoter Pol 2014; 4: Lopes SL, Costa AL, Gamba Tde O, Flores IL, Cruz AD, Min LL. Lateral pterygoid muscle volume and migraine in patients with temporomandibular disorders. Imaging Sci Dent 2015; 45: Aparecida de Godoi N, Ferruzzi F, César Rodrigues P. Current panorama of temporomandibular disorders' field in Brazil. J Appl Oral Sci 2014; 22: Pihut M, Szuta M, Ferendiuk E, Zeńczak-Więckiewicz D. Differential Diagnostics of Pain in the Course of Trigeminal Neuralgia and Temporomandibular Joint Dysfunction. Bio Med Res Int 2014; 2014: Myers TW. Taśmy anatomiczne. Meridiany Mięśniowo-Powięziowe dla Terapeutów Manualnych i Specjalistów Leczenia Ruchem. DB Publishing 2010: Chaitow L. Techniki energii mięśniowej. Elsevier 2011: Wojtyczek Ł. Zaburzenia czynnościowe w układzie mięśniowym. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2005; 3: Richter P, Hebgen E. Punkty spustowe i łańcuchy mięśniowo powięziowe w osteopatii i terapii manualnej. Galaktyka 2010: Woźniak K. Piątkowska D. Wykorzystanie elektromiografii w ortopedii szczękowej-sytematyczny przegląd badań oryginalnych. Dent For 2014; 1: Chesler NC, Durfee WK. Surface EMG as a fatigue indicator during FES-induced isometric muscle contractions. J Electromyogr Kinesiol 1997; 7: Lucía A, Sánchez O, Carvajal A, Chicharro JL. Analysis of the aerobic-anaerobic transition in elite cyclists during incremental exercise with the use of electromyography. Br J Sports Med 1999; 33: Stecco L. Manipulacja powięzi w zespołach bólowych układu ruchu. Odnowa 2014: Lewit K. Leczenie manualne zaburzeń czynności narządu ruchu. PZWL 1984: Peninou G. Tixa S. Napięcia Mięśniowe od diagnostyki do leczenia. PZWL 2012: Kostopoulous D, Rizopoulos K. Punkty Spustowe i Terapia Mięśniowo Powięziowa. DB Publishing 2010: Muscolino J. Badanie palpacyjnie układów mięśniowego i kostnego. Elsevier 2011: Pal US, Kumar L, Mehta G, Singh N, Singh G, Singh M, Yadav HK. Trends in management of myofacial pain. Natl J Maxillofac Surg 2014; 5: Skopowska A, Biernacki M, Niespodziński M, Sinkowski J, Łukowicz M, Ożóg P, Pastwa A. Analiza napięć mięśniowych u osób z zespołem bólowym szyjnego odcinka kręgosłupa po zastosowaniu elektroterapii horyzontalnej doniesienia wstępne. J Health Sci 2013; 3: