RAPORT V ZRÓŻNICOWANIE WPŁYWU ŚWIATOWEJ KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ W UKŁADZIE OBSZARÓW WZROSTU I OBSZARÓW STAGNACJI

Transkrypt

1 RAPORT V ZRÓŻNICOWANIE WPŁYWU ŚWIATOWEJ KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ W UKŁADZIE OBSZARÓW WZROSTU I OBSZARÓW STAGNACJI ZADANIA VII - WYNIKI Badanie wpływu światowej koniunktury gospodarczej (w tym zjawiska kryzysu gospodarczego) na poszczególne aspekty rozwoju społecznogospodarczego PROJEKTU BADAWCZEGO NARODOWEGO CENTRUM NAUKI NN Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej ZESPÓŁ AUTORSKI: Paweł Churski, Anna Borowczak, Michał Dolata, Joanna Dominiak, Jan Hauke, Robert Perdał, Barbara Konecka-Szydłowska POZNAŃ 2014 Strona1

2 Gospodarka rynkowa charakteryzuje się cyklicznością stanów koniunktury gospodarczej, w której okresy wzrostu gospodarczego przeplatają się z okresami dekoniunktury. Przyczyny występujących na przemian okresów wzrostu i recesji gospodarczej mogą być związane zarówno z uwarunkowaniami wewnętrznymi kraju i regionu, jak również tymi o charakterze zewnętrznym. Kryzys gospodarczy zapoczątkowany pod koniec pierwszej dekady XXI w. załamaniem się rynków hipotecznych w Stanach Zjednoczonych dotknął także polską gospodarkę, która jest silnie uzależniona od procesów dokonujących się w skali globalnej (Gorzelak 2009). Jest on oceniany jest jako jedno z najpoważniejszych załamań gospodarki światowej od czasu Wielkiego Kryzysu z przełomu lat 20. i 30. XX wieku (NBP 2009; Steinerowska-Streb 2011). Okres spowolnienia gospodarczego, w który Polska i polskie regiony weszły w 2009 roku, był po raz pierwszy w tak istotny sposób uwarunkowany czynnikami zewnętrznymi ukazując wpływ globalizacji na funkcjonowanie poszczególnych państw, i istotnie uwidaczniając regionalne zróżnicowania w tym zakresie (Rybiński 2007; Ágh, Kis-Varga (ed.) 2009; Gorzelak 2009; Gowan 2009; Stiglitz 2009). Mimo utrzymywania się w Polsce korzystnej w porównaniu z innymi krajami europejskimi sytuacji rynkowej, polskie firmy odczuwają w pewnym stopniu efekty kryzysowej sytuacji gospodarczej (Orłowski i in. 2010). W warunkach kryzysu czy też według niektórych -spowolnienia gospodarczego i niepewnej sytuacji większości krajów Unii Europejskiej zachodzą zmiany zachowań przedsiębiorstw (pracodawców). Spadek popytu na oferowane produkty wpływa z reguły na ograniczanie liczby pracowników, czego dokonuje się na drodze redukcji zatrudnienia (Zioło 2013). Towarzyszy temu także pogorszenie kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. Konsekwencją tych prawidłowości jest spadek dochodów gospodarstw domowych, a w skrajnych przypadkach całkowita utrata dotychczasowych źródeł utrzymania, co determinuje wielkość popytu na rynku wewnętrznym oraz w wielu przypadkach trwale, a nie okresowo, obniża poziom i warunki życia ludności. Strona2

3 Cel i zakres badań Głównym celem badania było określenie prawidłowości wynikających ze zróżnicowanej wrażliwości i odporności na zmienność światowej koniunktury gospodarczej (w tym zjawisko kryzysu gospodarczego) obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej. Analiza została przeprowadzona ujęciu częściowym procesu rozwoju społeczno-gospodarczego, obejmując następujące jego aspekty: LUDNOŚĆ I OSADNICTWO, RYNEK PRACY I STRUKTURA GOSPODARKI, INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA, SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI, INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU, na poziomie jednostek NUTS 4 całego kraju oraz wybranego regionu jakim jest Wielkopolska. Badanie na poziomie krajowym odnosiło się do wyróżnionych w układzie całego kraju, na wcześniejszych etapach realizacji projektu, dwóch klas obszarów: obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej (patrz Raport II). Analiza dla wybranego regionu dotyczyła obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej wyróżnionych w granicach województwa wielkopolskiego, na podstawie identyfikacji krajowych zróżnicowań rozwojowych (patrz Raport II). Podobnie, jak na wcześniejszych etapach realizacji projektu, ponownie podstawowym założeniem przyjętym w analizie było uwzględnienie specyfiki przebiegu procesów społeczno-ekonomicznych w zależności od charakteru danego obszaru warunkowanego jego poziomem rozwoju (patrz Raport IV). Uzyskane wyniki pozwalają zidentyfikować ważne prawidłowości dotyczące kształtowania się wrażliwości i odporności na zmiany koniunktury gospodarczej, które mogą być podstawą dla określenia rekomendacji formułowanych na potrzeby polityki rozwoju realizowanej zgodnie z podejściem place-base policy. Potwierdzają one konieczność różnicowania koncentracji merytorycznej wsparcia, dostosowując ją do specyfik terytorialnych oraz zapewniając w długookresowym horyzoncie poprawę poziomu konkurencyjności każdego regionu (Ahner, 2008; Bachtler, Raines, 2012). Przedmiotowe badanie wpisuje Strona3

4 się zatem w nurt poszukiwania indywidualnych ścieżek rozwoju poszczególnych obszarów, które mają w sposób bardziej efektywny przyczynić się do rozwoju i wykorzystania występujących w ich granicach zasobów, w tym w zakresie budowania swojego poziomu wrażliwości i odporności na zjawiska kryzysowe. Towarzyszy temu odchodzenie od idei solidarności społecznej i sprawiedliwości terytorialnej na rzecz wzrostu produktywności oraz wydajności gospodarki, co w warunkach funkcjonalnego podejścia do spójności może doprowadzić do realnego a nie populistycznego zmniejszania różnic w poziomie i warunkach życia (Domański, 2012). W toku postępowania badawczego weryfikacji empirycznej podlegała sformułowana w założeniach projektu następująca hipoteza badawcza: Rozwój społeczno-gospodarczy, rozpatrywany zarówno w ujęciu częściowym, jak i całościowym, podlega wpływowi koniunktury gospodarczej. Zmienność koniunktury gospodarczej wpływa na poszczególne aspekty i czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego w różnym stopniu, tzn. wrażliwość aspektów i czynników rozwoju na zmiany koniunktury jest zróżnicowana. Wykorzystując ustalenia poczynione na wcześniejszych etapach realizacji przedmiotowego projektu, tj.: systematyzacji rzeczywistości społeczno-gospodarczej i konstrukcji geograficznej bazy obserwacji (patrz Raport I Systematyzacja składników rzeczywistości społeczno-gospodarczej oraz konstrukcja geograficznej bazy obserwacji), identyfikacji obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej (patrz Raport II - Identyfikacja obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce na poziomie regionalnym i subregionalny), analizy ich procesu rozwoju (patrz Raport III Analiza procesu rozwoju obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce na poziomie regionalnym i subregionalnym) oraz identyfikacji czynników kształtujących ich rozkład przestrzenny (patrz Raport IV Czynniki rozwoju obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce), dokonano analizy zróżnicowania wpływu światowej koniunktury (w tym zjawiska kryzysu gospodarczego) na poszczególne aspekty procesu rozwoju społeczno-gospodarczego. Analiza odnosiła się do stanu i zmian zachodzących w latach , ze szczególnym uwzględnieniem okresu Strona4

5 dekoniunktury gospodarczej wynikającej z następstw kryzysu finansowego zapoczątkowanego 14 września 2008 roku upadkiem Banku Lehman Brothers w USA. Metody badań W postępowaniu badawczym, w celu określenia prawidłowości wynikających ze zróżnicowanej wrażliwości i odporności na zmienność światowej koniunktury gospodarczej (w tym zjawisko kryzysu gospodarczego) obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej wykorzystano metodę analizy kanonicznej, metodę analizy trendów czasowych oraz metody analizy danych pozyskanych w drodze badań ankietowych. Wymienione metody wykorzystano w dwóch zasadniczych etapach postępowania badawczego. Aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego i ich wrażliwość na zmienność światowej koniunktury gospodarczej układ krajowy obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4 Analizę wrażliwości, uwzględnionych w ujęciu częściowym rozwoju społecznogospodarczego aspektów tego procesu, na zmienność światowej koniunktury gospodarczej odnoszącą się do układu krajowego obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4 przeprowadzono w dwóch krokach. Krok pierwszy dotyczył identyfikacji stopnia wrażliwości badanych aspektów na podstawie zmienności udziału poszczególnych determinant rozwojowych w wartości pierwszej korelacji kanonicznej określającej siłę związku między poziomem rozwoju a badanymi determinantami. Drugi krok obejmował analizę trendów czasowych determinant zidentyfikowanych jako istotnie reagujące na zmienność światowej koniunktury gospodarczej. Korelacja kanoniczna to procedura szacowania związku między zmiennymi. Analiza tego typu pozwala na badanie związku między dwoma zbiorami zmiennych. W przeprowadzonym postępowaniu jeden ze zbiorów składał się z tych wszystkich wskaźników zidentyfikowanych w każdym z aspektów jako wewnątrzaspektowe Strona5

6 determinanty rozwoju (patrz Raport IV) a drugi zbiór był jednoelementowy i reprezentowany poprzez wartość globalną wskaźnika syntetycznego wyliczonego na podstawie wszystkich cech uwzględnionych w analizie dla każdego z aspektów i potraktowanych łącznie (patrz Raport II). Estymacja wartości pierwszej korelacji kanonicznej pozwoliła następnie zidentyfikować udział każdej z badanych determinant w wartości pierwszej korelacji kanononicznej. Prowadziło to do uporządkowania determinant pod względem ich wpływu na kształtowanie zmienności ogólnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w poszczególnych latach badanego okresu, a zwłaszcza w czasie kryzysu, co stanowiło podstawę wyboru determinant do badania w drugim etapie i określenia trendów czasowych ich zmian. Analiza trendów czasowych opiera się na zastosowaniu regresji kwadratowej oraz regresji wielomianowej trzeciego stopnia. Metodę tą wykorzystano do badania zmian wartości średniej w poszczególnych latach dla każdej z determinant indywidualnie. Przy czym dotyczyło to tylko tych determinant, które na poprzednim etapie postępowania badawczego zidentyfikowane zostały jako wrażliwe na zmienność światowej koniunktury gospodarczej. Trendy te analizowane były opcjonalnie za pomocą: regresji kwadratowej określonej równaniem: W = β0 + β1t + β2t 2 + ε, lub za pomocą regresji wielomianowej trzeciego stopnia (o ile dopasowanie dla regresji kwadratowej było niezbyt dobre - współczynnik determinacji miał wartość poniżej 50%): W = β0 + β1t + β2t 2 + β3t 3 + ε, gdzie: - W to wartość średnia wybranej determinanty dla kolejnych lat, w których przeprowadzono badania ( ), - t to zmienna wyrażająca czas badania kolejne lata badania, - β i to szacowane parametry modelu (współczynniki regresji) opisujące wpływ "netto" i-tego wyrazu modelu regresji, - ε to składnik losowy. Strona6

7 Aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego i ich wrażliwość na zmienność światowej koniunktury gospodarczej układ regionalny obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4 (przykład Wielkopolski) Analizę wrażliwości, uwzględnionych w ujęciu częściowym rozwoju społecznogospodarczego aspektów tego procesu, na zmienność światowej koniunktury gospodarczej odnoszącą się do układu regionalnego obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4, na przykładzie Wielkopolski, przeprowadzono w oparciu o informacje pozyskane w drodze badań ankietowych. Analiza wyników zasobu informacji pozyskanych w drodze badania ankietowego opierała się przede wszystkim na zastosowaniu podstawowych statystyk opisowych oraz ich graficznej prezentacji. W analizie tej poza graficznymi prezentacjami informującymi o ilościach odpowiedzi na poszczególne podpunkty pytań, przeprowadzono także statystyczną analizę porównawczą dla wybranych pytań, przy zastosowaniu: a) tablic kontyngencji oraz uzyskanego (przy pomocy testu chi-kwadrat Pearsona) na ich podstawie wskaźnika Czuprowa informującego o sile współzależności odpowiedzi na poszczególne pary pytań (im większa wartość wskaźnika tym większa współzależność), b) nieparametrycznej analizy wariancji - test Kruskala-Walisa (dla pytań które zawierały więcej podpunktów w odpowiedziach i przynajmniej jedno z nich miało charakter skalujący), c) analizy korelacji nieparametrycznej współczynnik korelacji Spearmana (dla par pytań, które zawierały więcej podpunktów w odpowiedziach i obydwa miały charakter skalujący). Postępowanie badawcze Postępowanie badawcze miało na celu określenie prawidłowości wynikających ze zróżnicowanej wrażliwości i odporności na zmienność światowej koniunktury gospodarczej (w tym zjawisko kryzysu gospodarczego) obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, które zostały zidentyfikowane na wcześniejszych etapach postępowania badawczego niniejszego projektu. Analiza prowadzona była na poziomie Strona7

8 jednostek NUTS 4 w dwóch układach przestrzennych: krajowym oraz wybranego regionu jakim jest województwo wielkopolskie. Pod pojęciem kryzysu gospodarczego rozumie się zjawisko ekonomiczne skutkujące obniżeniem wartości wskaźników opisujących podstawowe wymiary funkcjonowania gospodarki, w tym m.in. odnoszące się do: wielkości produkcji, liczby miejsc pracy, dochodów, inflacji, itp. Zwykle przyjmuje się, że warunkiem zidentyfikowania kryzysu jest utrzymanie się tendencji spadkowych wartości tych wskaźników w okresie co najmniej dwóch kwartałów (Roubini, Mihm, 2011). W Polsce, dla odróżnienia w przypadku ostatniego kryzysu relatywnie lepszej sytuacji używa się pojęcia spowolnienia gospodarczego. Podkreśla ono różnicę występującą między kryzysem przybierającym formę głębokiego i długookresowego spadku PKB, w tym notowania jego ujemnej dynamiki (recesja) od zjawiska kryzysu przybierającego formę obniżenia tempa wzrostu gospodarczego (pozostającego jednak w wartościach dodatnich) 1. Analiza przeprowadzona w niniejszym badaniu koncentruje się na konsekwencjach kryzysu gospodarczego zapoczątkowanego kryzysem finansowym spowodowanym zbyt liberalną polityka kredytową jaka była powszechną praktyką banków amerykańskich na przełomie XX i XXI wieku, którego punktem zwrotnym był 14 września 2008r. i upadek Banku Lehman Brothers. Postępowanie badawcze, obejmowało dwa zasadnicze etapy, odnoszące się do wskazanych wcześniej układów przestrzennych, które obejmowały: układ krajowy obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4 1. Estymacja wartości pierwszej korelacji kanonicznej między zidentyfikowanymi na wcześniejszych etapach badań determinantami rozwoju, w badanych pięciu aspektach procesów rozwojowych (patrz Raport IV), a wartością globalną wskaźnika syntetycznego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. 2. Uporządkowanie determinant pod względem ich wpływu na kształtowanie zmienności ogólnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego 1 Pojęcie to znalazło powszechne zastosowanie dla określenia sytuacji gospodarczej Polski w latach , kiedy to nasz kraj jako jedyny wraz z Cyprem zanotował dodatni wzrost gospodarczy (odpowiednio +8,8% i +0,9%), przy jednoczesnej recesji obserwowanej we wszystkich pozostałych państwach członkowskich Unii Europejskiej (przykładowo Łotwa -23,3%, Estonia -16,4%, Litwa -14,5%, Wielka Brytania -3,4%, Frnacja -1,2%, Niemcy -0,4%) (niepublikowane dane Ministerstwa Finansów). Strona8

9 w poszczególnych latach analizowanego okresu, a zwłaszcza w czasie kryzysu, prowadzące do podziału determinant, a w konsekwencji również badanych aspektów rozwoju przez nie kształtowanych, na reagujące i niereagujące na zmiany koniunktury gospodarczej. 3. Analiza i interpretacja trendów każdej z determinant wybranych jako reagujących na zmiany koniunktury gospodarczej w latach zrealizowana poprzez regresję kwadratową (paraboliczną) lub w sytuacjach tego wymagających regresję trzeciego stopnia (niski współczynnik determinacji równań regresji kwadratowej), przeprowadzona w 4 ujęciach: a. dla wszystkich badanych jednostek na poziomie NUTS4, b. dla jednostek NUTS 4 zidentyfikowanych jako obszary wzrostu, c. dla jednostek NUTS 4 zidentyfikowanych jako obszary stagnacji, d. dla jednostek NUTS 4 zidentyfikowanych jako obszary przejściowe. układ regionalny obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4 na przykładzie Wielkopolski Uszczegółowienie analizy przeprowadzonej na danych ilościowych odnoszących się do krajowego układu jednostek NUTS 4, poprzez realizacje i opracowanie wyników badań terenowych wykonanych techniką PAPI w regionie wielkopolskim na obszarze wyróżnionych obszarów wzrostu i obszarów stagnacji oraz przy uwzględnieniu przyjętego układu pięciu aspektów procesu rozwoju społeczno-gospodarczego, zmierzające do identyfikacji zróżnicowania wpływu zmian światowej koniunktury, a zwłaszcza kryzysu gospodarczego na stan i przemiany społeczno-gospodarcze obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej: 4. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO badanie gospodarstw domowych z uwzględnieniem wielkości i statusu społeczno zawodowego pod względem: a. zmian poziomu bezrobocia członków gospodarstw domowych w dobie kryzysu, b. zmian poziomu i struktury dochodów oraz wydatków bieżących i inwestycyjnych ponoszonych przez gospodarstwa domowe w dobie kryzysu, Strona9

10 c. zmian poziomu zadłużenia gospodarstw domowych w dobie kryzysu, d. zmian poziomu i struktury w zakresie form spędzania czasu wolnego i wyjazdów wakacyjnych gospodarstw domowych w dobie kryzysu, e. zmian kierunków zachowań prorodzinnych gospodarstw domowych w dobie kryzysu. 5. RYNEK PRACY i STRUKTURA GOSPODARKI - badanie przedsiębiorstw z uwzględnieniem sektorów gospodarki (sekcje PKD), form własności, form organizacyjno-prawnych i klas wielkościowych pod względem: a. zmian efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa w dobie kryzysu, b. zmian zakresu działalności przedsiębiorstwa w dobie kryzysu, c. zmian polityki kadrowej w dobie kryzysu. 6. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I DOSTĘPNOŚĆ PRZESTRZENNA badanie przedsiębiorstw transportowych zarówno w zakresie przewozów pasażerskich jak i towarowych pod względem: a. zmian w zakresie wielkości przewozów w dobie kryzysu, b. zmiany efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa w dobie kryzysu, c. zmian polityki kadrowej w dobie kryzysu. 7. SYTUACJA FINANSOWA I POZIOM ZAMOŻNOŚCI - badanie przedsiębiorstw z uwzględnieniem sektorów gospodarki (sekcje PKD), form własności, form organizacyjno-prawnych i klas wielkościowych oraz samorządów lokalnych pod względem: a. zmian kierunków i wartości realizowanych inwestycji przez przedsiębiorstwa w dobie kryzysu, b. zmian źródeł finansowania realizowanych inwestycji przez przedsiębiorstwa z uwzględnieniem funduszy strukturalnych jako źródeł zewnętrznych w dobie kryzysu, c. oceny zmian dostępu przedsiębiorstw do instrumentów finansowych w dobie kryzysu, d. zmian poziomu i struktury wydatków bieżących oraz inwestycyjnych ponoszonych przez samorządy lokalne w dobie kryzysu, Strona10

11 e. zmian poziomu wykorzystania funduszy strukturalnych przez samorządy lokalne w dobie kryzysu, f. zmian poziomu zadłużenia budżetów samorządów lokalnych w dobie kryzysu. 8. INNOWACYJNA GOSPODARKA I OTOCZENIE BIZNESU - badanie instytucji otoczenia biznesu i przedsiębiorstw w zakresie: a. określenia zmian zasięgu oddziaływania instytucji otoczenia biznesu oraz zmian zakresu świadczonych przez nie usług i ich sytuacji finansowej w dobie kryzysu, b. identyfikacji zmian natężenia i zakresu relacji występujących między przedsiębiorstwami a instytucjami otoczenia biznesu w dobie kryzysu. Badania terenowe na obszarze województwa wielkopolskiego zostały zrealizowane w granicach zidentyfikowanych w tym regionie obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej. Klasyfikacja powiatów województwa wielkopolskiego pod względem ich poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego opierała się na wynikach uzyskanych na poziomie krajowym (patrz Raport II). Punktem wyjścia była identyfikacja rozkładu analizowanych obszarów w przestrzeni ekonomicznej regionu, przyporządkowanych do trzech klas: obszary wzrostu obszary przejściowe obszary stagnacji, które zostały wyprowadzone w wyniku analizy uwzględniającej skalę krajowych zróżnicowań występujących na tym poziomie przestrzennym w pięciu analizowanych aspektach procesu rozwoju społeczno-gospodarczego. Następnie analizując zmienność uzyskanych rozkładów przestrzennych dokonano ich grupowania według kryterium przynależności do danej klasy. W tym celu w ujęciu całościowym, a następnie w każdym aspekcie, przeprowadzono klasyfikację jednostek bazującą na wzorcu przedstawionym w tabeli 1 (patrz rycina 1). Podstawowym kryterium tej klasyfikacji jest długość okresu Tabela 1 Wzorzec klasyfikacji rozwojowej jednostek NUTS 4 Klasy rozwojowe jednostek NUTS 4 Klasa I obszary stałego wzrostu (11 lat w grupie obszarów wzrostu) Strona11

12 Klasy rozwojowe jednostek NUTS 4 Klasa II obszary wzrostu (7-10 lat w grupie obszarów wzrostu) Klasa III obszary przejściowe z tendencją do wzrostu (obszary dużej zmienności, które w 5 lub 6 latach należały do obszarów wzrostu a w pozostałych do obszarów przejściowych) Klasa IV obszary stałej sytuacji przejściowej (11 lat w grupie obszarów przejściowych) Klasa V obszary sytuacji przejściowej (7-10 lat w grupie obszarów przejściowych) Klasa VI obszary przejściowe z tendencją do stagnacji (obszary dużej zmienności, które w 5 lub 6 latach należały do obszarów przejściowych a w pozostałych do obszarów stagnacji) Klasa VII obszary stagnacji (7-10 lat w grupie obszarów stagnacji) Klasa VIII obszary stałej stagnacji (11 lat w grupie obszarów stagnacji) Rycina 1 Rozkład obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie subregionalnym (NUTS 4) województwa wielkopolskiego Strona12

13 pozostawiania danej jednostki w jednej z trzech klas: obszary wzrostu obszary przejściowe obszary stagnacji, w analizowanym okresie lat Podział jednostek według przyjętej klasyfikacji z założenia dopuszcza sytuacje, w których pewne klasy stanowią zbiory puste. Przyjęto, że grupy obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, będące przedmiotem analizy w niniejszym badaniu, stanowić będą powiaty zaliczane w ujęciu całościowym odpowiednio do: Klasy I stałego wzrostu (11 lat w grupie obszarów wzrostu) oraz do Klasy II - obszary wzrostu (7-10 lat w grupie obszarów wzrostu) w przypadku obszarów wzrostu, Klasy VIII stałej stagnacji (11 lat w grupie obszarów stagnacji) oraz do Klasy VII obszary stagnacji (7-10 lat w grupie obszarów stagnacji) w przypadku obszarów stagnacji. Przeprowadzona procedura prowadzi do identyfikacji w przestrzeni społecznoekonomicznej województwa wielkopolskiego pięciu obszarów wzrostu oraz trzech obszarów stagnacji, które przyjmuje się jako obszar analizy w dalszym postępowaniu badawczym (patrz rycina 1). Do obszarów wzrostu zalicza się: miasto na prawach powiatu Poznań, powiat poznański, miasto na prawach powiatu Kalisz, miasto na prawach powiatu Konin, miasto na prawach powiatu Leszno. Grupę obszarów stagnacji tworzą: powiat kaliski, powiat pleszewski, powiat słupecki. Wielkości prób dla oszacowania koniecznej liczby ankiet w układzie w/w obszarów zostały uzyskane przy założeniu doboru losowego. Polega on na bezpośrednim i nieograniczonym doborze jednostek badanych do próby statystycznej wprost z populacji generalnej i bez ograniczeń. Istnieją dwa rodzaje doboru losowego Strona13

14 prostego: dobór losowy prosty niezależny oraz dobór losowy prosty zależny. W prezentowanej analizie założono przeprowadzenie doboru losowego niezależnego. Podstawą wyboru wielkości prób n było wstępne oszacowanie wielkości populacji badanych podmiotów N dla wybranych jednostek administracyjnych. Dla estymacji wielkości próby n zastosowano następującą formułę dotyczącą frakcji (wskaźnika struktury), gdyż pytania w ankietach miały charakter jakościowy (dytochomiczny, trytochomiczny): = ( ) ( ) ( ), przyjmując p=0,5 (jako, że nie znamy prawdopodobieństwa p dla frakcji). Następnie przyjęto maksymalny statystyczny błąd wnioskowania - na poziomie d= 0,1 oraz poziom ufności 1-α dla uzyskiwanych wyników 95%, a zatem u α =1,96. Należy podkreślić, że wartość wielkości frakcji oraz błąd maksymalny powinny się mieścić w przedziale 0-1. Jeżeli nie znamy wartości frakcji p w populacji to standardowo przyjmujemy wartość 0,5. W przypadku ustalonego poziomu ufności do wzoru podstawiamy wartość krytyczną rozkładu normalnego przypisanego danemu poziomowi istotności, np. dla 95% będzie to wartość 1,96. Wzór na minimalną liczebność próby pozwala na wyznaczenie liczebności elementów (osób, jednostek badawczych) zapewniających reprezentatywność wyników z określonym poziomem ufności i założonym błędem. Stosując powyższy wzór do określania wielkości próbek otrzymano minimalne wielkości zapewniające reprezentatywność badania. Należy tu dodać, że tam gdzie była taka możliwość użyto znacznie większej liczby ankiet, co w efekcie oznacza, że łączny błąd wnioskowania jest mniejszy niż zakładano pierwotnie (lecz trudny do wyrażenia liczbowego). W wyjątkowych przypadkach, gdzie zwrot uzyskanych ankiet był znacznie mniejszy niż zakładano (liczby ankiet podane przy opisach ankiet) wyniki analizy uzyskane na ich podstawie należy potraktować jako studium przypadku (case study). Strona14

15 Na wyróżnionych obszarach wzrostu zamieszkiwało łącznie mieszkańców (Bank Danych Lokalnych 2011). Przyjęto założenie, że przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym wynosi 3 (Sytuacja gospodarstw, 2013). Tym samym założono, że na badanym obszarze znajduje się N= gospodarstw domowych. Łączna liczba podmiotów gospodarczych na tym obszarze wynosiła N= (Bank Danych Lokalnych 2011). Odpowiednio wyróżnione obszary stagnacji zamieszkiwało mieszkańców (Bank Danych Lokalnych 2011). Przyjmując podobne założenie o liczbie osób przypadających na jedno gospodarstwo domowe liczba tych gospodarstw na badanym obszarze wyniosła N= Łączna liczba podmiotów gospodarczych na tym obszarze wynosiła N= (Bank Danych Lokalnych 2011). Ankietowanie zostało przeprowadzone techniką PAPI przez studentów Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM w Poznaniu w okresie czerwiec-wrzesień 2013, a wyniki ankiet zostały opracowane w okresie , przy wykorzystaniu wzorów ankiet i kwestionariuszy wywiadu przedstawionych w Załączniku do niniejszego Raportu. Łączna liczba uzyskanych ankiet wynosi: dla gospodarstw domowych: o obszary wzrostu (wielkość populacji N= , błąd <0,015), o obszary stagnacji 478 (wielkość populacji N=68 446, błąd <0,026), dla podmiotów gospodarczych: o obszary wzrostu 597 (wielkość populacji N= , błąd <0,040), o obszary stagnacji 140 (wielkość populacji N=15 562, błąd <0,083). Wyniki i wnioski Przeprowadzone, zgodnie z przedstawionym algorytmem, postępowanie badawcze pozwoliło na określenie prawidłowości wynikających ze zróżnicowanej wrażliwości i odporności na zmienność światowej koniunktury gospodarczej (w tym zjawisko kryzysu gospodarczego) obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej na poziomie subregionalnym w Polsce. Uzyskane wyniki i ich interpretację usystematyzowano zgodnie ze wskazanymi w postępowaniu badawczym etapami. Strona15

16 ASPEKTY ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO I ICH WRAŻLIWOŚĆ NA ZMIENNOŚĆ ŚWIATOWEJ KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ UKŁAD KRAJOWY OBSZARÓW WZROSTU I STAGNACJI GOSPODARCZEJ NA POZIOMIE NUTS 4 Jednym z podstawowych mierników dochodu narodowego jest realny Produkt Krajowy Brutto (PKB) wyrażający wartość wszystkich finalnych dóbr i usług wytworzonych w danym roku w cenach rynkowych w okresie bazowym. Wartość realnego PKB per capita we wszystkich województwach w Polsce w analizowanym okresie lat wykazuje wyraźną tendencję rosnącą w całym analizowanym okresie. Województwo wielkopolskie w początkowym okresie (lata ) zajmuje trzecią pozycję w kraju po województwie mazowieckim i śląskim pod względem wartości realnego PKB per capita. W następnych latach spada na czwartą pozycję, gdzie wyższą wartość realnego PKB per capita oprócz mazowieckiego i śląskiego osiąga także województwo dolnośląskie. Oznacza to szybsze tempo wzrostu gospodarczego tych regionów od wzrostu notowanego w województwie wielkopolskim (patrz rycina 2). Niemniej jednak oprócz analizy wartości realnego PKB istotne są zmiany wyrażające się w postaci cyklu koniunkturalnego, który jest zjawiskiem odzwierciedlającym się wahaniami mierników ekonomicznych poziomu koniunktury wokół rosnącego trendu wzrostu gospodarczego, analizowanego w długim okresie. W ujęciu makroekonomicznym najczęściej stosowanym miernikiem cyklu koniunkturalnego jest agregatowa miara wzrostu gospodarczego tj. stopa wzrostu PKB (Milewski 1999). Ponieważ tempo wzrostu PKB rozważa się w długich seriach czasowych, stąd najwłaściwszym sposobem pomiaru jest jego realna stopa wzrostu określana na podstawie wartości PKB w cenach stałych w relacji do roku bazowego, eliminująca wpływ inflacji deflatora PKB (Wójcik 2008). W tym celu najczęściej stosuje się indeks zmian cen konsumpcyjnych HCPI (ang. Harmonised Consumer Price Index). Obliczenie realnej wartości PKB można przeprowadzić w oparciu o następujący wzór (Begg 1996): PKB r = PKB deflator n 100 Strona16

17 Rycina 2 Wartość realnego PKB per capita w cenach stałych w układzie województw dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkaprackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS. Stopę wzrostu PKB w relacji do roku bazowego wylicza się przy zastosowaniu indeksów jednopodstawowych, odnoszących obserwację zjawiska w danym momencie do wartości w roku bazowym. Klasyczne ujęcia cyklu koniunkturalnego łącząc zjawisko fluktuacji wzrostu gospodarczego z okresowym stanem nierównowagi rynkowej, zakładają następowanie po sobie czterech faz cyklu (NBP, 2013): (1) ożywienia objawiającej się dynamicznym wzrostem inwestycji i konsumpcji oraz spadkiem bezrobocia bez wyraźnych oznak nierównowagi gospodarczej; (2) rozkwitu objawiającej się silnym wzrostem wzmiankowanych wskaźników i silnym spadkiem bezrobocia, prowadzącej do nierównowagi gospodarczej powiązanej ze wzrostem inflacji i deficytu handlowego; (3) spowolnienia objawiającej się spadkiem tempa wzrostu inwestycji, konsumpcji i wyhamowaniem spadku bezrobocia, w warunkach narastającej nierównowagi gospodarczej; (4) recesji objawiającej się spadkiem tempa Strona17

18 wzrostu inwestycji oraz konsumpcji i wyhamowaniem spadku bezrobocia w warunkach zmniejszających się symptomów nierównowagi gospodarczej (patrz rycina 3) Rycina 3 Cykl koniunkturalny Źródło: Przegląd teorii cyklu koniunkturalnego. KASE Kraków W oparciu o powyższe ustalenia oszacowano trend wzrostu gospodarczego dla Polski w okresie , przyjmując za bazowy rok 2000 (patrz rycina 4). W okresie identyfikowanym jako zakres oddziaływań globalnej sytuacji gospodarczej tj. kryzysu finansowego na rynkach światowych (lata ), polska gospodarka rozwijająca się na ścieżce wzrostu opisanej trendem wzrostu gospodarczego (y= 1,7057x +6,1497) znajdowała się początkowo (tj. w 2008 r.) w szczytowym momencie cyklu koniunkturalnego, poprzedzonym fazą rozkwitu gospodarczego. W latach nastąpiła faza spowolnienia gospodarczego, a w latach recesji gospodarczej, która w rozważanym okresie nie osiągnęła jeszcze minimalnego momentu (dna cyklu gospodarczego). Analizę trendu wzrostu gospodarczego uszczegółowiono w ujęciu regionalnym, ukazującym cykliczne fluktuacje realnej stopy wzrostu PKB polskich województw wokół średniej (patrz rycina 5). Strona18

19 Rycina 4 Cykl koniunkturalny i trend wzrostu gospodarczego w Polsce w latach (2000 r. = 100) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS. Wahania w przekroju regionalnym ukazują odmienne amplitudy wychyleń ilustrujące wrażliwość poszczególnych gospodarek regionalnych na cykl koniunkturalny, gdzie szczególnie wysokimi wartościami minimalnymi i maksymalnymi charakteryzują się z reguły województwa o najniższym lub przeciętnym poziomie rozwoju świętokrzyskie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, śląskie i zachodniopomorskie, lubuskie. Województwa najlepiej rozwinięte gospodarczo- mazowieckie i dolnośląskie cechują się najwyższą odpornością na wahania koniunktury gospodarczej, wykazując relatywnie mniejsze amplitudy wychyleń maksymalnych, ale również względnie najmniejszą tendencję spadkową w fazie dekoniunktury. Województwo wielkopolskie, będące przedmiotem pogłębionej analizy, w sposób wysoki lub co najmniej j umiarkowany reaguje na ożywienie gospodarcze, natomiast w porównaniu do innych województw cechuje się względnie wysoką wrażliwością na dekoniunkturę. Strona19

20 Rycina 5 Zróżnicowanie regionalne cyklu koniunkturalnego w Polsce w latach (2000 r. = 100) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS. Na tym tle przeprowadzono analizę wrażliwości, uwzględnionych w ujęciu częściowym rozwoju społeczno-gospodarczego aspektów tego procesu, na zmienność światowej koniunktury gospodarczej odnoszącą się do układu krajowego obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej na poziomie NUTS 4. W pierwszym kroku zidentyfikowano stopień wrażliwości badanych aspektów na podstawie zmienności udziału poszczególnych determinant rozwojowych w wartości pierwszej korelacji kanonicznej określającej siłę związku między poziomem rozwoju a badanymi determinantami. W drugim kroku, w przypadku aspektów i ich determinant zidentyfikowanych jako istotnie reagujące na zmienność światowej koniunktury Strona20