MATRICARIA PERFORATA MERAT W UPRAWACH ROŚLIN ZBOŻOWYCH, OKOPOWYCH I WARZYWNYCH. Wstęp

Transkrypt

1 Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu CCCXLVII (2002) MAŁGORZATA KLIMKO, ANETA CZARNA MATRICARIA PERFORATA MERAT W UPRAWACH ROŚLIN ZBOŻOWYCH, OKOPOWYCH I WARZYWNYCH Z Katedry Botaniki Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu ABSTRACT. The paper reports results of a study on variation of the morphological characters of flowers, inflorescences and fruit in populations of Matricaria perforata coming from the areas under cultivation of different cereals, root plants and vegetables. The results have proved that the morphological characters of selected organs show considerable variation and eight samples of 19 show statistically significant differences from the others. Key words: Matricaria perforata, variation, flowers, inflorescence, fruit, plant cultivation Wstęp Matricaria perforata Merat (maruna bezwonna) to pospolity chwast roczny lub dwuletni, występujący nieomal w całej Europie, na Kaukazie i w Azji Zachodniej (Pancer-Kotejowa 1971). W Polsce gatunek ten jest rozpowszechniony na całym obszarze aż po niższe położenia górskie. M. perforata charakteryzuje się szeroką skalą ekologiczną (Zarzycki 1984), rośnie w miejscach wilgotnych, na aluwiach rzecznych, rumowiskach, przy drogach i torach kolejowych oraz na polach uprawnych. Jest spotykana na polach o glebach wilgotnych, próchniczych, gliniastych i piaszczystych. M. perforata jest rośliną bardzo pospolitą w uprawach zbóż, roślin okopowych (buraki, ziemniaki), koniczynach, uprawach selera, kapusty, pomidorów, w uprawie roślin strączkowych i w rzepaku (Tymrakiewicz 1976). W klasyfikacji geograficzno-historycznej M. perforata jest zaliczana do archeofitów, toteż celowe wydawało się prześledzenie zmienności międzypopulacyjnej na podstawie kompleksu cech dotyczącego kwiatostanów, kwiatów i owoców w różnych uprawach i w zróżnicowanych kompleksach glebowo-rolniczych. Dotychczasowe badania maruny bezwonnej dotyczyły problematyki zmienności sezonowej kwiatów i owoców (Klimko 1990) oraz zakresu zmienności wybranych cech roślin siedlisk antropogenicznych (Pancer-Kotejowa 1971). Rocz. AR Pozn. CCCXLVII, Bot. 5: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002 PL ISSN

2 90 M. Klimko, A. Czarna Materiał i metody Materiał do badań biometrycznych zbierano w okresie pełnego kwitnienia i owocowania. Z każdej uprawy wybrano losowo 30 osobników. Cechy owoców zmierzono za pomocą mikroskopu Brunella z dokładnością do 0,05 µm, cechy kwiatów i kwiatostanów z dokładnością do 1 mm. Ogółem przeanalizowano 40 prób lokalnych, z czego w pracy przedstawiono wyniki z 19. Próby zebrano z terenu woj. wielkopolskiego z następujących upraw roślin i kompleksów glebowo-rolniczych: 11. Uprawa owsa (4 Bw pgm:gl), teren płaski, nasłoneczniony, wcześniej uprawa rzepaku, a po jego zbiorze pole namiotowe, 12. Uprawa pszenżyta (6 Bw ps:gl), teren mocno zachwaszczony, nasłoneczniony, 13. Uprawa żyta (7 Bw ps:gl), teren płaski, nasłoneczniony, 14. Uprawa pszenicy (6 Dz pgl:gl), teren płaski, nasłoneczniony, 15. Uprawa jęczmienia (5 Bw pgl), teren płaski, nasłoneczniony, 16. Uprawa pszenicy (4 B pgmp:gl), 17. Uprawa pszenicy (4 B pgmp:gl), teren płaski, nasłoneczniony, 18. Uprawa ziemniaków (5 Bw pgl:gl), teren płaski, nasłoneczniony, pole zachwaszczone, 19. Uprawa ziemniaków (4 A pgl:gl), teren płaski, nasłoneczniony, pole nieco zachwaszczone, 10. Uprawa ziemniaków (5 Bw pgl:gl), 11. Uprawa buraków (5 A pgl:gl), 12. Uprawa buraków (5 Bw pgl:gl), 13. Uprawa buraków (5 A pgl:gl), 14. Uprawa buraków (5 A pgl:gl), w poprzednim roku uprawa jęczmienia, 15. Uprawa buraków (4 B pgmp:gl), w poprzednim roku uprawa pszenicy, 16. Uprawa kapusty (4 Bw pgl:gl), 17. Uprawa pomidorów (6 Bw pgl), teren lekko pochyły, 18. Uprawa pomidorów (6 Bw pgl), zbocze nasłonecznione, 19. Uprawa selera (6 Bw ps:gl). W analizie biometrycznej uwzględniono następujące cechy kwiatów i kwiatostanów: liczba kwiatów języczkowych (1), średnica koszyczka (2), szerokość kwiatu języczkowego (3), długość kwiatu języczkowego (4), długość kwiatu rurkowego (5), średnica kwiatu rurkowego (6), średnica kwiatostanu rurkowego (7), długość koszyczka (8) oraz cechy owoców: długość niełupki (9), szerokość szczytu niełupki (10), szerokość między żebrami środkowymi niełupki (11) i szerokość niełupki w połowie jej długości (12). Sposób pomiaru cech przedstawiono na rycinach 1 i 2. Pomiary biometryczne cech morfologicznych kwiatostanów, kwiatów i owoców posłużyły jako dane do dalszych obliczeń statystycznych i porządkowania zbiorów, takich jak: średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, współczynnik zmienności, graficzna metoda porównywania kształtów roślinnych (Jentys-Szaferowa , 1959), analiza składowych głównych (Caliński i in. 1975), konstrukcja dendrogramu zbudowanego na najkrótszych odległościach Euklidesa, wartość statystyki T 2 Hotellinga (Hotelling 1957, Krzyśko 1979, 1982).

3 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych Ryc. 1. Sposób pomiaru cech kwiatów Matricaria perforata Fig. 1. The technique of the measurement of flowers of Matricaria perforata Ryc. 2. Sposób pomiaru cech owoców Matricaria perforata Fig. 2. The technique of the measurement of fruits of Matricaria perforata

4 92 M. Klimko, A. Czarna Badania biometryczne podjęte na materiale populacyjnym M. perforata miały na celu: zarejestrowanie amplitudy zmienności poszczególnych cech oraz wykazanie stopnia podobieństwa statystycznego między populacjami pochodzącymi z różnych upraw, występującymi na zróżnicowanych kompleksach glebowo-rolniczych. Wyniki badań W wyniku analizy biometrycznej ustalono zakresy zmienności poszczególnych cech. Liczba kwiatów języczkowych (1) wynosi od 13 do 31; średnica kwiatostanu (2) od 18,1 do 43 mm; szerokość kwiatu języczkowego (3) od 1,5 do 4,8 mm; długość kwiatu języczkowego (4) osiąga zakres od 6,9 do 18,5 mm; długość kwiatu rurkowego (5) waha się od 1,4 do 31 mm; średnica kwiatu rurkowego (6) od 0,2 do 0,6 mm; średnica kwiatostanu rurkowego (7) od 5,2 do 13,4 mm; długość koszyczka (8) od 1,9 do 4,2 mm; długość niełupki (9) wynosi od 0,9 do 2,13 mm; szerokość szczytu niełupki (10) od 0,25 do 0,9 mm; szerokość między żebrami środkowymi niełupki (11) od 0,04 do 0,35 mm; szerokość niełupki w połowie jej długości (12) od 0,20 do 0,80 mm. Średnie wartości analizowanych cech wraz z odchyleniami standardowymi przedstawiono w tabelach 1 i 2. Do cech mało zmiennych, a więc osiągających wartość współczynnika zmienności mniejszą niż 10% (Bogucki 1979), można zaliczyć długość kwiatu rurkowego (5). Średni współczynnik zmienności wynosi 6,27%. W cesze 8 (długość koszyczka) średni współczynnik przyjmuje wartość 8,03%, a w cesze 9 (długość niełupki) osiąga średnią wartość 9,38%. Należy jednak podkreślić, że współczynnik zmienności w próbach lokalnych wyżej wymienionych cech przekracza wartość 10% (tab. 1 i 2). I tak większą wartość współczynnika zmienności ma cecha 8 w próbach 2, 8, 9, 13 i 16, a cecha 9 w próbach 1, 3, 8, 9, 12, 13 i 16. W próbach lokalnych jedynie cecha 5, dotycząca długości kwiatu rurkowego, nie przekroczyła wartości 10%. Dużą zmienność wykazuje cecha: 1 (liczba kwiatów języczkowych), w której współczynnik zmienności prób lokalnych wynosi od 7,66 do 20,22% (średnio 12,47%). Na 19 analizowanych prób wartość V mniejszą od 10% osiągnęły próby 2, 5, 9, 11, 13 i 18. W cesze 3 (szerokość kwiatu języczkowego) wartość współczynnika zmienności waha się od 5,14 do 24,07% (średnio 12,69%). Małą zmienność wykazują próby 3, 16, 17, 18, 19. Próba 3 pochodziła z uprawy żyta, pozostałe z roślin warzywnych: kapusty, pomidorów i selera. Szeroki zakres zmienności wykazuje również cecha 6 (średnica kwiatu rurkowego). Średni współczynnik zmienności wynosi 12,50%, a jego zakres waha się od 1,00% do 33,3%. Największą wartość V (%) miały próby: 1, 2 i 13. Współczynnik zmienności cechy 7 (średnica kwiatostanu rurkowego) osiąga średnią wartość 14,0%, ale w żadnej próbie lokalnej cecha ta nie przekroczyła 20%. Podobnie szerokim zakresem zmienności charakteryzuje się cecha 11 (szerokość między żebrami środkowymi niełupki), w której współczynnik zmienności przyjmuje wartości od 1,82% do 33,3%. W próbach 4, 12, 14, 17 i 18 współczynnik zmienności osiągnął wartości 20% i więcej. Szerokim zakresem zmienności charakteryzują się cechy 10 (szerokość szczytu niełupki) i 11 (szerokość między żebrami środkowymi niełupki). W cesze 10 zakres współczynnika zmienności wynosi od 5,13 do 27,59% (średnio 14,56%), a w czterech

5 Liczby charakterystyczne badanych cech (1-6) Matricaria perforata Statistical characteristic numbers of the studied features (1-6) of Matricaria perforata Tabela 1 Nr próby No. of sample Cecha Feature x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% 1 17,40 ± 3,21 18,45 24,77 ± 2,83 11,43 2,26 ± 0,42 18,58 9,97 ± 1,46 14,64 1,97 ± 0,19 9,64 0,36 ± 0,08 22, ,28 ± 1,92 9,02 30,76 ± 3,28 10,66 2,45 ± 0,36 14,69 11,70 ± 0,92 7,86 1,87 ± 0,18 9,63 0,30 ± 0,10 33, ,84 ± 2,80 13,44 35,58 ± 3,12 8,77 2,88 ± 0,28 9,72 13,54 ± 1,54 11,37 1,94 ± 0,16 8,25 0,30 ± 0,04 13, ,32 ± 3,54 17,42 35,03 ± 2,95 8,42 3,18 ± 0,36 11,32 13,56 ± 1,52 11,21 1,88 ± 0,06 3,19 0,30 ± 0,05 16, ,20 ± 1,47 7,66 31,16 ± 2,37 7,61 3,21 ± 0,47 14,64 11,58 ± 1,12 9,67 1,95 ± 0,15 7,69 0,30 ± 0,04 13, ,80 ± 3,50 16,06 31,18 ± 4,07 13,05 3,10 ± 0,38 12,26 12,33 ± 1,89 15,33 1,92 ± 0,12 6,25 0,30 ± 0,04 13, ,72 ± 2,15 10,90 33,41 ± 3,51 10,51 2,42 ± 0,28 11,57 12,68 ± 1,42 11,20 2,07 ± 0,21 10,14 0,30 ± 0,02 6, ,04 ± 3,85 20,22 30,66 ± 3,91 12,75 3,87 ± 0,50 12,92 15,65 ± 1,67 10,67 1,80 ± 0,07 3,89 0,50 ± 0,03 6, ,00 ± 1,84 9,20 31,71 ± 4,36 13,75 2,86 ± 0,49 17,13 13,69 ± 1,64 11,98 1,92 ± 0,09 4,69 0,31 ± 0,05 16, ,60 ± 3,30 15,28 33,24 ± 2,95 8,87 3,39 ± 0,43 12,68 13,92 ± 2,21 15,88 1,71 ± 0,12 7,02 0,38 ± 0,04 10, ,64 ± 1,60 7,75 36,03 ± 2,87 7,97 3,29 ± 0,34 10,33 14,09 ± 1,37 9,72 1,85 ± 0,07 3,78 0,40 ± 0,04 10, ,84 ± 2,19 11,04 30,63 ± 4,17 13,61 3,30 ± 0,58 17,58 12,57 ± 1,67 13,29 1,83 ± 0,14 7,65 0,31 ± 0,04 12, ,12 ± 1,66 8,25 27,67 ± 3,21 11,60 3,49 ± 0,84 24,07 11,14 ± 1,19 10,68 1,88 ± 0,09 4,79 0,32 ± 0,09 28, ,76 ± 3,57 17,20 28,44 ± 3,15 11,08 2,55 ± 0,29 11,37 11,82 ± 1,48 12,52 1,94 ± 0,07 3,61 0,28 ± 0,03 10, ,92 ± 2,25 11,30 30,48 ± 3,13 10,27 2,47 ± 0,28 11,34 12,73 ± 1,42 11,15 2,08 ± 0,06 2,88 0,28 ± 0,02 7, ,88 ± 2,83 12,37 30,57 ± 3,03 9,91 3,34 ± 0,33 9,88 12,76 ± 1,28 10,03 1,88 ± 0,12 6,38 0,31 ± 0,04 12, ,04 ± 2,11 10,03 32,73 ± 2,45 7,49 2,80 ± 0,20 7,14 12,46 ± 1,28 10,27 2,00 ± 0,16 8,00 2,00 ± 0,02 1, ,64 ± 1,86 9,01 27,97 ± 1,74 6,22 2,53 ± 0,13 5,14 10,11 ± 0,71 7,02 1,91 ± 0,11 5,76 1,90 ± 0,02 1, ,64 ± 2,65 12,25 32,14 ± 2,93 9,12 3,31 ± 0,29 8,76 12,45 ± 1,34 10,76 1,85 ± 0,11 5,95 1,90 ± 0,04 2,11 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych... 93

6 Liczby charakterystyczne badanych cech (7-12) Matricaria perforata Statistical characteristic numbers of the studied features (7-12) of Matricaria perforata Tabela 2 94 Nr próby No. of sample Cecha Feature x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% x ± σ V% 1 7,56 ± 1,00 13,23 3,57 ± 0,26 7,28 1,37 ± 0,24 17,52 0,57 ± 0,12 21,05 0,16 ± 0,03 18,75 0,51 ± 0,07 13,73 2 7,86 ± 1,42 18,07 2,92 ± 0,32 10,96 1,51 ± 0,08 5,30 0,49 ± 0,08 16,33 0,06 ± 0,01 16,67 0,41 ± 0,06 14,63 3 8,50 ± 1,52 17,88 3,36 ± 0,18 5,36 1,36 ± 0,14 10,29 0,32 ± 0,08 25,00 0,06 ± 0,01 16,67 0,29 ± 0,06 20,69 4 8,16 ± 0,98 12,01 2,96 ± 0,26 8,78 1,33 ± 0,09 6,77 0,38 ± 0,04 10,53 0,05 ± 0,01 20,00 0,34 ± 0,03 8,82 5 8,05 ± 0,80 9,94 3,63 ± 0,26 7,16 1,40 ± 0,08 5,71 0,42 ± 0,04 9,52 0,07 ± 0,01 14,29 0,38 ± 0,03 7,89 6 7,63 ± 0,89 11,66 3,33 ± 0,32 9,61 1,30 ± 0,08 6,15 0,40 ± 0,03 7,50 0,06 ± 0,01 16,67 0,37 ± 0,04 10,81 7 8,21 ± 1,35 16,44 3,32 ± 0,10 3,01 1,24 ± 0,04 3,23 0,39 ± 0,02 5,13 0,06 ± 0,01 16,67 0,39 ± 0,03 7,69 8 6,73 ± 0,63 9,36 2,27 ± 0,31 13,66 1,47 ± 0,17 11,56 0,42 ± 0,06 14,29 0,55 ± 0,01 1,82 0,49 ± 0,05 10,20 9 8,43 ± 1,64 19,45 3,35 ± 0,39 11,64 1,60 ± 0,26 16,25 0,58 ± 0,16 27,59 0,16 ± 0,03 18,75 0,53 ± 0,11 20, ,67 ± 1,03 11,88 3,29 ± 0,27 8,21 1,62 ± 0,14 8,64 0,58 ± 0,05 8,62 0,08 ± 0,01 12,50 0,49 ± 0,03 6, ,10 ± 0,85 10,49 3,09 ± 0,13 4,12 1,67 ± 0,05 2,99 0,49 ± 0,04 8,16 0,07 ± 0,01 14,29 0,40 ± 0,05 12, ,65 ± 1,69 19,54 3,24 ± 0,32 9,88 1,70 ± 0,28 16,47 0,58 ± 0,11 18,97 0,12 ± 0,04 33,33 0,49 ± 0,12 24, ,30 ± 1,62 19,52 3,09 ± 0,48 15,53 1,46 ± 0,24 16,44 0,51 ± 0,11 21,57 0,06 ± 0,01 16,67 0,43 ± 0,07 16, ,96 ± 0,82 10,30 3,37 ± 0,19 5,64 1,31 ± 0,08 6,11 0,43 ± 0,04 9,30 0,05 ± 0,01 20,00 0,38 ± 0,03 7, ,28 ± 1,33 16,06 3,47 ± 0,10 2,88 1,26 ± 0,05 3,97 0,42 ± 0,03 7,14 0,06 ± 0,01 16,67 0,41 ± 0,03 7, ,90 ± 1,28 16,20 3,29 ± 0,36 10,94 1,43 ± 0,26 18,18 0,49 ± 0,09 18,37 0,06 ± 0,01 16,67 0,39 ± 0,09 23, ,14 ± 0,75 9,21 3,56 ± 0,16 4,49 1,45 ± 0,07 4,83 0,49 ± 0,06 12,24 0,12 ± 0,03 25,00 0,43 ± 0,06 13, ,83 ± 0,75 9,58 3,27 ± 0,17 5,20 1,40 ± 0,11 7,86 0,39 ± 0,07 17,95 0,05 ± 0,01 20,00 0,34 ± 0,04 11, ,91 ± 1,20 15,17 3,25 ± 0,27 8,31 1,50 ± 0,15 10,00 0,46 ± 0,08 17,39 0,06 ± 0,01 16,67 0,39 ± 0,06 15,38 M. Klimko, A. Czarna

7 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych próbach przekroczył 20,0%. W cesze 11 zakres współczynnika waha się od 1,82 do 33,3% (średnio 17,48%). W próbach 4, 12, 14, 17 i 18 osiąga 20% i więcej. W cesze 12 (szerokość niełupki w połowie jej długości) współczynnik zmienności w próbach lokalnych nie przekroczył 25% i wynosi od 6,12 do 24,5% (średnio 13,37%). Największą wartość V = 20% odnotowano w próbach: 3, 9, 12 i 16. Próby lokalne porównywano graficzną metodą Jentys-Szaferowej (1959) w kilku wariantach; pierwszy dotyczył zmienności cech maruny bezwonnej w uprawach zbóż. W układzie tym porównano lokalne próby z różnych upraw zbożowych do próby ogólnej, którą stanowiła średnia cech z siedmiu prób (ryc. 3). Ryc. 3. Porównanie linii wielkości prób lokalnych (1-7) Matricaria perforata (linie łamane) do próby ogólnej z uprawy roślin segetalnych (linia prosta) Fig. 3. Comparison of the lines of size of local samples (1-7) of Matricaria perforata (broken lines) to the total sample from cultivation of cereals (straight line) Największe odchylenia większości cech w stosunku do próby ogólnej stwierdzono w próbie 1, w której M. perforata występowała w uprawie owsa w kompleksie glebowo- -rolniczym 4 Bw pgm: gl; z wyjątkiem dwóch cech kwiatów: 5 (długość kwiatu rurkowego), 8 (długość koszyczka) oraz dwóch cech owoców: 9 (długość niełupki) i 10 (sze-

8 96 M. Klimko, A. Czarna rokość szczytu niełupki). Próby M. perforata zbierane w uprawie pszenicy (6 i 7), pochodzące ze zróżnicowanych kompleksów (6 Dz pgl:pl i 5A pgl:gl), mają w cechach od 6 do 12 bardzo podobne zróżnicowanie linie krzywe tych cech mają zgodny kierunek przebiegu. Odrębny przebieg linii krzywej obserwuje się w próbie 4 z kompleksu 4 B pgmp:gl. Cechy od 2 do 4 i cecha 6 osiągają wartości nieznacznie większe od jednostki porównawczej, pozostałe mniejsze, a cecha 1 (liczba kwiatów języczkowych) osiąga wartość próby zbiorczej. Najbardziej zbliżony do próby ogólnej przebieg krzywej wykazuje próba zbierana w jęczmieniu (5), nieco większe zróżnicowanie ma próba z uprawy żyta (3). M. perforata z uprawy pszenżyta (2) wykazuje odchylenia po obydwu stronach próby ogólnej. Na rycinie 4 przedstawiono porównanie prób lokalnych z uprawy ziemniaków z jednostką porównawczą, którą stanowiły średnie arytmetyczne cech trzech prób. Lokalne próby charakteryzuje dość znaczne zróżnicowanie, dotyczące zwłaszcza prób 8 i 9 występujących odpowiednio na glebach 5 Bw pgl:gl i 4 A pgl:gl. Ryc. 4. Porównanie linii wielkości prób lokalnych (8-10) Matricaria perforata (linie łamane) do próby ogólnej z uprawy ziemniaków (linia prosta) Fig. 4. Comparison of the lines of size of local samples (8-10) of Matricaria perforata (broken lines) to the total sample from cultivation of potatoes (straight line) Pola, z których zebrano te dwie próby, należały do najbardziej zachwaszczonych. Najmniejsze zróżnicowanie wykazują cechy 5 (średnica kwiatu rurkowego) i 9 (długość niełupki). Najbardziej zbliżona do próby ogólnej jest próba 10. Na rycinie 5 przedstawiono zmienność prób lokalnych z uprawy buraków. Najmniejsze odchylenia obserwuje się w cechach 1 (liczba kwiatów języczkowych), 7 (średnica kwiatostanu rurkowego) i 8 (długość koszyczka). Cecha 5 natomiast odznacza się dość dużą zmiennością w próbach 13, 14, 15. Znaczne zróżnicowanie zaobserwowano również dla cech owoców (9-12). Lokalne próby z uprawy buraków są bardziej zróżnicowane pod względem wszystkich cech w stosunku do prób z upraw zbożowych. Występujące zróżnicowanie można prawdopodobnie wiązać z siedliskiem. Próby były zbierane w kompleksach 5 A pgl:gl, 5 Bw pgl:gl, 4 B pgmp:gl.

9 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych Ryc. 5. Porównanie linii wielkości prób lokalnych (11-15) Matricaria perforata (linie łamane) do próby ogólnej z uprawy buraków (linia prosta) Fig. 5. Comparison of the lines of size of local samples (11-15) of Matricaria perforata (broken lines) to the total sample from cultivation of beetroots (straight line) Rycina 6 przedstawia porównanie dwóch prób pochodzących z uprawy pomidorów (17, 18) i uprawy selera (19). Jednostkę porównawczą stanowiła próba ogólna dla gatunku. Bardzo podobny przebieg mają linie wielkości w cechach od 7 do 9 oraz 11 i 12 w próbach 18 i 19 (z uprawy pomidorów i selera). Na rycinie 7 przedstawiono graficzne porównanie prób zbiorczych z poszczególnych upraw w stosunku do próby ogólnej w obrębie gatunku. Największe zróżnicowanie w analizowanych cechach wykazuje maruna bezwonna w próbach pochodzących z upraw ziemniaków i kapusty, mniejsze w próbach występujących w uprawach zbóż. Graficznym obrazem zmienności międzypopulacyjnej analizowanego zespołu cech jest diagram rozproszenia w przestrzeni dwóch pierwszych składowych głównych V 1 i V 2 zawierających 63,68% informacji (ryc. 8). Z obliczonych współczynników korelacji między zmiennymi składowymi a zmiennymi wyjściowymi wynika, że powyższy rozkład prób był determinowany głównie przez cechy owoców, m.in. szerokość niełupki (12),

10 98 M. Klimko, A. Czarna Ryc. 6. Porównanie linii wielkości prób z upraw warzywnych (17-19) Matricaria perforata (linie łamane) do próby ogólnej (linia prosta) Fig. 6. Comparison of the lines of size of local samples (17-19) of Matricaria perforata (broken lines) to the total sample (straight line) Ryc. 7. Porównanie linii wielkości prób zbiorczych Matricaria perforata z upraw (linie łamane) do próby ogólnej (linia prosta) Fig. 7. Comparison of the lines of Matricaria perforata size of general samples from cultivations (broken lines) to general sample (straight line) szerokość szczytu niełupki (10), szerokość między żebrami środkowymi niełupki (11), długość niełupki (9) względem pierwszej składowej V 1, oraz cechy kwiatów i kwiatostanów średnica kwiatostanu koszyczkowego (2), szerokość kwiatu języczkowego (3) względem drugiej składowej. Lokalne próby maruny bezwonnej pochodzące z tych samych upraw wykazują zróżnicowane położenie w diagramie rozproszenia dwóch pierwszych składowych głównych. Próby pochodzące z upraw zbożowych zajmują I, II i III płaszczyznę współrzędnych, z ziemniaków II i III, z buraków wszystkie cztery pola współrzędnych, z pomidorów tylko II.

11 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych Ryc. 8. Diagram rozproszenia prób Matricaria perforata w układzie dwóch pierwszych składowych głównych Fig. 8. Scatter diagram of Matricaria perforata samples in the system of two first principal components ZBOŻA CEREALS ZIEMNIAKI POTATOES BURAKI BEET ROOTS KAPUSTA CABBAGE POMIDORY TOMATOES SELER CELERY Przedstawiony na rycinie 9 dendrogram pojedynczych wiązań odległości Euklidesowych potwierdza znaczne zróżnicowanie prób. Największą odrębność w kompleksie analizowanych cech wykazuje próba 1 (pochodząca z uprawy owsa) oraz próba 16 (z uprawy kapusty). Zróżnicowanie próby 1 mogło być spowodowane tym, iż w latach poprzednich, po zbiorze rzepaku, grunty przeznaczano na pole namiotowe, które było intensywnie wydeptywane. W dendrogramowo pogrupowanym materiale próby M. perforata pochodzące z uprawy różnych zbóż tworzą albo wspólną podgrupę, np. próby 3 i 4, albo wykazują duże podobieństwo do próby z innej uprawy, np. grupa prób 6, 19, 17 i 2. Podobny obraz otrzymano dla prób pochodzących z uprawy buraków (12 i 15), które wykazują duże podobieństwo do próby 5 (z uprawy jęczmienia) i 9 (z uprawy ziemniaków), tworząc własną podgrupę, oraz próby 13, 14 (z uprawy buraków) i 18 (z uprawy pomidorów).

12 100 M. Klimko, A. Czarna Ryc. 9. Dendrogram odległości Euklidesa 12 cech Matricaria perforata Fig. 9. Dendrogram of Euclidean distances for 12 features of Matricaria perforata Na podstawie statystyki T 2 Hotellinga stwierdzono, że osiem prób na 19 różni się statystycznie istotnie od pozostałych w zakresie 12 zbadanych cech kwiatostanów, kwiatów i owoców (T 2 obl > T 2 kryt). Są to próby: 16 i 2 (3,01 > 1,13); 8 i 14 (3,82 > 1,82); 7 i 14 (2,91 > 1,06); 1 i 9 (2,99 > 1,12); 12 i 16 (3,45 > 1,49); 5 i 1 (3,40 > 1,44); 10 i 11 (7,03 > 6,19); 2 i 4 (6,19 > 4,79). Do cech statystycznie istotnych na poziomie α = 0,05 należą długość i szerokość kwiatów języczkowych, średnica kwiatostanu rurkowego, liczba kwiatów języczkowych oraz szerokość między żebrami środkowymi niełupki (tab. 3). Średnie arytmetyczne 12 cech Matricaria perforata (próba ogólna) Arithmetic means of 12 features Matricaria perforata (general sample) Tabela 3 Cecha Feature ,32 30,68 2,99 12,70 1,85 0,32 8,04 3,23 1,44 0,46 0,07 0,42

13 Matricaria perforata Merat w uprawach roślin zbożowych Podsumowanie i wnioski Badania nad zmiennością cech morfologicznych kwiatostanów, kwiatów i owoców populacji M. perforata z różnych upraw wskazują na znaczne ich zróżnicowanie. Nawet próby pochodzące z tych samych upraw różnią się statystycznie istotnie, o czym świadczą wartości statystyki T 2 Hotellinga oraz pogrupowanie badanych prób w dendrogramie. Maruna bezwonna jest gatunkiem pospolitym o szerokim zasięgu i szerokiej skali ekologicznej, znosi pełne światło, a także okresowe lub przejściowe zacienienie, natomiast pod względem kwasowości występuje na glebach od umiarkowanie do słabo kwaśnych (ph 5,5-6,5), jak również na glebach obojętnych (ph > 6,6) i zasadowych. Wyraźnie jednak preferuje gleby świeże, żyźniejsze, gdzie wzrasta liczebność populacji (Żukowski i in. 1977, Żukowski i in. 1981). Przeprowadzone badania jeszcze raz udowodniły znany fakt, że lokalna zmienność populacji wielu gatunków jest zwykle o wiele większa niż zmienność w obrębie zasięgu. Być może dotyczy to szczególnie chwastów, jako gatunków eurytopowych, które zasiedlają różnorodne siedliska. Jest to przykład gatunku plastycznego, którego plastyczność jest indukowana warunkami środowiska, natomiast jej kierunek, wielkość oraz czas odpowiedzi są zdeterminowane genetycznie. Literatura Bogucki Z. (1979): Elementy statystyki dla biologów, statystyka opisowa. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. Caliński T., Czajka S., Kaczmarek Z. (1975): Analiza składowych głównych i jej zastosowania. Rocz. AR Pozn. 67, Algor. Biom. Statyst. 36: Hotelling H. (1957): The relation of the multivariate statistical methods to factor analysis. Br. J. Statist. Psychol. 10: Jentys-Szaferowa J. ( ): Graficzna metoda porównywania kształtów roślinnych. Kosmos 3: Jentys-Szaferowa J. (1959): A graphical method of comparing the shapes of plants. Rev. Pol. Acad. Sci. 4, 1: Klimko M. (1990): Sezonowa zmienność kwiatów i owoców Tripleurospermum maritimum ssp. inodorum (L.) Hyl. ex Vaarama [Seasonal variability of flowers and fruits of Tripleurospermum maritimum ssp. inodorum (L.) Hyl. ex Vaarama]. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Mat.- -Przyr. Spraw. Kom. Biol. 108: Krzyśko M. (1979): Discriminant variables. Biom. J. 21: Krzyśko M. (1982): Analiza dyskryminacyjna. Wyd. UAM w Poznaniu, Ser. Mat. 6. Pancer-Kotejowa E. (1971): Rodzaj Tripleurospermum. Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. 12. Red. B. Pawłowski, A. Jasiewicz. PWN, Warszawa: Tymrakiewicz W. (1976): Atlas chwastów. PWRiL, Warszawa. Zarzycki K. (1984): Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych. PAN, Kraków. Żukowski W., Jackowiak B., Latowski K., Gabrych E., Klimko M., Kuźniewski E., Rola J. (1981): Rozmieszczenie niektórych gatunków chwastów segetalnych w woj. pilskim. IUNG, Puławy: Żukowski W., Latowski K., Szmajda P., Klimko M. (1977): Rejonizacja chwastów segetalnych w Wielkopolsce. IUNG, Puławy:

14 102 M. Klimko, A. Czarna MATRICARIA PERFORATA MERAT CULTIVATION OF CEREALS, ROOT PLANTS AND VEGETABLES S u m m a r y The paper presents results of a study on variation of 12 morphological features of the flowers, inflorescence and fruit of Matricaria perforata coming from the areas under cultivation of different cereals, root plants and vegetables from the Wielkopolska province. The results of measurements of biometric features were subjected to statistical analysis, among others to analysis of the main component, the shortest Mahalanobis distances, values of T 2 Hotelling statistics, dendrogram construction and graphical plant shape comparison. The features analysed have been found to undergo a relatively significant variation. The greatest variation relative to a reference sample has been established for the M. perforata samples coming from the areas under cultivation of potatoes, cabbage, cereals and beetroots. The interpopulation analysis has revealed statistically significant differences in 8 from 19 samples in the 12 features of flowers, inflorescence and fruit analysed (T 2 obl > T 2 kryt). An interesting observation was that the samples could not be grouped according to the complex of the features of populations from the same cultivations which could be treated as indexing.