WYMAGANIA EDUKACYJNE

Transkrypt

1 WYMAGANIA EDUKACYJNE Spis treści Wymagania edukacyjne z języka polskiego... 1 Wymagania edukacyjne z matematyki Wymagania edukacyjne z fizyki Wymagania edukacyjne z chemii Wymagania edukacyjne z biologii Wymagania edukacyjne z historii, historii i społeczeństwa Wymagania edukacyjne z wiedzy o społeczeństwie Wymagania edukacyjne z wiedzy o kulturze Wymagania edukacyjne z podstaw przedsiębiorczości Wymagania edukacyjne z wychowania fizycznego Wymagania edukacyjne z języka obcego II

2 Wymagania edukacyjne z języka polskiego 1. PRZEDMIOT OCENY Ocenie podlega: poprawność merytoryczna wypowiedzi ustnej i pisemnej, samodzielność w rozwiązywaniu zadań i problemów, kreatywność, twórcza postawa ucznia w realizacji podjętych zadań, jakość, jasność, precyzja, językowa i stylistyczna poprawność formułowanych myśli, kultura i estetyka wypowiedzi ustnej i pisemnej, aktywność ucznia podczas lekcji. 2. FORMY OCENIANIA Przedmiotem sprawdzania i oceniania bieżącego są wiadomości i umiejętności ucznia nabyte i prezentowane podczas lekcji w formie: pracy klasowej (rozprawki i pracy analityczno-interpretacyjnej o charakterze maturalnym), sprawdzianu z większej partii materiału (działu, epoki), pracy z tekstem (test sprawdzający umiejętność wykonywania różnych działań na tekście), ustnej wypowiedzi ucznia z zakresu trzech ostatnich tematów, ustnej wypowiedzi o charakterze maturalnym, kartkówki, przeprowadzonej na początku lub końcu lekcji, sprawdzającej ostatnio nabyte wiadomości i umiejętności uczniów (z trzech ostatnich tematów), wypracowania domowego, pracy w grupach, dyktanda, recytacji, innych form mających na celu sprawdzenie praktycznych umiejętności polonistycznych uczniów, tj. referatów, streszczeń, wywiadów, interpretacji utworów literackich bądź ich fragmentów, sprawozdań, recenzji, planów, rozprawek, esejów, konspektów, charakterystyk, notatek do lekcji, itp., niewerbalnych wytworów pracy (np. plakat, prezentacja multimedialna). 3. WYMAGANIA EDUKACYJNE I KRYTERIA OCENIANIA Oceny z prac klasowych oraz sprawdzianów/testów z większej partii materiału (działu, epoki) mają wagę 2. Pozostałe oceny mają wagę 1. Prace pisemne oceniane są wg skali: 100% pkt celujący 90-99% pkt bardzo dobry 75-89% pkt dobry 55-74% pkt dostateczny 40-54% pkt dopuszczający 0-39% pkt niedostateczny 1

3 Wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji II. Analiza i interpretacja tekstów kultury III. Tworzenie wypowiedzi Ocena dopuszczająca Uczeń: rozumi e teksty o prostej budowie; dostrz ega sensy zawarte w powierzchownej warstwie tekstu; z pomocą rozpoznaje funkcje tekstu i z pomocą wskazuje środki językowe służące ich realizacji; odbieg a od stosowania kryteriów poprawności językowej; nie zawsze poprawnie stosuje w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki; próbuj e poznać niezbędne dla literatury fakty z historii literatury i innych dziedzin humanistyki; próbuj e odczytać rozmaite sensy dzieła; buduje wypowiedzi o niezbyt wysokim stopniu złożoności; nie zawsze stosuje w nich podstawowe zasady logiki i retoryki; próbuj e zwiększać własną kompetencję językową; popełn ia liczne i rażące błędy językowe, stylistyczne, ortograficzne, interpunkcyjne, które wpływają na komunikatywność wypowiedzi. 2

4 Wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji II. Analiza i interpretacja tekstów kultury III. Tworzenie wypowiedzi Ocena dostateczna Uczeń: rozumi e teksty o niezbyt skomplikowanej budowie; stara się dostrzegać sensy zawarte w strukturze głębokiej tekstu; stara się rozpoznać funkcje tekstu i środki językowe służące ich realizacji; zwraca uwagę na kryteria poprawności językowej; stara się stosować w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki; w interpretacji tekstu stara się wykorzystywać wiedzę o kontekstach, w jakich może być on odczytywany; stara się poznać niezbędne dla literatury fakty z historii literatury i innych dziedzin humanistyki; stara się odczytać rozmaite sensy dzieła; stara się dokonać interpretacji porównawczej; stara się budować wypowiedzi o wyższym stopniu złożoności; stara się stosować w nich podstawowe zasady logiki i retoryki; zwraca uwagę na własną kompetencję językową; popełn ia liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące (językowe, stylistyczne, ortograficzne, interpunkcyjne). 3

5 Wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji II. Analiza i interpretacja tekstów kultury III. Tworzenie wypowiedzi Ocena dobra Uczeń: na ogół rozumie teksty o skomplikowanej budowie; na ogół dostrzega sensy zawarte w strukturze głębokiej tekstu; na ogół rozpoznaje funkcje tekstu i środki językowe służące ich realizacji; na ogół ma świadomość kryteriów poprawności językowej; na ogół poprawnie stosuje w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki; w interpretacji tekstu na ogół wykorzystuje wiedzę o kontekstach, w jakich może być on odczytywany; na ogół poznaje niezbędne dla literatury fakty z historii literatury i innych dziedzin humanistyki; na ogół odczytuje rozmaite sensy dzieła; na ogół dokonuje interpretacji porównawczej; na ogół buduje wypowiedzi o wyższym stopniu złożoności; na ogół stosuje w nich podstawowe zasady logiki i retoryki; na ogół ma świadomość własnej kompetencji językowej, w wyp owiedziach pojawiają się drobne usterki językowe, stylistyczne, ortograficzne, interpunkcyjne. 4

6 Wymagania ogólne Ocena bardzo dobra Uczeń: I. Odbiór rozumi wypowiedzi i e teksty o skomplikowanej budowie; wykorzystanie dostrz zawartych w ega sensy zawarte w strukturze głębokiej tekstu; nich informacji rozpoz naje funkcje tekstu i środki językowe służące ich realizacji; ma świadomość kryteriów poprawności językowej; II. Analiza i stosuje interpretacja w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki; tekstów kultury w interpretacji tekstu wykorzystuje wiedzę o kontekstach, w jakich może być on odczytywany; poznaj e niezbędne dla literatury fakty z historii literatury i innych dziedzin humanistyki; odczyt uje rozmaite sensy dzieła; dokon uje interpretacji porównawczej; III. Tworzenie buduje wypowiedzi wypowiedzi o wyższym stopniu złożoności; stosuje w nich podstawowe zasady logiki i retoryki; ma świadomość własnej kompetencji językowej; tworzy wypowiedzi bezbłędne pod względem językowym i stylistycznym, nie popełnia błędów ortograficznych i interpunkcyjnych. Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który w 100% spełnił wymagania na ocenę bardzo dobrą. Uczeń zna teksty kultury oznaczone w podstawie programowej gwiazdką (także z gimnazjum) oraz wybrane przez nauczyciela. Teksty w podstawie programowej oznaczone gwiazdką: Bogurodzica; Jan Kochanowski wybrane fraszki (gimnazjum), pieśni, treny (w tym V, VII, VIII z gimnazjum) i psalm; Ignacy Krasicki wybrane bajki (gimnazjum); Adam Mickiewicz Dziady cz. II (gimnazjum), Dziady cz. III, Pan Tadeusz; Aleksander Fredro Zemsta (gimnazjum); Bolesław Prus Lalka; Henryk Sienkiewicz wybrana powieść historyczna: Krzyżacy, Potop lub Quo vadis (gimnazjum); Stanisław Wyspiański Wesele; Witold Gombrowicz Ferdydurke; Bruno Schulz wybrane opowiadanie. Znajomość treści lektury jest obowiązkiem ucznia, toteż przed przystąpieniem do omawiania dzieła przeprowadzany jest test (kartkówka) sprawdzający znajomość treści lektury. 5

7 Za nieznajomość treści lektury uczeń otrzymuje ocenę niedostateczną. UWAGA Zgodnie z zasadą kumulatywności wiedzy i umiejętności uczeń spełnia także wymagania zawarte w podstawie programowej dla I, II i III etapu kształcenia (klas I-III, IV-VI szkoły podstawowej i gimnazjum). 6

8 Ocena bardzo dobry dobry KRYTERIA OCENY ODPOWIEDZI USTNEJ Poziom merytoryczny strukturalny językowy przemyślana kompozycja wypowiedzi wyraźnie zaznaczony punkt wyjścia i rozwijanie myśli w logiczny, konsekwentny sposób przejrzystość i czytelność wywodu zamknięcie wypowiedzi wnioskami próby nadania wypowiedzi oryginalnej formy, funkcjonalnej wobec tematu zagadnienie omówione w sposób pełny, pogłębiony uczeń zna, dobrze rozumie i obszernie przedstawia materiał (fakty, pojęcia, utwory, zagadnienia...) w ścisłym związku z tematem wykorzystanie kontekstów samodzielne kojarzenie faktów i informacji, wyciąganie wniosków ocenianie, wartościowanie poprawnie budowane argumenty odnoszone do omawianych tekstów kultury temat omówiony w sposób wyczerpujący, wykorzystane ważne wiadomości przedstawianie tekstów w sposób problemowy materiał rzeczowy dobierany trafnie, interpretowany i komentowany prawidłowo uzasadnianie sądów i stwierdzeń na podstawie utworów literackich i innych tekstów kultury prezentowane zagadnienia (fakty, teksty, postacie itp.) mają ścisły związek z tematem w wypowiedzi pojawiają się poprawnie zbudowane argumenty wypowiedź zorganizowana, z wyraźnie zaznaczonym wstępem (punktem wyjścia, tezą itp.) i uporządkowanym rozwinięciem widoczne dążenie do porządkowania i scalania informacji uczeń przestrzega zasad poprawności języka mówionego w zakresie wymowy, fleksji, leksyki, frazeologii i składni przestrzega zasad etykiety językowej posługuje się bogatym słownictwem, stosuje terminologię właściwą dla omawianego zagadnienia wypowiedź w miarę płynna, komunikatywna styl poprawny, zgodny z sytuacją komunikacyjną język na ogół zgodny z normą polszczyzny mówionej (przeważnie poprawny w zakresie wymowy, fleksji, leksyki, frazeologii) zróżnicowane słownictwo, stosowanie terminologii związanej z zagadnieniem uczeń stara się przestrzegać etykiety językowej i stosuje środki językowe typowe dla określonej formy wypowiedzi ustnej (np. przemawianie, przekonywanie, zwracanie się do rozmówcy) stosowanie środków językowych podkreślających własne 7

9 dostateczny dopuszczający uczeń w większości zna, rozumie i przedstawia informacje związane z tematem prawidłowo lokalizuje utwory i postacie wyjaśnia terminy i pojęcia w sposób odtwórczy, lecz własnymi słowami podejmuje próbę interpretowania omawianych tekstów kultury stara się uzasadniać własne sądy i opinie stwierdzenia odnosi do konkretnych utworów popełnia drobne błędy rzeczowe, odchodzi od tematu uczeń przedstawia podstawowe informacje (zagadnienia, utwory, postacie, terminy) wyjaśnia pojęcia w sposób odtwórczy i niepełny potrafi przedstawić temat przynajmniej w 50% dopuszczalne błędy rzeczowe i odchodzenie od tematu wypowiedź krótka, ale zawierająca kluczowe dla zagadnienia informacje wypowiedź na ogół uporządkowana uczeń stara się zachować logiczną kolejność przedstawiania wiadomości wypowiedź krótka, fragmentaryczna uczeń przedstawia fakty, postacie, teksty itp. w dowolnej, często przypadkowej kolejności, jednak w sposób niezakłócający zrozumiałości wypowiedzi sądy i opinie sygnalizowanie przytaczania zdań (opinii, sądów) cudzych styl na ogół poprawny, adekwatny do sytuacji komunikacyjnej; dopuszczalne błędy niezbyt bogate, ale wystarczające słownictwo dopuszczalne błędy językowe: składniowe, frazeologiczne posługiwanie się terminologią niezbędną do omówienia tematu uczeń stara się mówić polszczyzną oficjalną stara się zachować styl adekwatny do sytuacji komunikacyjnej dopuszczalne błędy językowe w stopniu niezakłócającym komunikatywności wypowiedzi słownictwo ubogie Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który w 100% spełnił wymagania na ocenę bardzo dobrą. 8

10 KRYTERIA OCENY ROZPRAWKI PROBLEMOWEJ (POZIOM PODSTAWOWY) A Sformułowanie stanowiska wobec problemu podanego w poleceniu 6 Stanowisko jest adekwatne do problemu podanego w poleceniu 3 Stanowisko jest częściowo adekwatne do problemu podanego w poleceniu B Uzasadnienie stanowiska 18 Uzasadnienie trafne, szerokie i pogłębione 12 Uzasadnienie trafne i szerokie 8 Uzasadnienie trafne, ale wąskie 4 Uzasadnienie częściowe C Poprawność rzeczowa 4 Brak błędów rzeczowych 2 Nie więcej niż jeden błąd rzeczowy D Zamysł kompozycyjny 6 Kompozycja funkcjonalna 3 Zaburzenia funkcjonalności kompozycji E Spójność lokalna 2 Pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spójności 1 Znaczne zaburzenia spójności F Styl tekstu G Poprawność językowa 4 Styl stosowny 2 Styl częściowo stosowny 6 Brak błędów lub nieliczne błędy nierażące 3 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące H Poprawność zapisu 4 Zapis w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Stanowisko jest nieadekwatne lub brak stanowiska 0 Brak uzasadnienia stanowiska 0 Błędy rzeczowe 0 Brak zamysłu kompozycyjnego 0 Wypowiedź niespójna 0 Styl niestosowny 0 Liczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące KRYTERIA OCENY INTERPRETACJI UTWORU POETYCKIEGO (POZIOM PODSTAWOWY) A Koncepcja interpretacyjna 9 Koncepcja niesprzeczna z utworem, spójna i obejmująca sensy niedosłowne B Uzasadnienie tezy interpretacyjnej 15 Uzasadnienie trafne i pogłębione C Poprawność rzeczowa 4 Brak błędów rzeczowych D Zamysł kompozycyjny 6 Kompozycja funkcjonalna E Spójność lokalna 2 Pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spójności F Styl tekstu G Poprawność językowa 4 Styl stosowny 6 Brak błędów lub nieliczne błędy nierażące H Poprawność zapisu 4 Zapis w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące 6 Koncepcja niesprzeczna z utworem, ale niespójna i/lub obejmująca w większości znaczenia dosłowne 3 Koncepcja częściowo sprzeczna z utworem 0 Brak koncepcji lub koncepcja całkowicie sprzeczna z utworem 10 Uzasadnienie trafne, ale niepogłębione 5 Uzasadnienie częściowo trafne 0 Brak trafnych argumentów uzasadniających interpretację 2 Nie więcej niż jeden błąd rzeczowy 0 Błędy rzeczowe 3 Zaburzenia funkcjonalności kompozycji 0 Brak zamysłu kompozycyjnego 1 Znaczne zaburzenia spójności 0 Wypowiedź niespójna 2 Styl częściowo stosowny 0 Styl niestosowny 3 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące UWAGA Jeśli w kategorii A praca uzyska 0 punktów, egzaminator nie przyznaje punktów w pozostałych kategoriach. Jeśli w kategorii A praca uzyska 3 punkty, a w kategorii B 0 punktów, egzaminator nie przyznaje punktów w pozostałych kategoriach. Jeśli praca składa się z mniej niż 250 słów, egzaminator przyznaje punkty tylko w kategoriach A, B i C. Pojawienie się rzeczowego błędu kardynalnego dyskwalifikuje pracę zdający otrzymuje 0 punktów. 9

11 KRYTERIA OCENY WYPOWIEDZI ARGUMENTACYJNEJ (POZIOM ROZSZERZONY) A Określenie problemu 9 Określenie problemu zgodne z tekstem i pełne B Sformułowanie stanowiska wobec rozwiązania przyjętego przez autora tekstu 9 Stanowisko adekwatne do tekstu i pełne C Poprawność rzeczowa 2 Brak błędów rzeczowych D Zamysł kompozycyjny 6 Kompozycja funkcjonalna E Spójność lokalna 2 Pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spójności F Styl tekstu G Poprawność językowa 4 Styl stosowny 4 Brak błędów lub nieliczne błędy nierażące H Poprawność zapisu 4 Zapis w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące 6 Określenie problemu zgodne z tekstem, ale niepełne 3 Określenie problemu częściowo zgodne z tekstem 0 Brak określenia problemu lub problem niezgodny z tekstem 6 Stanowisko adekwatne do tekstu, ale niepełne 3 Stanowisko częściowo adekwatne do tekstu 0 Brak stanowiska lub stanowisko nieadekwatne do tekstu 0 Jeden błąd rzeczowy lub więcej błędów rzeczowych 3 Zaburzenia funkcjonalności kompozycji 0 Brak zamysłu kompozycyjnego 1 Znaczne zaburzenia spójności 0 Wypowiedź niespójna 2 Styl częściowo stosowny 0 Styl niestosowny 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące KRYTERIA OCENY INTERPRETACJI PORÓWNAWCZEJ (POZIOM ROZSZERZONY) A Koncepcja porównywania utworów 6 Koncepcja niesprzeczna z utworami i spójna B Uzasadnienie tezy interpretacyjne j 12 Uzasadnienie trafne, pogłębione C Poprawność rzeczowa 2 Brak błędów rzeczowych D Zamysł kompozycyjny 6 Kompozycja funkcjonalna E Spójność lokalna 2 Pełna spójność wypowiedzi lub nieznaczne zaburzenia spójności F Styl tekstu G Poprawność językowa 4 Styl stosowny 4 Brak błędów lub nieliczne błędy nierażące H Poprawność zapisu 4 Zapis w pełni poprawny lub nieliczne błędy nierażące 4 Koncepcja niesprzeczna z utworami i częściowo spójna 2 Koncepcja częściowo sprzeczna z utworami 0 Koncepcja sprzeczna z utworami lub brak koncepcji 8 Uzasadnienie trafne, ale niepogłębione 4 Uzasadnienie częściowo trafne 0 Brak trafnych argumentów uzasadniających interpretację porównawczą 0 Jeden błąd rzeczowy lub więcej błędów rzeczowych 3 Zaburzenia funkcjonalności kompozycji 0 Brak zamysłu kompozycyjnego 1 Znaczne zaburzenia spójności 0 Wypowiedź niespójna 2 Styl częściowo stosowny 0 Styl niestosowny 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące 2 Liczne błędy nierażące lub nieliczne błędy rażące 0 Liczne błędy rażące UWAGA Jeśli w kategorii A praca uzyska 0 punktów, egzaminator nie przyznaje punktów w pozostałych kategoriach. Jeśli w kategorii A praca uzyska 3 punkty, a w kategorii B 0 punktów, egzaminator nie przyznaje punktów w pozostałych kategoriach. Jeśli praca składa się z mniej niż 300 słów, egzaminator przyznaje punkty tylko w kategoriach A, B i C. Pojawienie się rzeczowego błędu kardynalnego dyskwalifikuje pracę zdający otrzymuje 0 punktów. 10

12 4. SYSTEMATYCZNOŚĆ OCENIANIA Każdy uczeń powinien w ciągu semestru otrzymać co najmniej jedną ocenę za: wypowiedź ustną, sprawdzian/test, pracę klasową, zadanie domowe (w tym m.in. za wypracowanie), inną formę pracy (w tym m.in. za aktywność). 5. KONTROLA WIADOMOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI Sposoby powiadamiania uczniów o terminach kontroli wiadomości i umiejętności oraz o zakresie materiału przewidzianego do kontroli: praca klasowa, sprawdzian/test termin i zakres powinny być zapowiedziane co najmniej z tygodniowym wyprzedzeniem, kartkówka lub bieżąca odpowiedź (materiał z trzech ostatnich tematów) nie wymaga uprzedzenia uczniów, odpowiedź ustna z większej partii materiału powinna być zapowiedziana co najmniej na tydzień przed terminem jej przeprowadzenia i poprzedzona podaniem zakresu materiału, który ma przygotować uczeń, wypracowanie domowe uczeń realizuje w ciągu jednego tygodnia (w wyjątkowych przypadkach nauczyciel może przedłużyć ten termin), recytację, inscenizację poprzedza minimum (w zależności od trudności i długości tekstu) tygodniowy okres na ich przygotowanie, inne formy terminy i zakres materiału uzależnione są od ich stopnia trudności; nauczyciel ustala je w porozumieniu z uczniami. UWAGA Nie wyznacza się terminu przeprowadzania jakiejkolwiek formy kontroli wiadomości i umiejętności ucznia na pierwszy dzień po przerwie świątecznej lub feriach. Ze względu na specyfikę przedmiotu można ustalić na ten czas termin omówienia lektury. 6. ZASADY POPRAWIANIA OCEN Uczeń ma prawo poprawić ocenę niedostateczną uzyskaną ze sprawdzianu/testu lub pracy klasowej, jednak w terminie nie dłuższym niż dwa tygodnie. Termin poprawy wyznacza nauczyciel. Uczeń nieobecny na sprawdzianie/teście lub pracy klasowej zalicza pisemnie dany zakres materiału w terminie wyznaczonym przez nauczyciela, jednak nie dłuższym niż dwa tygodnie. W przypadku dłuższej nieobecności usprawiedliwionej wszystkie terminy dotyczące poprawy, zaliczeń prac pisemnych będą ustalane indywidualnie z nauczycielem. Uczeń ma możliwość poprawienia oceny niedostatecznej uzyskanej za wypowiedź ustną (kartkówkę) pod warunkiem, że uczyni to w terminie jednego tygodnia; forma poprawy uzależniona jest od decyzji nauczyciela. Uczeń nie ma możliwości poprawienia oceny z pisemnej pracy domowej. Oceny uzyskane za: recytację, wygłoszenie referatu, pracę na lekcji itp. nie podlegają poprawie. Uzyskane oceny pozytywne nie podlegają poprawie. 7. OCENY KLASYFIKACYJNE Ocena klasyfikacyjna (śródroczna i roczna) powinna odzwierciedlać stopień opanowania wiadomości i umiejętności określonych w wymaganiach edukacyjnych oraz wkład pracy, zaangażowanie i systematyczność ucznia w ich przyswojenie. Oceny klasyfikacyjne stanowią średnią ważoną wszystkich ocen cząstkowych. 11

13 Na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. nr 83, poz. 562, z późn. zm.) laureaci i finaliści Olimpiady Literatury i Języka Polskiego są zwolnieni z egzaminu maturalnego z języka polskiego, a zwolnienie jest równoznaczne z otrzymaniem oceny najwyższej ( 60, ust. 1 i 5); ponadto otrzymują z danych zajęć edukacyjnych celującą roczną ocenę klasyfikacyjną ( 20, ust. 7). 8. POSTANOWIENIA KOŃCOWE 1) Obowiązkiem każdego ucznia jest przygotowanie się do lekcji. 2) Uczeń ma prawo do nieprzygotowania się do lekcji dwa razy w semestrze, ale za każdym razem zgłasza ten fakt nauczycielowi tuż po rozpoczęciu lekcji. 3) Za nieznajomość treści lektury uczeń otrzymuje ocenę niedostateczną. 4) Uczeń ma obowiązek prowadzić zeszyt przedmiotowy. 5) Braki w zeszycie oraz wszelkie zaległości spowodowane nieobecnością ucznia w szkole powinny być uzupełniane na bieżąco. 6) Jeżeli podczas pisemnej formy sprawdzania wiadomości i umiejętności uczeń pracuje niesamodzielnie (korzysta z pomocy innych uczniów, zeszytu lub innych materiałów), otrzymuje ocenę niedostateczną. 7) Uczeń uczestniczący w Olimpiadzie Literatury i Języka Polskiego lub w konkursach przedmiotowych na szczeblu co najmniej wojewódzkim otrzymuje cząstkową ocenę celującą. 12

14 Wymagania edukacyjne z matematyki Zakres podstawowy i rozszerzony Wyróżnione zostały następujące wymagania programowe: konieczne (K), podstawowe (P), rozszerzające (R), dopełniające (D) i wykraczające poza program nauczania (W). Wymagania konieczne (K) dotyczą zagadnień elementarnych, stanowiących swego rodzaju podstawę, zatem powinny być opanowane przez każdego ucznia. Wymagania podstawowe (P) zawierają wymagania z poziomu (K) wzbogacone o typowe problemy o niewielkim stopniu trudności. Wymagania rozszerzające (R), zawierające wymagania z poziomów (K) i (P), dotyczą zagadnień bardziej złożonych i nieco trudniejszych. Wymagania dopełniające (D), zawierające wymagania z poziomów (K), (P) i (R), dotyczą zagadnień problemowych, trudniejszych, wymagających umiejętności przetwarzania przyswojonych informacji. Wymagania wykraczające (W) dotyczą zagadnień trudnych, oryginalnych, wykraczających poza obowiązkowy program nauczania. Poniżej przedstawiony został podział wymagań na poszczególne oceny szkolne: ocena dopuszczająca wymagania na poziomie (K) ocena dostateczna wymagania na poziomie (K) i (P) ocena dobra wymagania na poziomie (K), (P) i (R) ocena bardzo dobra wymagania na poziomie (K), (P), (R) i (D) ocena celująca wymagania na poziomie (K), (P), (R), (D) i (W) 13

15 1. LICZBY RZECZYWISTE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: podaje przykłady liczb: naturalnych, całkowitych, wymiernych, niewymiernych, pierwszych i złożonych oraz przyporządkowuje liczbę do odpowiedniego zbioru liczb rozkłada liczby naturalne na czynniki pierwsze stosuje cechy podzielności liczb rozróżnia liczby pierwsze i liczby złożone znajduje największy wspólny dzielnik i najmniejszą wspólną wielokrotność liczb porównuje liczby wymierne podaje przykład liczby wymiernej zawartej między dwiema danymi liczbami oraz przykłady liczb niewymiernych zaznacza na osi liczbowej daną liczbę wymierną przedstawia liczby wymierne w różnych postaciach wyznacza przybliżenia dziesiętne danej liczby rzeczywistej z zadaną dokładnością (również przy użyciu kalkulatora) oraz określa, czy dane przybliżenie jest przybliżeniem z nadmiarem, czy z niedomiarem wykonuje proste działania w zbiorach liczb: całkowitych, wymiernych i rzeczywistych oblicza wartość pierwiastka dowolnego stopnia z liczby nieujemnej oraz wartość pierwiastka nieparzystego stopnia z liczby rzeczywistej wyłącza czynnik przed znak pierwiastka włącza czynnik pod znak pierwiastka wykonuje działania na pierwiastkach tego samego stopnia, stosując odpowiednie twierdzenia 1 usuwa niewymierność z mianownika wyrażenia typu a przekształca i oblicza wartości wyrażeń zawierających pierwiastki kwadratowe, stosując wzory skróconego mnożenia wykonuje proste działania na potęgach o wykładnikach całkowitych przedstawia liczbę w notacji wykładniczej oblicza procent danej liczby oblicza, jakim procentem jednej liczby jest druga liczba wyznacza liczbę, gdy dany jest jej procent posługuje się procentami w rozwiązywaniu prostych zadań praktycznych odczytuje prawidłowo informacje przedstawione na diagramach wykonuje działania na wyrażeniach algebraicznych (w tym: stosuje wzory skróconego mnożenia dotyczące drugiej potęgi) Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: stosuje ogólny zapis liczb naturalnych: parzystych, nieparzystych, podzielnych przez 3 itp. wykorzystuje dzielenie z resztą do przedstawienia liczby naturalnej w postaci a k + r konstruuje odcinki o długościach niewymiernych a usuwa niewymierność z mianownika wyrażenia typu b c d wykonuje działania łączne na liczbach rzeczywistych zamienia ułamek dziesiętny okresowy na ułamek zwykły porównuje pierwiastki bez użycia kalkulatora wykonuje działania łączne na potęgach o wykładnikach całkowitych wyprowadza i stosuje wzory skróconego mnożenia a b 3, 3 a b oblicza, o ile procent jedna liczba jest większa (mniejsza) od drugiej rozwiązuje złożone zadania tekstowe, wykorzystując obliczenia procentowe ocenia dokładność zastosowanego przybliżenia 3 14

16 Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: przeprowadza dowody twierdzeń dotyczących podzielności liczb dowodzi niewymierności niektórych liczb, np., 1 uzasadnia prawa działań na potęgach o wykładnikach naturalnych (całkowitych) przeprowadza dowód nie wprost rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące liczb rzeczywistych 2. JĘZYK MATEMATYKI Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: posługuje się pojęciami: zbiór, podzbiór, zbiór skończony, zbiór nieskończony opisuje symbolicznie dane zbiory wyznacza iloczyn, sumę oraz różnicę danych zbiorów zaznacza na osi liczbowej przedziały liczbowe wyznacza iloczyn, sumę i różnicę przedziałów liczbowych rozwiązuje proste nierówności liniowe zaznacza na osi liczbowej zbiór rozwiązań nierówności liniowej A x R : x 4 x 1 4,1 zapisuje zbiory w postaci przedziałów liczbowych, np. oblicza wartość bezwzględną liczby rzeczywistej stosuje interpretację geometryczną wartości bezwzględnej liczby do rozwiązywania elementarnych równań i nierówności typu x a, x a wyznacza błąd bezwzględny oraz błąd względny przybliżenia stosuje interpretację geometryczną wartości bezwzględnej liczby do rozwiązywania równań i nierówności typu 2x 3 3, x 4 1 Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: zaznacza na osi liczbowej zbiory liczb spełniających układ nierówności liniowych z jedną niewiadomą wykonuje złożone działania na przedziałach liczbowych rozwiązuje nierówności liniowe przekształca wyrażenia algebraiczne, korzystając z własności wartości bezwzględnej wyznacza przedziały liczbowe określone za pomocą wartości bezwzględnej wykorzystuje własności wartości bezwzględnej do rozwiązywania równań i nierówności z wartością bezwzględną Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: formułuje i uzasadnia hipotezy dotyczące praw działań na zbiorach stosuje interpretację geometryczną wartości bezwzględnej do przedstawienia w układzie współrzędnych zbiorów opisanych kilkoma warunkami uzasadnia własności wartości bezwzględnej rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące zbiorów i własności wartości bezwzględnej 3. FUNKCJA LINIOWA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: rozpoznaje funkcję liniową na podstawie wzoru lub wykresu podaje przykłady funkcji liniowych opisujących sytuacje z życia codziennego rysuje wykres funkcji liniowej danej wzorem oblicza wartość funkcji liniowej dla danego argumentu i odwrotnie wyznacza miejsce zerowe funkcji liniowej interpretuje współczynniki ze wzoru funkcji liniowej wyznacza algebraicznie oraz odczytuje z wykresu funkcji liniowej zbiór argumentów, dla których funkcja przyjmuje wartości dodatnie (ujemne) odczytuje z wykresu funkcji liniowej jej własności: dziedzinę, zbiór wartości, miejsce zerowe, 15

17 monotoniczność wyznacza wzór funkcji liniowej, której wykres przechodzi przez dane dwa punkty wyznacza wzór funkcji liniowej, której wykresem jest dana prosta wyznacza współrzędne punktów przecięcia wykresu funkcji liniowej z osiami układu współrzędnych sprawdza algebraicznie i graficznie, czy dany punkt należy do wykresu funkcji liniowej przekształca równanie ogólne prostej do postaci kierunkowej i odwrotnie sprawdza, czy dane trzy punkty są współliniowe stosuje warunek równoległości i prostopadłości prostych wyznacza wzór funkcji liniowej, której wykres przechodzi przez dany punkt i jest równoległy do wykresu danej funkcji liniowej wyznacza wzór funkcji liniowej, której wykres przechodzi przez dany punkt i jest prostopadły do wykresu danej funkcji liniowej rozstrzyga, czy dany układ dwóch równań liniowych jest oznaczony, nieoznaczony czy sprzeczny rozwiązuje układy równań liniowych z dwiema niewiadomymi metodą podstawiania i metodą przeciwnych współczynników określa liczbę rozwiązań układu równań liniowych, korzystając z jego interpretacji geometrycznej rozwiązuje graficznie układy nierówności liniowych z dwiema niewiadomymi Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: sprawdza, dla jakich wartości parametru funkcja liniowa jest rosnąca, malejąca, stała rysuje wykres funkcji przedziałami liniowej i omawia jej własności oblicza pole figury ograniczonej wykresami funkcji liniowych oraz osiami układu współrzędnych uzasadnia na podstawie definicji monotoniczność funkcji liniowej sprawdza, dla jakich wartości parametru dwie proste są równoległe, prostopadłe znajduje współrzędne wierzchołków wielokąta, gdy dane są równania prostych zawierających jego boki rozwiązuje zadania tekstowe prowadzące do układów równań liniowych z dwiema niewiadomymi opisuje za pomocą układu nierówności liniowych zbiór punktów przedstawionych w układzie współrzędnych rozwiązuje algebraicznie układ trzech równań liniowych z trzema niewiadomymi Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: określa własności funkcji liniowej w zależności od wartości parametrów występujących w jej wzorze wykorzystuje własności funkcji liniowej w zadaniach dotyczących wielokątów w układzie współrzędnych rozwiązuje graficznie układ równań, w którym występuje wartość bezwzględna rozwiązuje układy równań liniowych z parametrem rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące funkcji liniowej 4. FUNKCJE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: rozpoznaje przyporządkowania będące funkcjami określa funkcję różnymi sposobami (wzorem, tabelą, wykresem, opisem słownym) poprawnie stosuje pojęcia związane z pojęciem funkcji: dziedzina, zbiór wartości, argument, wartość i wykres funkcji odczytuje z wykresu dziedzinę, zbiór wartości, miejsca zerowe, najmniejszą i największą wartość funkcji wyznacza dziedzinę funkcji określonej tabelką lub opisem słownym wyznacza dziedzinę funkcji danej wzorem, wymagającym jednego założenia oblicza miejsca zerowe funkcji danej wzorem (w prostych przykładach) oblicza wartość funkcji dla różnych argumentów na podstawie wzoru funkcji oblicza argument odpowiadający podanej wartości funkcji sprawdza algebraicznie położenie punktu o danych współrzędnych względem wykresu funkcji danej wzorem wyznacza współrzędne punktów przecięcia wykresu funkcji danej wzorem z osiami układu współrzędnych rysuje w prostych przypadkach wykres funkcji danej wzorem sporządza wykresy funkcji: y f ( x p), y f ( x) q, y f ( x p) q,, y f( x) na podstawie danego wykresu funkcji y f (x) 16

18 sporządza wykresy funkcji: f x y, f x y, mając dany wykres funkcji y f x odczytuje z wykresu wartość funkcji dla danego argumentu oraz argument dla danej wartości funkcji na podstawie wykresu funkcji określa argumenty, dla których funkcja przyjmuje wartości dodatnie, ujemne określa na podstawie wykresu przedziały monotoniczności funkcji wskazuje wykresy funkcji rosnących, malejących i stałych wśród różnych wykresów stosuje funkcje i ich własności w prostych sytuacjach praktycznych Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: rozpoznaje i opisuje zależności funkcyjne w otaczającej nas rzeczywistości przedstawia daną funkcję na różne sposoby określa dziedzinę oraz wyznacza miejsca zerowe funkcji danej wzorem, który wymaga kilku założeń na podstawie definicji bada monotoniczność funkcji danej wzorem na podstawie wykresu funkcji określa liczbę rozwiązań równania f(x) = m w zależności od wartości parametru m na podstawie wykresu funkcji odczytuje zbiory rozwiązań nierówności: f ( x) m, f ( x) m, f ( x) m, f ( x) m dla ustalonej wartości parametru m odczytuje z wykresów funkcji rozwiązania równań i nierówności typu: f(x) = g(x), f(x)<g(x), f(x)>g(x) szkicuje wykres funkcji spełniającej podane warunki szkicuje wykres funkcji będący efektem wykonania kilku operacji, mając dany wykres funkcji y f x Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: 1 uzasadnia, że funkcja f x nie jest monotoniczna w swojej dziedzinie x wykorzystuje inne własności funkcji (np. parzystość) rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące funkcji 5. FUNKCJA KWADRATOWA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: rysuje wykres funkcji 2 f ( x) ax i podaje jej własności sprawdza algebraicznie, czy dany punkt należy do wykresu danej funkcji kwadratowej rysuje wykres funkcji kwadratowej w postaci kanonicznej i podaje jej własności ustala wzór funkcji kwadratowej w postaci kanonicznej na podstawie informacji o przesunięciach wykresu przekształca wzór funkcji kwadratowej z postaci kanonicznej do postaci ogólnej i odwrotnie oblicza współrzędne wierzchołka paraboli znajduje brakujące współczynniki funkcji kwadratowej, znając współrzędne punktów należących do jej wykresu rozwiązuje równania kwadratowe niepełne metodą rozkładu na czynniki oraz stosując wzory skróconego mnożenia wyznacza algebraicznie współrzędne punktów przecięcia paraboli z osiami układu współrzędnych określa liczbę pierwiastków równania kwadratowego w zależności od znaku wyróżnika rozwiązuje równania kwadratowe, stosując wzory na pierwiastki sprowadza funkcję kwadratową do postaci iloczynowej, o ile można ją w tej postaci zapisać odczytuje miejsca zerowe funkcji kwadratowej z jej postaci iloczynowej rozwiązuje nierówności kwadratowe wyznacza najmniejszą i największą wartość funkcji kwadratowej w podanym przedziale stosuje wzory Viète a do wyznaczania sumy i iloczynu pierwiastków równania kwadratowego oraz do określania znaków pierwiastków trójmianu kwadratowego bez wyznaczania ich wartości, przy czym sprawdza najpierw ich istnienie rysuje wykres funkcji y = f(x), gdy dany jest wykres funkcji kwadratowej y = f(x) rozwiązuje proste równania i nierówności kwadratowe z parametrem Poziom (R) lub (D) 17

19 Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: na podstawie wykresu określa liczbę rozwiązań równania f(x) = m w zależności od parametru m, gdzie y = f(x) jest funkcją kwadratową rozwiązuje równania dwukwadratowe oraz inne równania sprowadzalne do równań kwadratowych przez podstawienie niewiadomej pomocniczej rozwiązuje zadania tekstowe prowadzące do wyznaczania wartości najmniejszej i największej funkcji kwadratowej rozwiązuje zadania tekstowe prowadzące do równań lub nierówności kwadratowych znajduje iloczyn, sumę i różnicę zbiorów rozwiązań nierówności kwadratowych stosuje wzory Viète a do obliczania wartości wyrażeń zawierających sumę i iloczyn pierwiastków 1 1 trójmianu kwadratowego, np. 2 2 x x 1 2 rozwiązuje równania i nierówności kwadratowe z parametrem o wyższym stopniu trudności Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: przekształca na ogólnych danych wzór funkcji kwadratowej z postaci ogólnej do postaci kanonicznej wyprowadza wzory na współrzędne wierzchołka paraboli wyprowadza wzory na pierwiastki równania kwadratowego zaznacza w układzie współrzędnych obszar opisany układem nierówności wyprowadza wzory Viète a rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące funkcji kwadratowej 6. PLANIMETRIA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: rozróżnia trójkąty: ostrokątne, prostokątne, rozwartokątne stosuje twierdzenie o sumie miar kątów w trójkącie sprawdza, czy z trzech odcinków o danych długościach można zbudować trójkąt uzasadnia przystawanie trójkątów, wykorzystując cechy przystawania wykorzystuje cechy przystawania trójkątów do rozwiązywania prostych zadań uzasadnia podobieństwo trójkątów, wykorzystując cechy podobieństwa zapisuje proporcje boków w trójkątach podobnych wykorzystuje podobieństwo trójkątów do rozwiązywania elementarnych zadań sprawdza, czy dane figury są podobne oblicza długości boków figur podobnych posługuje się pojęciem skali do obliczania odległości i powierzchni przedstawionych za pomocą planu lub mapy stosuje w zadaniach twierdzenie o stosunku pól figur podobnych wskazuje w wielokątach odcinki proporcjonalne rozwiązuje proste zadania, wykorzystując twierdzenie Talesa stosuje twierdzenie Pitagorasa wykorzystuje wzory na przekątną kwadratu i wysokość trójkąta równobocznego oblicza wartości funkcji trygonometrycznych kąta ostrego w trójkącie prostokątnym, gdy dane są boki tego trójkąta rozwiązuje trójkąty prostokątne 1 stosuje w zadaniach wzór na pole trójkąta: P ah oraz wzór na pole trójkąta równobocznego 2 2 a 3 o boku a: P 4 podaje wartości funkcji trygonometrycznych kątów 30º, 45º, 60º odczytuje z tablic wartości funkcji trygonometrycznych danego kąta ostrego znajduje w tablicach kąt ostry, gdy zna wartość jego funkcji trygonometrycznej oblicza wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych, mając dany sinus lub cosinus kąta rozróżnia czworokąty: kwadrat, prostokąt, romb, równoległobok, trapez oraz zna ich własności wykorzystuje w zadaniach wzory na pola czworokątów wykorzystuje funkcje trygonometryczne do obliczania obwodów i pól podstawowych figur płaskich Poziom (R) lub (D) 18

20 Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: przeprowadza dowód twierdzenia o sumie miar kątów w trójkącie stosuje cechy przystawania trójkątów do rozwiązywania trudniejszych zadań geometrycznych wykorzystuje podobieństwo trójkątów do rozwiązywania praktycznych problemów wyprowadza wzór na jedynkę trygonometryczną oraz pozostałe związki między funkcjami trygonometrycznymi tego samego kąta przekształca wyrażenia trygonometryczne, stosując związki między funkcjami trygonometrycznymi tego samego kąta oblicza wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych, mając dany tangens lub cotangens kąta 1 stosuje podczas rozwiązywania zadań wzór na pole trójkąta P ab sin 2 Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: przeprowadza dowód twierdzenia Talesa przeprowadza dowód twierdzenia Pitagorasa stosuje twierdzenia o związkach miarowych podczas rozwiązywania zadań, które wymagają przeprowadzenia dowodu rozwiązuje zadania wymagające uzasadnienia i dowodzenia z zastosowaniem twierdzenia Talesa i twierdzenia odwrotnego do twierdzenia Talesa stosuje własności podobieństwa figur podczas rozwiązywania zadań problemowych oraz zadań wymagających przeprowadzenia dowodu stosuje własności czworokątów podczas rozwiązywania zadań, które wymagają przeprowadzenia dowodu rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące przystawania i podobieństw figur oraz związków miarowych z zastosowaniem trygonometrii 7. GEOMETRIA ANALITYCZNA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: oblicza odległość punktów w układzie współrzędnych wyznacza współrzędne środka odcinka, mając dane współrzędne jego końców oblicza odległość punktu od prostej wyznacza środek i promień okręgu, mając jego równanie opisuje równaniem okrąg o danym środku i przechodzący przez dany punkt określa, ile punktów wspólnych mają prosta i okrąg przy danych warunkach oblicza pole figury stosując zależności między okręgami stycznymi w prostych przypadkach określa, ile punktów wspólnych mają prosta i okrąg przy danych warunkach opisuje koło w układzie współrzędnych sprawdza, czy punkt należy do danego okręgu (koła) podaje, w prostych przypadkach, geometryczną interpretację rozwiązania układu nierówności stopnia drugiego sprawdza, czy wektory mają ten sam kierunek i zwrot wykonuje działania na wektorach stosuje działania na wektorach do badania współliniowości punktów stosuje działania na wektorach do podziału odcinka wyznacza współrzędne punktów w danej jednokładności wyznacza współrzędne punktów w danej symetrii osiowej lub środkowej rozpoznaje figury osiowosymetryczne i środkowosymetryczne Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: stosuje własności stycznej do okręgu do rozwiązywania zadań stosuje wzory na odległość między punktami i środek odcinka do rozwiązywania zadań dotyczących równoległoboków sprawdza, czy dane równanie jest równaniem okręgu wyznacza wartość parametru tak, aby równanie opisywało okrąg stosuje równanie okręgu w zadaniach stosuje układy równań drugiego stopnia do rozwiązywania zadań z geometrii analitycznej stosuje działania na wektorach oraz ich interpretację geometryczną w zadaniach opisuje układem nierówności przedstawiony podzbiór płaszczyzny stosuje własności jednokładności w zadaniach 19

21 Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: wyprowadza wzór na odległość punktu od prostej wykorzystuje działania na wektorach do dowodzenia twierdzeń rozwiązuje zadania z geometrii analitycznej o znacznym stopniu trudności 8. WIELOMIANY Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: podaje przykłady wielomianów, określa ich stopień i podaje wartości ich współczynników zapisuje wielomian w sposób uporządkowany oblicza wartość wielomianu dla danego argumentu; sprawdza, czy dany punkt należy do wykresu danego wielomianu wyznacza sumę, różnicę, iloczyn wielomianów i określa ich stopień szkicuje wykres wielomianu będącego sumą jednomianów stopnia pierwszego i drugiego określa stopień iloczynu wielomianów bez wykonywania mnożenia podaje współczynnik przy najwyższej potędze oraz wyraz wolny iloczynu wielomianów, bez wykonywania mnożenia wielomianów oblicza wartość wielomianu dwóch (trzech) zmiennych dla danych argumentów stosuje wzory na kwadrat i sześcian sumy i różnicy oraz wzór na różnicę kwadratów do wykonywania działań na wielomianach oraz do rozkładu wielomianu na czynniki stosuje wzory na sumę i różnicę sześcianów rozkłada wielomian na czynniki, stosując metodę grupowania wyrazów i wyłączania wspólnego czynnika poza nawias dzieli wielomian przez dwumian x a sprawdza poprawność wykonanego dzielenia zapisuje wielomian w postaci w( x) p( x) q( x) r sprawdza podzielność wielomianu przez dwumian x a bez wykonywania dzielenia określa, które liczby mogą być pierwiastkami całkowitymi lub wymiernymi wielomianu sprawdza, czy dana liczba jest pierwiastkiem wielomianu i wyznacza pozostałe pierwiastki wyznacza pierwiastki wielomianu i podaje ich krotność, mając dany wielomian w postaci iloczynowej znając stopień wielomianu i jego pierwiastek, bada, czy wielomian ma inne pierwiastki oraz określa ich krotność rozwiązuje proste równania wielomianowe wyznacza punkty przecięcia się wykresu wielomianu i prostej szkicuje wykres wielomianu, mając daną jego postać iloczynową dobiera wzór wielomianu do szkicu wykresu rozwiązuje nierówności wielomianowe, korzystając ze szkicu wykresu lub wykorzystując postać iloczynową wielomianu opisuje wielomianem zależności dane w zadaniu i wyznacza jego dziedzinę Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: wyznacza współczynniki wielomianu, mając dane warunki stosuje wielomiany wielu zmiennych w zadaniach różnych typów n n1 stosuje wzór: a 1 a 1 a... 1 rozkłada wielomian na czynniki możliwie najniższego stopnia stosuje rozkład wielomianu na czynniki w zadaniach różnych typów analizuje i stosuje metodę podaną w przykładzie, aby rozłożyć dany wielomian na czynniki sprawdza podzielność wielomianu przez wielomian ( x p)( x q) bez wykonywania dzielenia wyznacza iloraz danych wielomianów wyznacza resztę z dzielenia wielomianu, mając określone warunki porównuje wielomiany rozwiązuje zadania z parametrem dotyczące pierwiastków wielokrotnych rozwiązuje równania i nierówności wielomianowe szkicuje wykres wielomianu, wyznaczając jego pierwiastki stosuje nierówności wielomianowe do wyznaczenia dziedziny funkcji zapisanej za pomocą pierwiastka wykonuje działania na zbiorach określonych nierównościami wielomianowymi rozwiązuje zadania z parametrem 20

22 opisuje za pomocą wielomianu objętość lub pole powierzchni bryły oraz określa dziedzinę powstałej w ten sposób funkcji Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: rozwiązuje zadania z parametrem, o podwyższonym stopniu trudności, dotyczące wyznaczania reszty z dzielenia wielomianu przez np. wielomian stopnia drugiego stosuje równania i nierówności wielomianowe do rozwiązywania zadań praktycznych przeprowadza dowody twierdzeń dotyczących wielomianów, np. twierdzenia Bézouta, twierdzenia o pierwiastkach całkowitych i wymiernych wielomianów stosuje schemat Hornera przy dzieleniu wielomianów 9. FUNKCJE WYMIERNE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: wskazuje wielkości odwrotnie proporcjonalne i stosuje taką zależność do rozwiązywania prostych zadań wyznacza współczynnik proporcjonalności podaje wzór proporcjonalności odwrotnej, znając współrzędne punktu należącego do wykresu a szkicuje wykres funkcji f ( x) (w prostych przypadkach także w podanym zbiorze), gdzie a 0 x i podaje jej własności (dziedzinę, zbiór wartości, przedziały monotoniczności) a przesuwa wykres funkcji f ( x), gdzie a 0 o wektor i podaje jej własności x a podaje współrzędne wektora, o jaki należy przesunąć wykres funkcji f ( x), gdzie a 0, aby x a otrzymać wykres g( x) q x p dobiera wzór funkcji do jej wykresu przekształca wzór funkcji homograficznej do postaci kanonicznej w prostych przypadkach wyznacza asymptoty wykresu funkcji homograficznej wyznacza dziedzinę prostego wyrażenia wymiernego oblicza wartość wyrażenia wymiernego dla danej wartości zmiennej skraca i rozszerza wyrażenia wymierne wykonuje działania na wyrażeniach wymiernych w prostych przypadkach i podaje odpowiednie założenia rozwiązuje proste równania wymierne rozwiązuje, również graficznie, proste nierówności wymierne wykorzystuje wyrażenia wymierne do rozwiązywania prostych zadań tekstowych wyznacza ze wzoru dziedzinę i miejsce zerowe funkcji wymiernej stosuje własności wartości bezwzględnej do rozwiązywania prostych równań i nierówności wymiernych Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: rozwiązuje zadania tekstowe, stosując proporcjonalność odwrotną wyznacza równania osi symetrii i współrzędne środka symetrii hiperboli opisanej równaniem przekształca wzór funkcji homograficznej do postaci kanonicznej szkicuje wykresy funkcji homograficznych i określa ich własności wyznacza wzór funkcji homograficznej spełniającej podane warunki rozwiązuje zadania z parametrem dotyczące funkcji homograficznej szkicuje wykresy funkcji y f (x), y f ( x ), y f ( x ), gdzie y f (x) jest funkcją homograficzną i opisuje ich własności wykonuje działania na wyrażeniach wymiernych i podaje odpowiednie założenia przekształca wzory, stosując działania na wyrażeniach wymiernych rozwiązuje równania i nierówności wymierne rozwiązuje układy nierówności wymiernych wykorzystuje wyrażenia wymierne do rozwiązywania trudniejszych zadań tekstowych rozwiązuje zadania z parametrem dotyczące funkcji wymiernej 21

23 stosuje własności wartości bezwzględnej do rozwiązywania równań i nierówności wymiernych zaznacza w układzie współrzędnych zbiory punktów spełniających określone warunki Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: stosuje własności hiperboli do rozwiązywania zadań stosuje funkcje wymierne do rozwiązywania zadań z parametrem o podwyższonym stopniu trudności 10. FUNKCJE TRYGONOMETRYCZNE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: zaznacza kąt w układzie współrzędnych, wskazuje jego ramię początkowe i końcowe wyznacza wartości funkcji trygonometrycznych kąta, gdy dane są współrzędne punktu leżącego na jego końcowym ramieniu określa znaki funkcji trygonometrycznych danego kąta oblicza wartości funkcji trygonometrycznych szczególnych kątów, np.: 90, 120, 135, 225 określa, w której ćwiartce układu współrzędnych leży końcowe ramię kąta, mając dane wartości funkcji trygonometrycznych wykorzystuje funkcje trygonometryczne do rozwiązywania prostych zadań zamienia miarę stopniową na łukową i odwrotnie odczytuje okres podstawowy funkcji na podstawie jej wykresu szkicuje wykresy funkcji trygonometrycznych w danym przedziale i określa ich własności szkicuje wykresy funkcji trygonometrycznych, stosując przesunięcie o wektor i określa ich własności szkicuje wykresy funkcji trygonometrycznych, stosując symetrię względem osi układu współrzędnych oraz symetrię względem początku układu współrzędnych i określa ich własności szkicuje wykresy funkcji y af (x) oraz y f (x), gdzie y f (x) jest funkcją trygonometryczną i określa ich własności stosuje tożsamości trygonometryczne dowodzi proste tożsamości trygonometryczne, podając odpowiednie założenia oblicza wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych, znając wartość funkcji sinus lub cosinus wyznacza wartości funkcji trygonometrycznych kątów z zastosowaniem wzorów na funkcje trygonometryczne sumy i różnicy kątów stosuje wzory na funkcje trygonometryczne kąta podwojonego wyznacza wartości funkcji trygonometrycznych danych kątów z zastosowaniem wzorów redukcyjnych rozwiązuje proste równania i nierówności trygonometryczne posługuje się tablicami lub kalkulatorem do wyznaczenia kąta, przy danej wartości funkcji trygonometrycznej Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: oblicza wartości funkcji trygonometrycznych szczególnych kątów, np.: 90, 315, 1080 stosuje funkcje trygonometryczne do rozwiązywania zadań oblicza wartości funkcji trygonometrycznych dowolnych kątów wyznacza kąt, mając daną wartość jednej z jego funkcji trygonometrycznych szkicuje wykres funkcji okresowej stosuje okresowość funkcji do wyznaczania jej wartości wykorzystuje własności funkcji trygonometrycznych do obliczenia wartości tej funkcji dla danego kąta szkicuje wykresy funkcji f (ax) y oraz f x y, gdzie y f (x) jest funkcją trygonometryczną i określa ich własności na podstawie wykresów funkcji trygonometrycznych szkicuje wykresy funkcji, będące efektem wykonania kilku operacji oraz określa ich własności oblicza wartości pozostałych funkcji trygonometrycznych, znając wartość funkcji tangens lub cotangens stosuje wzory na funkcje trygonometryczne kąta podwojonego do przekształcania wyrażeń, w tym również do uzasadniania tożsamości trygonometrycznych stosuje związki między funkcjami trygonometrycznymi do rozwiązywania trudniejszych równań i nierówności trygonometrycznych Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: wyprowadza wzory na funkcje trygonometryczne sumy i różnicy kątów oraz na funkcje kąta 22

24 podwojonego rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące funkcji trygonometrycznych 11. CIĄGI Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: wyznacza kolejne wyrazy ciągu, gdy danych jest kilka jego początkowych wyrazów szkicuje wykres ciągu wyznacza wzór ogólny ciągu, mając danych kilka jego początkowych wyrazów wyznacza początkowe wyrazy ciągu określonego wzorem ogólnym oraz ciągu określonego rekurencyjnie wyznacza, które wyrazy ciągu przyjmują daną wartość podaje przykłady ciągów monotonicznych, których wyrazy spełniają dane warunki uzasadnia, że dany ciąg nie jest monotoniczny, mając dane jego kolejne wyrazy bada, w prostszych przypadkach, monotoniczność ciągu bada monotoniczność sumy i różnicy ciągów wyznacza wyraz an 1 ciągu określonego wzorem ogólnym wyznacza wzór ogólny ciągu będącego wynikiem wykonania działań na danych ciągach w prostych przypadkach podaje przykłady ciągów arytmetycznych wyznacza wyrazy ciągu arytmetycznego, mając dany pierwszy wyraz i różnicę wyznacza wzór ogólny ciągu arytmetycznego, mając dane dowolne dwa jego wyrazy stosuje średnią arytmetyczną do wyznaczania wyrazów ciągu arytmetycznego sprawdza, czy dany ciąg jest arytmetyczny (proste przypadki) oblicza sumę n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego podaje przykłady ciągów geometrycznych wyznacza wyrazy ciągu geometrycznego, mając dany pierwszy wyraz i iloraz wyznacza wzór ogólny ciągu geometrycznego, mając dane dowolne dwa jego wyrazy sprawdza, czy dany ciąg jest geometryczny (proste przypadki) oblicza sumę n początkowych wyrazów ciągu geometrycznego oblicza wysokość kapitału przy różnym okresie kapitalizacji oblicza, oprocentowanie lokaty i okres oszczędzania (proste przypadki) bada na podstawie wykresu, czy dany ciąg ma granicę i w przypadku ciągu zbieżnego podaje jego granicę bada, ile wyrazów danego ciągu jest oddalonych od liczby o podaną wartość oraz ile jest większych (mniejszych) od danej wartości (proste przypadki) podaje granicę ciągów n q dla q 1;1 oraz 1 k n dla k > 0 rozpoznaje ciąg rozbieżny na podstawie wykresy i określa, czy ma on granicę niewłaściwą, czy nie ma granicy oblicza, granice ciągów, korzystając z twierdzeń o granicach ciągów zbieżnych i rozbieżnych (proste przypadki) n podaje twierdzenie o rozbieżności ciągów: q dla q > 0 oraz n k dla k > 0 sprawdza, czy dany szereg geometryczny jest zbieżny oblicza sumę szeregu geometrycznego w prostych przypadkach Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: wyznacza wzór ogólny ciągu spełniającego podane warunki bada monotoniczność ciągów rozwiązuje zadania o podwyższonym stopniu trudności związane ze wzorem rekurencyjnym ciągu rozwiązuje zadania z parametrem dotyczące monotoniczności ciągu bada monotoniczność iloczynu i ilorazu ciągów sprawdza, czy dany ciąg jest arytmetyczny sprawdza, czy dany ciąg jest geometryczny rozwiązuje równania z zastosowaniem wzoru na sumę wyrazów ciągu arytmetycznego i geometrycznego wyznacza wartości zmiennych tak, aby wraz z podanymi wartościami tworzyły ciąg arytmetyczny i geometryczny 23

25 stosuje średnią geometryczną do rozwiązywania zadań określa monotoniczność ciągu arytmetycznego i geometrycznego rozwiązuje zadania związane z kredytami dotyczące okresu oszczędzania i wysokości oprocentowania stosuje własności ciągu arytmetycznego i geometrycznego w zadaniach stosuje wzór na sumę n początkowych wyrazów ciągu geometrycznego w zadaniach bada, ile wyrazów danego ciągu jest oddalonych od liczby o podaną wartość oraz ile jest większych (mniejszych) od danej wartości oblicza, granice ciągów, korzystając z twierdzeń o granicach ciągów zbieżnych i rozbieżnych stosuje wzór na sumę szeregu geometrycznego do rozwiązywania zadań, również osadzonych w kontekście praktycznym Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: rozwiązuje zadania o podwyższonym stopniu trudności dotyczące ciągów, w szczególności monotoniczności ciągu oblicza granice ciągów, korzystając z twierdzenia o trzech ciągach 12. RACHUNEK RÓŻNICZKOWY Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: uzasadnia w prostych przypadkach, że funkcja nie ma granicy w punkcie oblicza granice funkcji w punkcie, korzystając z twierdzeń o granicach (proste przypadki) oblicza granice jednostronne funkcji w punkcie (proste przypadki) oblicza granice niewłaściwe jednostronne w punkcie i granice w punkcie (proste przypadki) oblicza granice funkcji w nieskończoności (proste przypadki) wyznacza równania asymptot pionowych i poziomych wykresu funkcji (proste przypadki) sprawdza ciągłość nieskomplikowanych funkcji w punkcie oblicza pochodną funkcji w punkcie, korzystając z definicji (proste przypadki) stosuje interpretację geometryczną pochodnej funkcji w punkcie do wyznaczenia współczynnika kierunkowego stycznej do wykresu funkcji w punkcie i oblicza kąt, jaki ta styczna tworzy z osią OX (proste przypadki) korzysta ze wzorów (c)' = 0, (x)' = 1, (x 2 )' = 2x oraz (x 3 )' = 3x 2 do wyznaczenia funkcji pochodnej oraz wartości pochodnej w punkcie stosuje pochodną do wyznaczenia prędkości oraz przyspieszenia poruszających się ciał (proste przypadki) korzysta, w prostych przypadkach, z własności pochodnej do wyznaczenia przedziałów monotoniczności funkcji podaje ekstremum funkcji, korzystając z jej wykresu wyznacza ekstrema funkcji stosując warunek konieczny istnienia ekstremum uzasadnia, że dana funkcja nie ma ekstremum (proste przypadki) wyznacza najmniejszą i największą wartość funkcji w przedziale domkniętym i stosuje do rozwiązywania prostych zadań zna i stosuje schemat badania własności funkcji szkicuje wykres funkcji na podstawie jej własności (proste przypadki) Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: uzasadnia, także na odstawie wykresu, że funkcja nie ma granicy w punkcie uzasadnia, że dana liczba jest granicą funkcji w punkcie oblicza granicę funkcji y f (x) w punkcie oblicza granice funkcji w punkcie, stosując własności granic funkcji sinus i cosinus w punkcie oblicza granice w punkcie, także niewłaściwe stosuje twierdzenie o związku między wartościami granic jednostronnych w punkcie a granicą funkcji w punkcie oblicza w granice funkcji w nieskończoności wyznacza równania asymptot pionowych i poziomych wykresu funkcji sprawdza ciągłość funkcji wyznacza wartości parametrów, dla których funkcja jest ciągła w danym punkcie lub zbiorze stosuje twierdzenie o przyjmowaniu wartości pośrednich oraz twierdzenie Weierstrassa oblicza pochodną funkcji w punkcie 24

26 stosuje interpretację geometryczną pochodnej funkcji w punkcie do wyznaczenia współczynnika kierunkowego stycznej do wykresu funkcji w punkcie i oblicza kąt, jaki ta styczna tworzy z osią OX uzasadnia istnienie pochodnej w punkcie korzysta ze wzorów (x n )' = nx n 1 1 dla nc \{0} i x 0 oraz x ' dla x 0 do wyznaczenia 2 x funkcji pochodnej oraz wartości pochodnej w punkcie wyprowadza wzory na pochodną sumy i różnicy funkcji wyznacza przedziały monotoniczności funkcji uzasadnia monotoniczność funkcji w danym zbiorze wyznacza wartości parametrów tak, aby funkcja była monotoniczna wyznacza ekstrema funkcji stosując warunek konieczny i wystarczający istnienia ekstremum uzasadnia, że funkcja nie ma ekstremum wyznacza najmniejszą i największą wartość funkcji w przedziale domkniętym i stosuje do rozwiązywania trudniejszych zadań w tym optymalizacyjnych bada własności funkcji i szkicuje jej wykres Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: wyprowadza wzory na pochodną iloczynu i ilorazu funkcji rozwiązuje zadania o podwyższonym stopniu trudności dotyczące rachunku różniczkowego 13. PLANIMETRIA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: podaje i stosuje wzory na długość okręgu, długość łuku, pole koła i pole wycinka koła rozpoznaje kąty wpisane i środkowe w okręgu oraz wskazuje łuki, na których są one oparte stosuje, w prostych przypadkach, twierdzenie o kącie środkowym i wpisanym, opartych na tym samym łuku oraz twierdzenie o kącie między styczną a cięciwą okręgu rozwiązuje zadania dotyczące okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny rozwiązuje zadania związane z okręgiem opisanym na trójkącie prostokątnym lub równoramiennym określa własności czworokątów i stosuje je do rozwiązywania prostych zadań sprawdza, czy w dany czworokąt można wpisać okrąg sprawdza, czy na danym czworokącie można opisać okrąg stosuje twierdzenie o okręgu opisanym na czworokącie i wpisanym w czworokąt do rozwiązywania prostszych zadań także o kontekście praktycznym stosuje twierdzenie sinusów do wyznaczenia długości boku trójkąta, miary kąta lub długości promienia okręgu opisanego na trójkącie stosuje twierdzenie cosinusów do wyznaczenia długości boku lub miary kąta trójkąta Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: stosuje twierdzenie o kącie środkowym i wpisanym, opartych na tym samym łuku oraz twierdzenie o kącie między styczną a cięciwą okręgu do rozwiązywania zadań o większym stopniu trudności rozwiązuje zadania związane z okręgiem wpisanym w dowolny trójkąt i opisanym na dowolnym trójkącie stosuje własności środka okręgu opisanego na trójkącie w zadaniach z geometrii analitycznej stosuje różne wzory na pole trójkąta i przekształca je stosuje własności czworokątów wypukłych oraz twierdzenia o okręgu opisanym na czworokącie i wpisanym w czworokąt do rozwiązywania trudniejszych zadań z planimetrii stosuje twierdzenie sinusów i cosinusów do rozwiązywania trójkątów także o kontekście praktycznym Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: dowodzi twierdzenia dotyczące kątów w okręgu dowodzi wzory na pole trójkąta dowodzi twierdzenia dotyczące okręgu wpisanego w wielokąt przeprowadza dowód twierdzenia sinusów i twierdzenia cosinusów rozwiązuje zadania o podwyższonym stopniu trudności dotyczące zastosowania twierdzenia sinusów i cosinusów 25

27 14. RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: wypisuje wyniki danego doświadczenia stosuje w typowych sytuacjach regułę mnożenia przedstawia w prostych sytuacjach drzewo ilustrujące wyniki danego doświadczenia wypisuje permutacje danego zbioru stosuje definicję silni oblicza w prostych sytuacjach liczbę permutacji danego zbioru oblicza w prostych sytuacjach liczbę wariacji bez powtórzeń oblicza w prostych sytuacjach liczbę wariacji z powtórzeniami oblicza wartość symbolu Newtona oblicza w prostych sytuacjach liczbę kombinacji stosuje w prostych sytuacjach regułę dodawania do wyznaczenia liczby wyników doświadczenia spełniających dany warunek określa zbiór zdarzeń elementarnych danego doświadczenia określa zbiór zdarzeń elementarnych sprzyjających danemu zdarzeniu losowemu określa zdarzenia przeciwne, zdarzenia niemożliwe, zdarzenia pewne i zdarzenia wykluczające się stosuje w prostych, typowych sytuacjach klasyczną definicję prawdopodobieństwa do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń losowych podaje rozkład prawdopodobieństwa oblicza prawdopodobieństwo zdarzenia przeciwnego stosuje w prostych sytuacjach twierdzenie o prawdopodobieństwie sumy zdarzeń określa iloczyn zdarzeń oblicza w prostych sytuacjach prawdopodobieństwo warunkowe oblicza w prostych sytuacjach prawdopodobieństwo całkowite ilustruje doświadczenie wieloetapowe za pomocą drzewa Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: stosuje regułę mnożenia i regułę dodawania do wyznaczenia liczby wyników doświadczenia spełniających dany warunek oblicza w bardziej złożonych sytuacjach liczbę permutacji danego zbioru oblicza w bardziej złożonych sytuacjach liczbę wariacji bez powtórzeń oblicza w bardziej złożonych sytuacjach liczbę wariacji z powtórzeniami oblicza w bardziej złożonych sytuacjach liczbę kombinacji rozwiązuje równania i nierówności, w których występuje symbol Newtona zapisuje zdarzenia w postaci sumy, iloczynu oraz różnicy zdarzeń stosuje w bardziej złożonych sytuacjach klasyczną definicję prawdopodobieństwa do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń losowych stosuje w bardziej złożonych sytuacjach twierdzenie o prawdopodobieństwie sumy zdarzeń stosuje własności prawdopodobieństwa do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń stosuje własności prawdopodobieństwa w dowodach twierdzeń oblicza w bardziej złożonych sytuacjach prawdopodobieństwo warunkowe oblicza w bardziej złożonych sytuacjach prawdopodobieństwo całkowite ilustruje doświadczenia wieloetapowe za pomocą drzewa i na tej podstawie oblicza prawdopodobieństwa zdarzeń Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: wykorzystuje wzór dwumianowy Newtona do rozwinięcia wyrażeń postaci (a + b) n i wyznaczania współczynników wielomianów uzasadnia zależności, w których występuje symbol Newtona rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące prawdopodobieństwa rozwiązuje zadania dotyczące niezależności zdarzeń stosuje wzór Bayesa do obliczania prawdopodobieństw zdarzeń 26

28 15. STATYSTYKA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: oblicza średnią arytmetyczną, wyznacza medianę i dominantę oblicza średnią arytmetyczną, wyznacza medianę i dominantę danych przedstawionych na diagramie oblicza wariancję i odchylenie standardowe oblicza średnią ważoną liczb z podanymi wagami Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: oblicza średnią arytmetyczną, wyznacza medianę i dominantę danych pogrupowanych na różne sposoby wykorzystuje średnią arytmetyczną, medianę, dominantę i średnią ważoną do rozwiązywania zadań oblicza wariancję i odchylenie standardowe zestawu danych przedstawionych na różne sposoby Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: porównuje odchylenie przeciętne z odchyleniem standardowym rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące statystyki 16. FUNKCJE WYKŁADNICZE I LOGARYTMICZNE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: oblicza potęgi o wykładnikach wymiernych zapisuje daną liczbę w postaci potęgi o wykładniku wymiernym zapisuje daną liczbę w postaci potęgi o danej podstawie upraszcza wyrażenia, stosując prawa działań na potęgach w prostych przypadkach porównuje liczby przedstawione w postaci potęg szkicuje wykres funkcji wykładniczej i określa jej własności oblicza logarytm danej liczby podaje założenia i zapisuje wyrażenia zawierające logarytmy w prostszej postaci stosuje równości wynikające z definicji logarytmu do prostych obliczeń wyznacza dziedzinę funkcji logarytmicznej szkicuje wykres funkcji logarytmicznej i określa jej własności wyznacza wzór funkcji wykładniczej lub logarytmicznej na podstawie współrzędnych punktu należącego do wykresu tej funkcji oraz szkicuje ten wykres szkicuje wykresy funkcji wykładniczej i logarytmicznej, stosując przesunięcie o wektor szkicuje wykres funkcji y = f(x), y = f( x), y = f(x), y = f( x ), mając dany wykres funkcji wykładniczej lub logarytmicznej y = f(x) stosuje twierdzenia o logarytmie iloczynu, ilorazu oraz potęgi do obliczania wartości wyrażeń z logarytmami stosuje twierdzenie o zmianie podstawy logarytmu przy przekształcaniu wyrażeń z logarytmami Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: upraszcza wyrażenia, stosując prawa działań na potęgach w bardziej złożonych sytuacjach podaje przybliżone wartości logarytmów dziesiętnych z wykorzystaniem tablic stosuje twierdzenie o logarytmie iloczynu, ilorazu i potęgi do uzasadniania równości wyrażeń szkicuje wykresy funkcji wykładniczej lub logarytmicznej otrzymane w wyniku złożenia kilku przekształceń rozwiązuje proste równania wykładnicze, korzystając z różnowartościowości funkcji wykładniczej rozwiązuje proste nierówności wykładnicze, korzystając z monotoniczności funkcji wykładniczej rozwiązuje proste równania i nierówności logarytmiczne, korzystając z własności funkcji logarytmicznej wykorzystuje własności funkcji wykładniczej i logarytmicznej do rozwiązywania zadań o kontekście praktycznym rozwiązuje zadania z parametrem dotyczące funkcji wykładniczej lub logarytmicznej Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: dowodzi twierdzenia o logarytmach wykorzystuje twierdzenie o zmianie podstawy logarytmu w zadaniach na dowodzenie 27

29 rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące funkcji wykładniczej i logarytmicznej zaznacza w układzie współrzędnych zbiór punktów płaszczyzny (x, y) spełniających podany warunek 17. STEREOMETRIA Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: wskazuje w wielościanie proste prostopadłe, równoległe i skośne wskazuje w wielościanie rzut prostokątny danego odcinka na daną płaszczyznę określa liczby ścian, wierzchołków i krawędzi wielościanu wskazuje elementy charakterystyczne wielościanu (np. wierzchołek ostrosłupa) oblicza pola powierzchni bocznej i całkowitej graniastosłupa i ostrosłupa prostego rysuje siatkę wielościanu na podstawie jej fragmentu oblicza długości przekątnych graniastosłupa prostego oblicza objętości graniastosłupa i ostrosłupa prawidłowego wskazuje kąt między przekątną graniastosłupa a płaszczyzną jego podstawy wskazuje kąty między odcinkami w ostrosłupie a płaszczyzną jego podstawy wskazuje kąt między sąsiednimi ścianami wielościanu rozwiązuje typowe zadania dotyczące kąta między prostą a płaszczyzną stosuje w prostych sytuacjach funkcje trygonometryczne do obliczania pola powierzchni i objętości wielościanu wskazuje elementy charakterystyczne bryły obrotowej (np. kąt rozwarcia stożka) wskazuje przekroje wielościanu i bryły obrotowej oblicza w prostych sytuacjach pole powierzchni i objętość bryły obrotowej stosuje w prostych sytuacjach funkcje trygonometryczne do obliczania pola powierzchni i objętości bryły obrotowej wyznacza skalę podobieństwa brył podobnych Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: przeprowadza wnioskowania dotyczące położenia prostych w przestrzeni stosuje i przekształca wzory na pola powierzchni i objętości wielościanów stosuje w bardziej złożonych sytuacjach funkcje trygonometryczne i twierdzenia planimetrii do obliczenia pola powierzchni i objętości wielościanu oblicza pola przekrojów wielościanu oblicza miarę kąta dwuściennego między ścianami wielościanu oraz między ścianą wielościanu a jego przekrojem stosuje w bardziej złożonych sytuacjach funkcje trygonometryczne i twierdzenia planimetrii do obliczenia pola powierzchni i objętości bryły obrotowej oblicza pola powierzchni i objętości brył wpisanych w kulę i opisanych na kuli oblicza pola powierzchni i objętości brył wpisanych w walec i opisanych na walcu oblicza pola powierzchni i objętości brył wpisanych w stożek i opisanych na stożku wykorzystuje podobieństwo brył w rozwiązaniach zadań Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: rozwiązuje zadania o znacznym stopniu trudności dotyczące stereometrii przeprowadza dowody twierdzeń dotyczących związków miarowych w wielościanach i bryłach obrotowych 18. PRZYKŁADY DOWODÓW W MATEMATYCE Poziom (K) lub (P) Uczeń otrzymuje ocenę dopuszczającą lub dostateczną, jeśli: przeprowadza proste dowody dotyczące własności liczb przeprowadza proste dowody dotyczące nierówności przeprowadza proste dowody dotyczące własności figur płaskich Poziom (R) lub (D) Uczeń otrzymuje ocenę dobrą lub bardzo dobrą, jeśli opanował poziomy (K) i (P) oraz dodatkowo: przeprowadza trudniejsze dowody dotyczące własności liczb przeprowadza trudniejsze dowody dotyczące nierówności przeprowadza trudniejsze dowody dotyczące własności figur płaskich 28

30 Poziom (W) Uczeń otrzymuje ocenę celującą, jeśli opanował wiedzę i umiejętności z poziomów (K) (D) oraz: przeprowadza dowód nie wprost 19. POWTÓRZENIE Wymagania dotyczące powtarzanych wiadomości zostały opisane w propozycjach przedmiotowego systemu oceniania dla klas pierwszej i drugiej. W zakresie zaś rachunku prawdopodobieństwa, statystyki, funkcji wykładniczych i logarytmicznych oraz stereometrii opisane są powyżej. 29

31 Wymagania edukacyjne z fizyki 1. Stopień celujący otrzymuje uczeń, który spełnia wymagania na stopień bardzo dobry oraz: posiadł dodatkową wiedzę znacznie wykraczającą poza program nauczania fizyki, samodzielnie i twórczo rozwija swoje zainteresowania potrafi zastosować posiadaną wiedzę do rozwiązywania bardzo trudnych zadań i problemów w nowych sytuacjach biegle posługuje się zdobytymi wiadomościami używając terminologii fachowej oraz proponuje rozwiązania nietypowe samodzielnie planuje eksperymenty, przeprowadza je, analizuje wyniki i przeprowadza rachunek błędów formułuje hipotezy i weryfikuje je jakościowo i ilościowo jego wypowiedzi mają przemyślaną konstrukcję, nie zawierają żadnych błędów korzysta z własnych notatek, podręcznika, innych materiałów dydaktycznych, dodatkowych lektur i innych źródeł informacji oraz ocenia wiarygodność tych źródeł osiągnął znaczące sukcesy w olimpiadach: fizycznej lub astronomicznej albo posiada inne porównywalne osiągnięcia(konkursy fizyczne). 2. Stopień bardzo dobry otrzymuje uczeń, który: opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności, swobodnie podaje i omawia przykłady ilustrujące poznane prawa proponuje metody badań, bada i ustala zależności między poznanymi wielkościami fizycznymi, dokonuje analiz i porównań wyprowadza, wyjaśnia i uzasadnia związki między poznanymi wielkościami fizycznymi samodzielnie i sprawnie posługuje się metodami algebraicznymi i graficznymi w złożonych zadaniach, łączących elementy różnych zjawisk fizycznych, stosując posiadaną wiedzę w nowych sytuacjach porównuje, interpretuje, wyjaśnia i uogólnia zależności między wielkościami fizycznymi samodzielnie analizuje zjawiska fizyczne i objaśnia otaczającego rzeczywistość w oparciu o podstawy naukowe, teorie i modele, formułuje hipotezy i weryfikuje je planuje eksperymenty, umie dokonywać pomiarów wielkości fizycznych, zapisywać ich wyniki oraz analizować je i dokonywać rachunku błędów korzysta z literatury popularnonaukowej i fachowej swobodnie posługuje się językiem fizycznym w pełni samodzielnie budując wypowiedzi, popełnia sporadycznie drobne pomyłki prowadzi zeszyt, korzysta z własnych notatek, podręcznika, innych materiałów dydaktycznych i dodatkowych lektur oraz ocenia wiarygodność tych źródeł. 3. Stopień dobry otrzymuje uczeń, który: opanował w dużym zakresie wiadomości i umiejętności, umie badać i interpretować poznane zależności między wielkościami fizycznymi umie interpretować wykresy zależności między poznanymi wielkościami fizycznymi podaje przykłady ilustrujące poznane prawa umie wyjaśnić na czym polegają poznane zjawiska, wykorzystując modele stosuje poznane wzory i prawa samodzielnie i sprawnie posługując się metodami algebraicznymi i geometrycznymi w typowych sytuacjach zadaniowych wyjaśnia, uzasadnia, analizuje, porównuje i interpretuje związki między poznanymi wielkościami fizycznymi 30

32 umie dokonywać obserwacji i pomiarów poznanych wielkości fizycznych i zapisywać ich wyniki oraz przeprowadzać rachunek błędów w wypowiedziach sporadycznie popełnia błędy merytoryczne. 4. Stopień dostateczny otrzymuje uczeń, który: opanował w podstawowym zakresie wiadomości i umiejętności, odróżnia obiekty fizyczne, wielkości fizyczne, obiekty idealne, prawa, teorie fizyczne umie posługiwać się jednostkami podstawowymi układu SI i umie przeliczać jednostki zna pojęcia i definicje podstawowych pojęć i wielkości fizycznych występujących w materiale nauczania fizyki umie interpretować poznane zależności między wielkościami fizycznymi umie interpretować wykresy zależności między poznanymi wielkościami fizycznymi podaje przykłady ilustrujące poznane prawa umie wyjaśnić na czym polegają poznane zjawiska, z wykorzystaniem modeli stosuje poznane wzory i prawa w prostych sytuacjach zadaniowych o średnim stopniu trudności umie wykonywać obserwacje i opisywać je jakościowo umie dokonywać prostych pomiarów poznanych wielkości fizycznych i zapisywać ich wyniki w wypowiedziach popełnia błędy merytoryczne prowadzi zeszyt, korzysta z notatek i z podręcznika. 5. Stopień dopuszczający otrzymuje uczeń, który: ma braki w opanowaniu wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej rozumie pytania i polecenia odróżnia obiekty fizyczne, wielkości fizyczne, obiekty idealne, prawa, teorie fizyczne umie posługiwać się jednostkami podstawowymi układu SI i umie przeliczać jednostki zna pojęcia i definicje podstawowych pojęć i wielkości fizycznych występujących w materiale nauczania fizyki umie stosować posiadane wiadomości do wykonywania elementarnych obliczeń w bardzo prostych sytuacjach zadaniowych o niewielkim stopniu trudności umie wykonywać obserwacje i opisywać je jakościowo umie dokonywać bardzo prostych pomiarów poznanych wielkości fizycznych w wypowiedziach popełnia liczne błędy merytoryczne prowadzi zeszyt i korzysta z podręcznika. 6. Stopień niedostateczny otrzymuje uczeń, który: nie opanował wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej z fizyki, a braki w wiadomościach uniemożliwiają dalsze zdobywanie wiedzy z fizyki nie rozumie pytań i poleceń w wypowiedziach popełnia bardzo poważne błędy merytoryczne nie umie obserwować i opisywać zjawisk fizycznych nie umie wykorzystywać modeli do wyjaśniania zjawisk i procesów fizycznych nie umie planować i wykonywać doświadczeń fizycznych, zapisywać i analizować ich wyników nie umie sporządzać i interpretować wykresów nie umie korzystać z praw i zasad fizyki do wyjaśniania wybranych zjawisk zachodzących w przyrodzie. 31

33 W przypadku prac pisemnych (kartkówek, sprawdzianów) przyjmuje się skalę punktową przeliczaną na oceny według kryteriów: 100% - 95% - ocena bardzo dobra(5) 94% - 75% - ocena dobra(4) 74% - 51% - ocena dostateczna(3) 50% - 30% - ocena dopuszczająca(2) 29% - 0% - ocena niedostateczna(1) Ocenę celującą uzyskuje uczeń, który osiągnął 100% punktów i rozwiązał zadanie dodatkowe. Wystawienie oceny śródrocznej i końcowej: - wystawienie oceny śródrocznej i końcowej dokonywane jest na podstawie liczonej średniej ważonej wszystkich ocen cząstkowych przy czym oceny ze sprawdzianów liczone są podwójnie( łącznie z ocena poprawioną). Przy wystawianiu oceny końcowej bierze się pod uwagę średnią ocen z pierwszego i drugiego semestru. 32

34 Wymagania edukacyjne z chemii 1 Cele edukacyjne z chemii: a) pogłębianie wiedzy o procesach zachodzących w otaczającym nas świecie, b) zrozumienie znaczenia chemii w rozwoju cywilizacji, c) rozbudzenie zainteresowania chemią poprzez interpretację jej osiągnięć, d) rozwijanie zainteresowań poznawczych i postaw twórczych, e) umiejętne planowanie i wykonywanie eksperymentów, f) interpretacja wyników doświadczeń, g) wykształcanie umiejętności samokształcenia poprzez zdobywanie informacji z różnych źródeł, h) bezpieczne posługiwanie się substancjami w laboratorium i w życiu codziennym. 2 Cele kształcenia: a) kształcenie umiejętności logicznego myślenia prowadzącego do rozumienia poznanej przez ucznia wiedzy, a także umiejętności posługiwania się tą wiedzą, b) kształcenie umiejętności wykorzystywania nabytej wiedzy chemicznej w życiu codziennym, jej powiązania z innymi naukami, c) kształtowanie postaw w zakresie ochrony środowiska, a także własnego bezpieczeństwa i zdrowia. 3 Formy sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów: a) Odpowiedź ustna obowiązuje znajomość materiału z trzech ostatnich lekcji, w przypadku lekcji powtórzeniowych - z całego działu; b) Kartkówka obejmuje materiał z trzech ostatnich lekcji, także dotyczy zadań domowych, nie wymaga wcześniejszego zapowiadania, może zastępować odpowiedź ustną; c) Sprawdzian praca pisemna przeprowadzana po zakończeniu każdego działu, zapowiadana z co najmniej tygodniowym wyprzedzeniem. Sprawdzian może zawierać dodatkowe zadania na ocenę celującą. d) Aktywność na lekcji; e) Prace dodatkowe np. prezentacje multimedialne, schematy, plansze itp. f) Prace domowe; g) Testy powtórkowe dotyczą uczniów realizujących chemię w zakresie rozszerzonym, obejmują zakres tematyczny nawet kilku działów. W przypadku prac pisemnych (kartkówek, sprawdzianów itp.) przyjmuje się skalę punktową przeliczaną na oceny wg kryteriów: 100% - 95% - ocena bardzo dobra (5) 94% - 75% - ocena dobra (4) 74% - 51% - ocena dostateczna (3) 50% - 30% - ocena dopuszczająca (2) 29% - 0% - ocena niedostateczna (1) Ocenę celującą (6) uzyskuje uczeń, który osiągnął 100% punktów i rozwiązał zadanie dodatkowe. 4. Formy poprawy oceny, wystawienie oceny śródrocznej i końcowej: a) nauczyciel oddaje sprawdzone prace w terminie dwóch tygodni, b) uczeń ma możliwość poprawy oceny niedostatecznej z prac pisemnych w formie i terminie ustalonym z nauczycielem, 33

35 c) ocenę poprawioną wpisuje się do dziennika obok oceny uzyskanej poprzednio z pracy pisemnej, przy czym do oceny śródrocznej i końcowej liczą się obydwie oceny, e) jeżeli uczeń nie pisze sprawdzianu lub kartkówki w danym dniu bez względu na powód jego nieobecności, zobowiązany jest do napisania danej pracy na najbliższej lekcji chemii na której będzie obecny; w uzasadnionych przypadkach (np. długotrwała choroba) ustalony zostanie nowy termin pisania sprawdzianu lub kartkówki; w przypadku nienapisania pracy w wyznaczonych terminach uczeń uzyskuje z tej pracy ocenę niedostateczną, f) uczeń zobowiązany jest do napisania wszystkich sprawdzianów i kartkówek w danym semestrze, g) wystawienie oceny śródrocznej dokonywane jest na podstawie liczonej średniej ważonej wszystkich ocen cząstkowych, przy czym oceny ze sprawdzianów i testów liczone są podwójnie(łącznie z oceną poprawioną), ocena roczna ustalona jest według zasad zawartych w WSO, h) sprawdziany i inne prace pisemne przechowywane są w szkole do końca danego roku szkolnego. Na życzenie ucznia i jego rodziców nauczyciel udostępnia je do wglądu,zgodnie z zasadami zawartymi w statucie szkoły, i) aby uzyskać pozytywną ocenę roczną z przedmiotu uczeń musi mieć zaliczone obydwa semestry. W przypadku uzyskania śródrocznej oceny niedostatecznej uczeń musi ją poprawić w wyznaczonym terminie. Ocenę śródroczną oraz końcową wystawia się na podstawie następujących średnich: ocena celująca uczeń uzyskał średnią ocen powyżej 5,49 lub uzyskał szczególne osiągnięcia w konkursach i olimpiadach; ocena bardzo dobra - uczeń uzyskał średnią ocen od 4,50 do 5,49; ocena dobra - uczeń uzyskał średnią ocen od 3,50 do 4,49; ocena dostateczna - uczeń uzyskał średnią ocen od 2,50 do 3,49; ocena dopuszczająca - uczeń uzyskał średnią ocen od 1,75do 2,49 lub niższą średnią lecz z przewagą ocen pozytywnych; ocena niedostateczna - uczeń uzyskał średnią ocen od 1,00 do 1,74 5. Ogólne kryteria na poszczególne oceny z chemii: Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: - posiada wiadomości i umiejętności znacznie wykraczające poza realizowany program nauczania, - samodzielnie i twórczo rozwija swoje zainteresowania, - stosuje posiadaną wiedzę do rozwiązywania bardzo trudnych i nietypowych zadań i problemów w nowych sytuacjach, - formułuje problemy oraz dokonuje analizy i syntezy nowych zjawisk, - samodzielnie planuje wieloetapowe eksperymenty, przeprowadza je i analizuje wyniki, - osiąga sukcesy w konkursach i olimpiadach chemicznych szczebla wyższego niż szkolny; Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności określone podstawą programową, - stosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania problemów i zadań w nowych sytuacjach, - planuje i bezpiecznie przeprowadza eksperymenty chemiczne, - biegle pisze i uzgadnia równania reakcji chemicznych oraz samodzielnie rozwiązuje zadania rachunkowe o dużym stopniu trudności, - wykazuje dużą samodzielność, korzystając bez pomocy nauczyciela z różnych źródeł wiedzy(internet, literatura fachowa i popularnonaukowa,itp.); Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w dużym zakresie wiadomości i umiejętności określone podstawą programową; 34

36 - poprawnie stosuje zdobyte wiadomości i umiejętności do samodzielnego rozwiązywania typowych zadań i problemów, - bezpiecznie wykonuje proste doświadczenia chemiczne, - pisze i uzgadnia równania reakcji chemicznych, - samodzielnie rozwiązuje zadania o średnim stopniu trudności, - korzysta z układu okresowego pierwiastków, wykresów, tablic i innych źródeł wiedzy chemicznej; Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: - opanował w podstawowym zakresie wiadomości i umiejętności określone w podstawie programowej, które są konieczne do dalszego kształcenia, - korzysta z pomocą nauczyciela z podanych źródeł wiedzy, - z pomocą nauczyciela poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności przy rozwiązywaniu typowych zadań i problemów, - z pomocą nauczyciela bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, - z pomocą nauczyciela pisze i uzgadnia równania reakcji chemicznych oraz rozwiązuje zadania rachunkowe o niewielkim stopniu trudności; Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: - ma braki w opanowaniu wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej, ale braki te nie przekreślają możliwości dalszego kształcenia, - z pomocą nauczyciela rozwiązuje typowe zadania teoretyczne i praktyczne o niewielkim stopniu trudności, - z pomocą nauczyciela pisze proste wzory chemiczne i równania reakcji chemicznych; Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który: - nie opanował wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej, które są konieczne do dalszego kształcenia, - nie zna symboliki ani nomenklatury chemicznej, - nawet z pomocą nauczyciela nie potrafi zapisać prostych wzorów chemicznych, ani równań reakcji, - nie potrafi bezpiecznie posługiwać się prostym sprzętem laboratoryjnym i odczynnikami. 35

37 Wymagania edukacyjne z biologii zawierają szczegółowy wykaz wiadomości i umiejętności, które uczeń powinien opanować po omówieniu poszczególnych lekcji z podręcznika Biologia na czasie zakres podstawowy. Jest on niezastąpiony przy obiektywnej ocenie postępów ucznia w nauce. Poziomy oczekiwanych osiągnięć ucznia Wymagania podstawowe konieczne (na stopień dopuszczający) podstawowe (na stopień dostateczny) obejmują treści i umiejętności najważniejsze w uczeniu się biologii łatwe dla ucznia nawet mało zdolnego często powtarzające się w procesie nauczania określone programem nauczania na poziomie nieprzekraczającym wymagań zawartych w podstawie programowej użyteczne w życiu codziennym Wymagania ponadpodstawowe rozszerzające (na stopień dobry) dopełniające (na stopień bardzo dobry) obejmują treści i umiejętności złożone i mniej przystępne niż zaliczone do wymagań podstawowych wymagające korzystania z różnych źródeł informacji umożliwiające rozwiązywanie problemów pośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym pozwalające łączyć wiedzę z różnych przedmiotów i dziedzin Stopnie szkolne Stopień dopuszczający Stopień dopuszczający można wystawić uczniowi, który przyswoił treści konieczne. Taki uczeń z pomocą nauczyciela jest w stanie nadrobić braki w podstawowych umiejętnościach. Stopień dostateczny Stopień dostateczny może otrzymać uczeń, który opanował wiadomości podstawowe i z niewielką pomocą nauczyciela potrafi rozwiązać podstawowe problemy. Analizuje również proste zależności, a także próbuje porównywać, wnioskować i zajmować określone stanowisko. Stopień dobry Stopień dobry można wystawić uczniowi, który przyswoił treści rozszerzające, właściwie stosuje terminologię przedmiotową, a także wiadomości w sytuacjach typowych wg wzorów znanych z lekcji i podręcznika, rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem poznanych metod, samodzielnie pracuje z podręcznikiem i materiałem źródłowym oraz aktywnie uczestniczy w zajęciach. Stopień bardzo dobry Stopień bardzo dobry może otrzymać uczeń, który opanował treści dopełniające. Potrafi on samodzielnie interpretować zjawiska oraz bronić swych poglądów. Stopień celujący Stopień celujący może otrzymać uczeń, który opanował treści wykraczające poza informacje zawarte w podręczniku. Potrafi on selekcjonować i hierarchizować wiadomości, z powodzeniem bierze udział w konkursach i olimpiadach przedmiotowych, a także pod okiem nauczyciela prowadzi własne prace badawcze. 36

38 Wymagania edukacyjne Biologia na czasie zakres podstawowy Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań konieczny (K) podstawowy (P) rozszerzający (R) dopełniający (D) I. Od genu do cechy 1 Budowa i funkcje kwasów nukleinowych określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej wymienia elementy budowy DNA i RNA wymienia zasady azotowe wchodzące w skład obu typów kwasów nukleinowych definiuje pojęcia: genetyka, nukleotyd wymienia rodzaje RNA definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, replikacja DNA wyjaśnia regułę komplementarności zasad omawia proces replikacji DNA określa rolę poszczególnych rodzajów RNA porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA i RNA wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad przedstawia graficznie regułę komplementarności zasad wykazuje, że replikacja DNA ma charakter semikonserwatywny wykazuje związek między kwasami nukleinowymi a cechami organizmów przedstawia za pomocą schematycznego rysunku budowę nukleotydu DNA i RNA określa rolę polimerazy DNA w replikacji DNA wykazuje rolę replikacji DNA w zachowaniu niezmienionej informacji genetycznej uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki 2 Geny i genomy definiuje pojęcia: gen, genom, chromosom, chromatyna, kariotyp, pozagenowy DNA przedstawia budowę chromosomu wymienia organelle komórki zawierające DNA definiuje pojęcia: nukleosom, chromosom homologiczny, komórka haploidalna, komórka diploidalna podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i rozrodczych człowieka oblicza liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w komórce diploidalnej danego organizmu wyjaśnia różnicę między eksonem a intronem omawia organizację materiału genetycznego w jądrze komórkowym wskazuje i nazywa miejsca występowania DNA w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych opisuje budowę chromatyny charakteryzuje budowę i rodzaje chromosomów w kariotypie człowieka uzasadnia różnice w budowie genomów bakterii i organizmów jądrowych podaje przykłady wykorzystania badań DNA w różnych dziedzinach życia człowieka 3 Kod genetyczny wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, kodon wymienia cechy kodu genetycznego omawia sposób zapisania informacji genetycznej w DNA wyjaśnia znaczenie kodu genetycznego charakteryzuje cechy kodu genetycznego analizuje schemat przepływu informacji genetycznej odczytuje kolejność aminokwasów kodowanych przez dany fragment mrna przy pomocy tabeli kodu genetycznego nazywa cechy kodu genetycznego na podstawie schematów oblicza liczbę nukleotydów i kodonów kodujących określoną liczbę aminokwasów oraz liczbę aminokwasów kodowaną przez określoną liczbę nukleotydów i kodonów zapisuje sekwencję nukleotydów mrna oraz sekwencję kodującej nici DNA, znając skład

39 aminokwasowy krótkiego odcinka białka 4 Ekspresja genów wymienia etapy ekspresji genów określa cel transkrypcji i translacji omawia przebieg transkrypcji i translacji wyjaśnia rolę trna w translacji rozróżnia etapy ekspresji genów wskazuje i nazywa poszczególne etapy ekspresji genów w komórce określa znaczenie struktury przestrzennej dla funkcjonalności białek opisuje budowę cząsteczki trna omawia rolę rybosomów w ekspresji genu uzasadnia konieczność modyfikacji białka po translacji omawia różnicę w ekspresji genów kodujących RNA i białka omawia rolę polimerazy RNA w transkrypcji 5 Podstawowe reguły dziedziczenia genów definiuje pojęcia: genotyp, fenotyp, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność wymienia i rozpoznaje cechy dominujące i recesywne u ludzi zapisuje genotypy: homozygoty dominującej, homozygoty recesywnej i heterozygoty wykazuje zależność między genotypem a fenotypem omawia I i II prawo Mendla na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu wymienia inne przykłady dziedziczenia cech omawia badania Mendla wyjaśnia mechanizm dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia dwóch genów interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń homozygota, heterozygota, cecha dominująca, cecha recesywna omawia przykłady innych sposobów dziedziczenia cech ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki określa prawdopodobieństwo pojawienia się określonych genotypów i fenotypów potomstwa na podstawie genotypów rodziców uzasadnia różnice w dziedziczeniu genów zgodnie z prawami Mendla i genów sprzężonych 6 Genetyczne uwarunkowania płci. Cechy sprzężone z płcią wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci u człowieka za pomocą krzyżówki genetycznej wymienia przykłady chorób sprzężonych z płcią rozróżnia chromosomy płci i chromosomy autosomalne wyjaśnia mechanizm ujawnienia się cech recesywnych sprzężonych z płcią wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią wymienia przykłady cech związanych z płcią definiuje pojęcia: podaje przykłady mechanizmów dziedziczenia płci u innych organizmów interpretuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia chorób sprzężonych z płcią uzasadnia różnicę między cechami sprzężonymi a cechami związanymi z płcią wyjaśnia, w jaki sposób uzasadnia, dlaczego mężczyźni częściej chorują na hemofilię i daltonizm niż kobiety omawia różnice między chromosomem X a chromosomem Y 38

40 chromosomy płci, chromosomy autosomalne dziedziczy się hemofilę 7 Zmiany w informacji genetycznej definiuje pojęcie rekombinacja genetyczna definiuje pojęcie mutacja rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe wymienia czynniki mutagenne klasyfikuje mutacje ze względu na ich konsekwencje opisuje znaczenie rekombinacji genetycznej w kształtowaniu zmienności genetycznej wymienia czynniki mutagenne omawia skutki mutacji genowych omawia skutki mutacji chromosomowych opisuje procesy warunkujące rekombinację genetyczną rozróżnia mutacje spontaniczne i indukowane klasyfikuje czynniki mutagenne wyjaśnia, na czym polegają poszczególne rodzaje mutacji genowych i chromosomowych wyjaśnia, w jaki sposób mutacje prowadzą do chorób nowotworowych omawia przebieg procesu crossing-over analizuje rodowody pod kątem metody diagnozowania mutacji rozróżnia mutacje w zależności od rodzaju komórki, w której mają miejsce uzasadnia, że mutacje są źródłem zmienności organizmów 8 Choroby genetyczne człowieka definiuje pojęcie choroba genetyczna klasyfikuje choroby genetyczne ze względu na przyczynę wymienia przykłady chorób genetycznych wyjaśnia, na czym polega profilaktyka genetyczna charakteryzuje choroby jednogenowe z uwzględnieniem sposobu dziedziczenia, skutków mutacji, objawów i leczenia charakteryzuje choroby chromosomalne z uwzględnieniem zmian w kariotypie, objawów i leczenia rozróżnia wybrane choroby genetyczne analizuje dziedziczenie wybranej choroby genetycznej jednogenowej wyjaśnia, na czym polega poradnictwo genetyczne oraz wymienia sytuacje, w których należy wykonać badania DNA klasyfikuje badania prenatalne oraz dokonuje ich charakterystyki dostrzega wady i zalety badań prenatalnych omawia znaczenie przeprowadzania testów pourodzeniowych szacuje ryzyko wystąpienia mutacji u dziecka II. Biotechnol ogia i inżynieria genetyczna 11 Biotechnologia tradycyjna definiuje pojęcie biotechnologia wymienia przykłady produktów otrzymywanych metodami biotechnologii tradycyjnej przedstawia zastosowania fermentacji mlekowej przedstawia zastosowania fermentacji etanolowej wyjaśnia, na czym polega reakcja fermentacji uzasadnienia różnicę między biotechnologią tradycyjną a biotechnologią nowoczesną zapisuje reakcje fermentacji omawia wykorzystanie bakterii octowych omawia na przykładach znaczenie fermentacji mlekowej dowodzi pozytywnego i negatywnego znaczenia zachodzenia fermentacji dla człowieka 12 Biotechnologia w ochronie wymienia przykłady praktycznego wykorzystania wyjaśnia mechanizm biologicznego oczyszczania omawia istotę funkcjonowania dowodzi roli przetwarzania odpadów 39

41 środowiska organizmów do rozkładu substancji definiuje pojęcia: oczyszczanie biologiczne, tworzywa biodegradowalne, biologiczne zwalczanie szkodników wymienia metody utylizacji odpadów komunalnych ścieków omawia zastosowanie testów uzyskanych metodami biotechnologicznymi do oceny stanu środowiska biofiltrów wykazuje rolę mikroorganizmów w biologicznym oczyszczaniu ścieków charakteryzuje metody utylizacji odpadów komunalnych opisuje metody zwalczania szkodników z użyciem metod biologicznych komunalnych jako alternatywnego źródła energii analizuje korzyści wynikające z zastosowania tworzyw biodegradowalnych zamiast tradycyjnych tworzyw sztucznych ocenia zastosowanie metod biotechnologicznych do wytwarzania energii 13 Podstawowe techniki inżynierii genetycznej definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, enzym restrykcyjny, wektor wymienia techniki inżynierii genetycznej wyjaśnia, czym zajmuje się inżynieria genetyczna wyjaśnia, na czym polega: sekwencjonowanie DNA, elektroforeza, łańcuchowa reakcja polimerazy, sonda molekularna omawia sposoby otrzymania organizmów transgenicznych wyjaśnia funkcję enzymów restrykcyjnych porównuje działanie ligazy i enzymów restrykcyjnych analizuje poszczególne etapy: elektroforezy, metody PCR i wprowadzenia genu do komórki określa cel wykorzystania sondy molekularnej 14 Organizmy zmodyfikowane genetycznie wymienia cele tworzenia roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie wyjaśnia cele tworzenia roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie określa korzyści wynikające ze stosowania zmodyfikowanych genetycznie zwierząt w rolnictwie, medycynie, nauce i przemyśle określa rodzaje modyfikacji genetycznych roślin oraz wskazuje cechy, które rośliny zyskują dzięki nim omawia kolejne etapy transformacji genetycznej roślin i zwierząt analizuje argumenty za i przeciw genetycznej modyfikacji organizmów ocenia rzetelność przekazu medialnego na temat GMO 15 Biotechnologia a medycyna definiuje pojęcia: diagnostyka molekularna, terapia genowa wymienia przykłady molekularnych metod diagnostycznych określa cel molekularnych metod diagnostycznych podaje przykłady leków uzyskiwanych dzięki zastosowaniu biotechnologii omawia badania prowadzone w ramach diagnostyki molekularnej omawia techniki otrzymywania rozróżnia molekularne metody diagnostyczne dowodzi skuteczności badania prowadzonych w ramach diagnostyki molekularnej w 40

42 nowoczesnej uzasadnia rolę organizmów zmodyfikowanych genetycznie w produkcji biofarmaceutyków wyjaśnia, na czym polega terapia genowa wyjaśnia znaczenie biotechnologii w otrzymywaniu materiałów medycznych nowej generacji biofarmeceutyków omawia możliwości związane z hodowlą tkanek i narządów w transplantologii charakteryzuje poszczególne rodzaje terapii genowej rozróżnia rodzaje terapii genowej indywidualizacji procesu leczenia określa znaczenie wykorzystania komórek macierzystych w leczeniu chorób ocenia skuteczność leczenia schorzeń metodami terapii genowej 16 Klonowanie - tworzenie genetycznych kopii definiuje pojęcia: klonowanie, klon wymienia przykłady organizmów będących naturalnymi klonami wymienia cele klonowania DNA, komórek, roślin i zwierząt udowadnia, że bliźnięta jednojajowe są naturalnymi klonami wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony DNA, komórek, roślin i zwierząt uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania omawia sposoby klonowania roślin i zwierząt rozróżnia klonowanie reprodukcyjne i terapeutyczne formułuje argumenty za i przeciw klonowaniu człowieka analizuje kolejne etapy klonowania ssakówt metodą transplantacji jąder komórkowych ocenia przekaz medialny dotyczący klonowania, w tym klonowania człowieka uzasadnia rolę klonowania w zachowaniu bioróżnorodności gatunkowej 17 Inżynieria genetyczna korzyści i zagrożenia podaje argumenty za i przeciw stosowaniu technik inżynierii genetycznej w badaniach naukowych, medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska wymienia argumenty za i przeciw stosowaniu zwierząt w eksperymentach naukowych wyjaśnia, w jaki sposób GMO mogą wpłynąć negatywnie na środowisko naturalne rozpoznaje produkty GMO ocenia wpływ produktów GMO na zdrowie człowieka uzasadnia obawy etyczne związane z GMO omawia sposoby zapobiegania zagrożeniom ze strony organizmów zmodyfikowanych genetycznie omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej ocenia przekaz medialny dotyczący badań naukowych oraz przewiduje skutki nierzetelnej informacji obecnej w mediach 41

43 18 Znaczenie badań nad DNA podaje przykłady praktycznego zastosowania badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce definiuje pojęcie profil genetyczny wyjaśnia, na czym polega zastosowanie badań nad DNA w medycynie, medycynie sądowej, biotechnologii nowoczesnej, ewolucjonizmie i systematyce wyjaśnia sposób wykorzystania DNA do określenia pokrewieństwa oraz ustalenia lub wykluczenia ojcostwa podaje przykłady organizmów oraz pozyskiwanych od nich genów omawia metody śledzenia funkcjonowania wybranego genu omawia wykorzystanie badań DNA w medycynie sądowej uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych i taksonomicznych analizuje kolejne etapy metody ustalania profilu genetycznego przewiduje możliwe kierunki rozwoju inżynierii genetycznej na podstawie zdobytej wiedzy III. Ochrona przyrody 19 Czym jest różnorodność biologiczna? wymienia poziomy różnorodności biologicznej wskazuje trzy miejsca na Ziemi szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej wyjaśnia pojęcie różnorodność biologiczna omawia wskazany czynnik kształtujący różnorodność biologiczną wyjaśnia różnice pomiędzy poziomami różnorodności biologicznej uzasadnia praktyczne znaczenie bioróżnorodności dla człowieka charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej porównuje poziomy różnorodności biologicznej charakteryzuje wybrane miejsca na Ziemi, szczególnie cenne pod względem różnorodności biologicznej opisuje metody pozwalające na określenie poziomu bioróżnorodności analizuje wpływ różnych czynników na kształtowanie się różnorodności biologicznej analizuje zmiany różnorodności gatunkowej w czasie dowodzi istnienia trudności w określaniu liczby gatunków na świecie 20 Zagrożenia różnorodności biologicznej wymienia przykłady gatunków zagrożonych wyginięciem wymienia przykłady gatunków wymarłych wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów podaje przykłady działalności człowieka przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej wymienia miejsca najbardziej narażone na zanik różnorodności biologicznej podaje przykłady gatunków inwazyjnych omawia przyczyny wymierania gatunków wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej wyjaśnia przyczyny zanikania różnorodności biologicznej na świecie analizuje wpływ rolnictwa na zachowanie różnorodności biologicznej ocenia skutki wyginięcia gatunków zwornikowych dowodzi istnienia różnic pomiędzy współczesnym wymieraniem gatunków a poprzednimi wymieraniami przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych omawia wpływ gatunków obcych, w tym inwazyjnych, na ekosystemy 42

44 21 Motywy i koncepcje ochrony przyrody wymienia zadania ochrony przyrody wymienia motywy ochrony przyrody uzasadnia konieczność ochrony przyrody omawia wybrane motywy ochrony przyrody omawia motywy ochrony przyrody charakteryzuje koncepcje ochrony przyrody uzasadnia konieczność podejmowania działań prowadzących do zachowania różnorodności biologicznej podaje przykłady działań w zakresie ochrony przyrody wynikających z poszczególnych motywów ochrony przyrody 22 Sposoby ochrony przyrody wymienia sposoby ochrony przyrody wymienia cele ochrony przyrody podaje przykłady ochrony in situ i ex situ omawia wskazany sposób ochrony przyrody wyjaśnia różnice pomiędzy sposobami ochrony przyrody podaje przykłady sytuacji, w których niezbędna jest ochrona czynna charakteryzuje sposoby ochrony przyrody uzasadnia różnicę między ochroną bierną a ochroną czynną uzasadnia konieczność tworzenia banków nasion podaje przykłady gatunków, które restytuowano podaje przykłady działań, które dopuszcza się w przypadku ochrony częściowej uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej wyjaśnia, dlaczego w stosunku do niektórych gatunków i obszarów stosowana jest ochrona ścisła, a do innych ochrona częściowa wyjaśnia, czym resystytucja różni się od reintrodukcji ocenia skuteczność ochrony in situ i ex situ 23 Ochrona przyrody w Polsce wymienia formy ochrony przyrody w Polsce wskazuje na mapie parki narodowe podaje nazwy parków narodowych i krajobrazowych położonych najbliżej miejsca zamieszkania wymienia po pięć nazw zwierząt, roślin i grzybów podlegających w Polsce ochronie gatunkowej podaje przykłady działań podejmowanych w ramach ochrony czynnej omawia formy ochrony obszarowej przyjęte w Polsce wyjaśnia różnice pomiędzy formami ochrony indywidualnej rozpoznaje na ilustracji lub fotografii omawiane wcześniej rośliny, zwierzęta i grzyby podlegające ochronie gatunkowej wskazuje przykłady chronionych gatunków roślin i zwierząt występujących w najbliższej okolicy wyjaśnia rolę poszczególnych form ochrony przyrody charakteryzuje park narodowy położony najbliżej miejsca zamieszkania klasyfikuje rezerwaty przyrody ze względu na przedmiot ochrony i typ ekosystemu wymienia działania zakazane i dozwolone na obszarach podlegających ochronie wyjaśnia znaczenie otulin tworzonych wokół parków narodowych klasyfikuje parki narodowe według daty założenia lub wielkości 24 Międzynarodowe formy ochrony przyrody wymienia międzynarodowe formy ochrony przyrody charakteryzuje rezerwat biosfery jako międzynarodową formę ochrony przyrody wylicza parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty biosfery definiuje pojęcie zrównoważony rozwój określa znaczenie Agendy 21 wyjaśnia, na czym polega zrównoważony rozwój podaje przykłady międzynarodowych inicjatyw w określa znaczenie konwencji: ramsarskiej, CITES, bońskiej w ochronie przyrody uzasadnia konieczność 43

45 omawia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody zakresie ochrony przyrody charakteryzuje parki narodowe w Polsce uznane za rezerwaty biosfery rozróżnia typy obszarów sieci Natura 2000 formułuje sądy dotyczące zasad zrównoważonego rozwoju oraz sposobów i możliwości wdrażania tych zasad globalnej ochrony przyrody ocenia znaczenie projektu Natura 2000 ocenia działalność organizacji zajmujących się ochroną przyrody ocenia stopień realizacji postulatów zrównoważonego rozwoju na świecie i w kraju WYMAGANIA EDUKACYJNE Dział programu Badania przyrodnicze Lp. Temat Poziom wymagań konieczny (K) podstawowy (P) rozszerzający (R) dopełniający (D) 1 Metodyka badań biologicznych 2 Obserwacje mikroskopowe jako źródło wiedzy biologicznej Uczeń: rozróżnia metody poznawania świata wymienia etapy badań biologicznych nazywa elementy układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu oglądanego w mikroskopie optycznym Uczeń: wyjaśnia, na czym polega różnica między rozumowaniem dedukcyjnym a rozumowaniem indukcyjnym rozróżnia problem badawczy od hipotezy, próbę kontrolną od próby badawczej, zmienną niezależną od zmiennej zależnej definiuje pojęcie zdolność rozdzielcza wyjaśnia sposób działania mikroskopów optycznego i elektronowego Uczeń: omawia zasady prowadzenia i dokumentowania badań formułuje główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych planuje przykładową obserwację biologiczną wykonuje dokumentację przykładowej obserwacji porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektronowego wymienia zalety i wady mikroskopów optycznych oraz elektronowych Uczeń: analizuje kolejne etapy prowadzenia badań określa zasadę działania mikroskopu fluorescencyjnego wyjaśnia różnicę w sposobie działania mikroskopów elektronowych: transmisyjnego i skaningowego Chemiczne podstawy życia 1 Składniki nieorganiczne organizmów klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne wymienia związki omawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów określa znaczenie i określa objawy niedoboru wybranych makro- i mikroelementów charakteryzuje budowę rysuje modele różnych typów wiązań chemicznych wykazuje związek 44

46 budujące organizm klasyfikuje pierwiastki na makroelementy i mikroelementy wymienia pierwiastki biogenne nazywa wiązania i oddziaływania chemiczne wymienia funkcje wody wymienia funkcje soli mineralnych występowanie wybranych typów wiązań i oddziaływań chemicznych omawia budowę cząsteczki wody różnych typów wiązań chemicznych charakteryzuje właściwości fizykochemiczne wody uzasadnia znaczenie soli mineralnych dla organizmów między budową cząsteczki wody i właściwościami a jej rolą w organizmie 2 Budowa i znaczenie węglowodanów wymienia cechy i funkcje głównych grup węglowodanów klasyfikuje sacharydy i podaje przykłady wymienia właściwości mono-, oligo- i polisacharydów określa kryterium klasyfikacji sacharydów wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O- glikozydowe omawia występowanie i znaczenie wybranych mono-, oligo- i polisacharydów klasyfikuje monosacharydy charakteryzuje i porównuje budowę wybranych polisacharydów porównuje budowę chemiczną mono-, oligo- i polisacharydów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy omawia powstawanie form pierścieniowych monosacharydów ilustruje powstawanie wiązania O- glikozydowego zapisuje wzory wybranych węglowodanów 3 Lipidy budowa i znaczenie wymienia funkcje lipidów klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczki omawia znaczenie poszczególnych grup lipidów wyjaśnia, na czym polega różnica między tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi wymienia kryteria klasyfikacji tłuszczowców charakteryzuje budowę lipidów prostych, złożonych i izoprenowych uzasadnia znaczenie cholesterolu planuje doświadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów porównuje poszczególne grupy lipidów omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej analizuje budowę triglicerydu 4 Białka główny budulec organizmu nazywa grypy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych wymienia przykładowe białka i ich funkcje podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wiązanie peptydowe wyjaśnia, na czym polega i w jakich warunkach zachodzi koagulacja i denaturacja białek charakteryzuje grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu i strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych zapisuje wzór ogólny aminokwasów analizuje budowę aminokwasów klasyfikuje aminokwasy ze względu na charakter podstawników porównuje białka fibrylarne i globularne porównuje proces koagulacji i denaturacji 45

47 Komórka podstawowa jednostka życia 5 Budowa i rola kwasów nukleinowych 1 Przestrzenna organizacja komórki 2 Budowa, właściwości i funkcje błon biologicznych omawia budowę białek rozpoznaje struktury przestrzenne białek wymienia właściwości białek charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA omawia rolę DNA wymienia rodzaje RNA i określa ich rolę określa lokalizację DNA w komórkach eukariotycznych i prokariotycznych definiuje pojęcia: komórka, organizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy wymienia przykłady komórek prokariotycznych i eukariotycznych wskazuje i nazywa struktury komórki prokariotycznej i eukariotycznej rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną, grzybową i prokariotyczną nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia właściwości błon biologicznych wymienia funkcje błon biologicznych wymienia rodzaje transportu przez błony wyjaśnia, na czym polega komplementarność zasad definiuje pojęcia: podwójna helisa, replikacja wyjaśnia zależność między wymiarami komórki a jej powierzchnią i objętością rysuje wybraną komórkę eukariotyczną na podstawie obserwacji mikroskopowej omawia model budowy błony biologicznej wyjaśnia różnicę między transportem biernym a transportem czynnym rozróżnia endocytozę i egzocytozę definiuje pojęcia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza zapisuje reakcję powstawania dipeptydu charakteryzuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną cząsteczki DNA i RNA porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA rysuje schemat budowy nukleotydu oblicza procentową zawartość zasad azotowych w DNA klasyfikuje komórki ze względu na występowanie jądra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur komórki prokariotycznej porównuje komórkę prokariotyczną z komórką eukariotyczną wskazuje cechy wspólne i różnice między komórkami eukariotycznymi charakteryzuje białka błon omawia budowę i właściwości lipidów występujących w błonach biologicznych charakteryzuje różne rodzaje transportu przez błony porównuje zjawiska osmozy i dyfuzji przedstawia skutki umieszczenia komórki roślinnej oraz komórki zwierzęcej w roztworach: hipotonicznym, białek planuje doświadczenie mające na celu wykrycie wiązań peptydowych rozróżnia zasady azotowe nazywa i wskazuje wiązania w cząsteczce DNA wymienia przykłady największych komórek roślinnych i zwierzęcych analizuje znaczenie wielkości i kształtu komórki w transporcie substancji do i z komórki wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyjaśnia różnicę w sposobie działania białek kanałowych i nośnikowych planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie selektywnej przepuszczalności błony planuje doświadczenie mające na celu obserwację plazmolizy i deplazmolizy w komórkach roślinnych 46

48 izotonicznym i hipertonicznym 3 Jądro komórkowe wymienia funkcje jądra komórkowego definiuje pojęcia: chromatyna, nukleosom, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne identyfikuje chromosomy płci i autosomy wyjaśnia różnicę między komórką haploidalną a komórką diploidalną identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego określa skład chemiczny chromatyny wyjaśnia znaczenie jąderka i otoczki jądrowej wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym rysuje chromosom metafazowy podaje przykłady komórek haploidalnych i komórek diploidalnych charakteryzuje elementy jądra komórkowego charakteryzuje budowę chromosomu metafazowego dowodzi, iż komórki eukariotyczne zawierają różną liczbę jąder komórkowych wyjaśnia różnicę między heterochromatyną a euchromatyną uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym 4 Składniki cytoplazmy omawia skład i znaczenie cytozolu wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje identyfikuje ruchy cytozolu charakteryzuje budowę i rolę siateczki śródplazmatycznej charakteryzuje budowę i rolę rybosomów, aparatu Golgiego i lizosomów omawia ruchy cytozolu określa rolę peroksysomów i glioksysomów wyjaśnia, na czym polega funkcjonalne powiązanie między rybosomami, siateczką śródplazmatyczną, aparatem Golgiego a błoną komórkową porównuje elementy cytoszkieletu pod względem budowy, funkcji i rozmieszczenia porównuje siateczkę śródplazmatyczną szorstką z siateczką śródplazmatyczną gładką planuje doświadczenie mające na celu wykazanie znaczenia wysokiej temperatury w dezaktywacji katalazy w bulwie ziemniaka wyjaśnia, od czego zależy liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce porównuje typy plastydów wyjaśnia, dlaczego mitochondria i plastydy nazywa się organellami półautonomicznymi rozpoznaje elementy cytoszkieletu ilustruje plan budowy wici i rzęski dokonuje obserwacji ruchów cytozolu w komórkach moczarki kanadyjskiej 5 Składniki cytoplazmy otoczone dwiema błonami wymienia organelle komórki eukariotycznej otoczone dwiema błonami uzasadnia rolę mitochondriów jako centrów energetycznych wymienia funkcje plastydów charakteryzuje budowę mitochondriów klasyfikuje typy plastydów charakteryzuje budowę chloroplastu wymienia argumenty potwierdzające słuszność teorii endosymbiozy 6 Pozostałe składniki komórki. klasyfikuje składniki nazywa substancje omawia budowę wakuoli porównuje ścianę przedstawia sposoby powstawania plastydów i możliwości przekształcania różnych rodzajów plastydów rozpoznaje typy plastydów na podstawie obserwacji mikroskopowej 47

49 Połączenia między komórkami komórki na plazmatyczne i nieplazmatyczne wymienia komórki zawierające wakuolę wymienia funkcje wakuoli wymienia komórki zawierające ścianę komórkową wymienia funkcje ściany komórkowej będące głównymi składnikami budulcowym ściany komórkowej wyjaśnia, na czym polegają wtórne zmiany o charakterze inkrustacji i adkrustacji nazywa rodzaje połączeń międzykomórkowych w komórkach roślinnych i zwierzęcych wyjaśnia różnice między wodniczkami u protistów charakteryzuje budowę ściany komórkowej omawia umiejscowienie, budowę i funkcje połączeń między komórkami u roślin i zwierząt komórkową pierwotną ze ścianą komórkową wtórną u roślin porównuje procesy inkrustacji i adkrustacji wyjaśnia, w jaki sposób inkrustacja i adkrustacji zmieniają właściwości ściany komórkowej Różnorodno ść wirusów, bakterii, protistów i grzybów 7 Podziały komórkowe wymienia rodzaje podziałów komórki rozpoznaje etapy mitozy i mejozy charakteryzuje przebieg poszczególnych etapów mitozy i mejozy porównuje przebieg oraz znaczenie mitozy i mejozy wyjaśnia znaczenie zjawiska crossing-over 1 Klasyfikowanie organizmów wymienia zadania systematyki wymienia główne rangi taksonów wymienia kryteria klasyfikowania organizmów według metod opartych na podobieństwie i pokrewieństwie organizmów wymienia nazwy pięciu królestw świata organizmów wymienia charakterystyczne cechy definiuje pojęcia: kariokineza i cytokineza ilustruje poszczególne etapy mitozy i mejozy wyjaśnia rolę interfazy w cyklu życiowym komórki określa skutki zaburzeń cyklu komórkowego wymienia czynniki wywołujące transformację nowotworową definiuje pojęcia: takson, narządy homologiczne, gatunek ocenia znaczenie systematyki wyjaśnia, na czym polega nazewnictwo binominalne gatunków i podaje nazwisko jego twórcy wyjaśnia zasady konstruowania klucza dwudzielnego do oznaczania gatunków analizuje schemat przedstawiający ilość DNA i chromosomów w poszczególnych etapach cyklu komórkowego charakteryzuje poszczególne etapy interfazy określa znaczenie wrzeciona kariokinetycznego wyjaśnia, na czym polega programowana śmierć komórki wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej wyjaśnia, na czym polega hierarchiczny układ rang jednostek taksonomicznych określa stanowisko systematyczne wybranego gatunku rośliny i zwierzęcia wskazuje w nazwie gatunku nazwę rodzajową i epitet gatunkowy wyjaśnia różnicę między naturalnym a sztucznym systemem klasyfikacji definiuje pojęcia: takson monofiletyczny, wyjaśnia i porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnej i zwierzęcej charakteryzuje sposób formowania wrzeciona kariokinetycznego w komórce roślinnej i zwierzęcej omawia znaczenie amitozy i endomitozy porównuje i ocenia sposoby klasyfikowania organizmów oparte na metodach fenetycznych i filogenetycznych oznacza gatunki, wykorzystując klucz w postaci graficznej lub numerycznej konstruuje klucz służący do oznaczania przykładowych gatunków organizmów ocenia stopień 48

50 organizmów należących do każdego z pięciu królestw parafiletyczny i polifiletyczny porównuje królestwa świata żywego pokrewieństwa organizmów na podstawie analizy drzewa rodowego organizmów 2 Wirusy bezkomórkowe formy materii 3 Bakterie organizmy bezjądrowe wymienia cechy wirusów wymienia sposoby rozprzestrzeniania się wirusowych chorób roślin, zwierząt i człowieka omawia znaczenie wirusów wymienia choroby wirusowe człowieka charakteryzuje budowę komórki bakteryjnej wymienia czynności życiowe bakterii klasyfikuje bakterie w zależności od sposobu odżywiania i oddychania wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego bakterii podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii wymienia choroby bakteryjne człowieka i drogi zakażenia charakteryzuje budowę wirionu omawia przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cyklu wirusa zwierzęcego wyjaśnia, jakie znaczenie w zwalczaniu wirusów mają szczepienia ochronne wymienia funkcje poszczególnych elementów komórki identyfikuje różne formy komórek bakterii i rodzaje ich skupisk określa wielkość komórek bakteryjnych określa znaczenie form przetrwalnikowych w cyklu życiowym bakterii wyjaśnia znaczenie procesów płciowych zachodzących u bakterii definiuje pojęcia: anabioza, taksja, koniugacja uzasadnia, że wirusy znajdują się na pograniczu materii nieożywionej i żywej wyjaśnia różnicę między cyklem litycznym a lizogenicznym klasyfikuje wirusy na podstawie rodzaju kwasu nukleinowego, morfologii, rodzaju gospodarza i sposobu infekcji oraz podaje ich przykłady charakteryzuje wybrane choroby wirusowe człowieka wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie komórki bakterii samo- i cudzożywnej charakteryzuje poszczególne grupy bakterii w zależności od sposobu odżywiania i oddychania oraz podaje ich przykłady omawia etapy koniugacji charakteryzuje grupy systematyczne bakterii omawia objawy wybranych chorób bakteryjnych człowieka proponuje działania profilaktyczne charakteryzuje formy wirusów pod względem kształtu porównuje przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cykl wirusa zwierzęcego omawia teorie pochodzenia wirusów wyjaśnia różnicę między wirusem a wiroidem określa znaczenie prionów omawia różnice w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gramujemnych wyjaśnia znaczenie heterocyst omawia rodzaje taksji 4 Protisty proste organizmy eukariotyczne wymienia czynności życiowe protistów omawia budowę komórki protistów zwierzęcych omawia sposób rozróżnia rodzaje ruchów u protistów zwierzęcych wyjaśnia rolę wodniczek w odżywianiu i wydalaniu określa kryterium klasyfikacji protistów wymienia i charakteryzuje sposób funkcjonowania organelli ruchu u protistów wyjaśnia, dlaczego osmoregulacja i wydalanie mają szczególne znaczenie dla protistów słodkowodnych 49

51 5 Grzyby cudzożywne beztkankowce. Porosty odżywiania się protistów zwierzęcych charakteryzuje przebieg rozmnażania się bezpłciowego i płciowego protistów wymienia charakterystyczne cechy budowy protistów roślinopodobnych omawia sposób odżywiania się protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne dla protistów grzybopodobnych podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia protistów wymienia choroby wywoływane przez protisty i drogi ich zarażenia wymienia cechy charakterystyczne grzybów omawia budowę grzybów, używając pojęć: grzybnia, strzępki, owocnik charakteryzuje sposoby rozmnażania bezpłciowego i płciowego grzybów wymienia przedstawicieli poszczególnych typów grzybów omawia znaczenie grzybów i porostów protistów wyróżnia główne rodzaje plech u protistów roślinopodobnych wymienia typy zapłodnienia występujące u protistów porównuje poszczególne typy protistów wymienia przedstawicieli poszczególnych typów protistów podaje przykłady protistów, których organizm jest: pojedynczą komórką, kolonią, plechą wyjaśnia, dlaczego grzyby są plechowcami omawia sposoby oddychania grzybów rozróżnia poszczególne typy grzybów przedstawia budowę, środowisko i sposób życia porostów określa wpływ grzybów na zdrowie i życie człowieka wyjaśnia, na czym polega różnica między pinocytozą a fagocytozą omawia proces wydalania i osmoregulacji zachodzący u protistów zwierzęcych omawia kolejne etapy przebiegu koniugacji u pantofelka omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego zarodźca malarii charakteryzuje budowę form jednokomórkowych i wielokomórkowych protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne plech protistów roślinopodobnych porównuje typy zapłodnienia u protistów proponuje działania profilaktyczne w celu uniknięcia zarażenia się protistami chorobotwórczymi rozróżnia rodzaje strzępek porównuje sposoby rozmnażania się grzybów omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sprzężniowców, workowców i podstawczaków rozróżnia typy hymenoforów u podstawczaków porównuje cechy poszczególnych typów grzybów wymienia gatunki grzybów saprobiontycznych, pasożytniczych i uzasadnia różnicę między cyklem rozwojowym z mejozą pregamiczną a cyklem rozwojowym z mejozą postgamiczną wymienia rodzaje materiałów zapasowych występujących u protistów roślinopodobnych wymienia barwinki fotosyntetyczne u protistów roślinopodobnych wymienia cechy budowy charakterystyczne dla poszczególnych typów protistów zwierzęcych, roślinopodobnych i grzybopodobnych omawia choroby wywoływane przez protisty omawia przemianę pokoleń z dominującym sporofitem na przykładzie listownicy określa kryterium klasyfikacji grzybów porównuje typy mikoryz porównuje rodzaje zarodników wskazuje fazę dominującą w cyklu rozwojowym sprzężniowców, workowców i podstawczaków określa rolę rozmnóżek w rozmnażaniu porostów 50

52 symbiotycznych przedstawia zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby charakteryzuje rodzaje plech porostów Różnorodno ść roślin 1 Rośliny pierwotnie wodne wymienia cechy właściwe wyłącznie roślinom wymienia cechy charakterystyczne dla roślin pierwotnie wodnych omawia znaczenie krasnorostów i zielenic wymienia formy organizacji roślin pierwotnie wodnych wymienia sposoby rozmnażania krasnorostów i zielenic charakteryzuje formy organizacji roślin pierwotnie wodnych omawia przemianę pokoleń na przykładzie ulwy sałatowej omawia kolejne etapy koniugacji u skrętnicy wyjaśnia trudności w klasyfikacji systematycznej krasnorostów i zielenic charakteryzuje krasnorosty i zielenice pod względem budowy i środowiska występowania 2 Główne kierunki rozwoju roślin lądowych wymienia cechy środowiska wodnego wymienia przykłady adaptacji roślin do życia na lądzie rozróżnia grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych 3 Tkanki roślinne określa rolę tkanek twórczych wymienia charakterystyczne cechy tkanek stałych omawia budowę epidermy określa funkcje tkanek okrywających omawia budowę i funkcję poszczególnych rodzajów miękiszu omawia budowę i funkcje tkanek wzmacniających omawia tkanki przewodzące, wskazując cechy budowy drewna i łyka, które umożliwiają tym tkankom przewodzenie substancji omawia jedną z hipotez o pochodzeniu roślin lądowych, wymieniając cechy świadczące o bliskim pokrewieństwie roślin i współczesnych zielenic definiuje pojęcie telom klasyfikuje i identyfikuje tkanki roślinne wymienia charakterystyczne cechy tkanek twórczych wymienia wytwory epidermy i omawia ich znaczenie charakteryzuje ryniofity omawia główne założenia teorii telomowej wymienia merystemy pierwotne i wtórne oraz określa ich funkcje określa lokalizację merystemów w roślinie omawia efekt działania kambium i fellogenu wyjaśnia, na czym polega mechanizm zamykania i otwierania aparatów szparkowych wyjaśnia znaczenie kutykuli omawia znaczenie utworów wydzielniczych porównuje warunki panujące w wodzie i na lądzie wykazuje znaczenie cech adaptacyjnych roślin do życia na lądzie uzasadnia różnicę pomiędzy tkankami twórczymi a tkankami stałymi porównuje budowę epidermy i ryzodermy charakteryzuje sposób powstawania, budowę oraz znaczenie korkowicy wymienia przykłady wewnętrznych i powierzchniowych utworów wydzielniczych 51

53 4 Budowa i funkcje korzenia wymienia główne funkcje korzenia charakteryzuje budowę strefową korzenia omawia budowę pierwotną i wtórną korzenia porównuje budowę palowego i wiązkowego systemu korzeniowego oraz uzasadnia, że systemy te stanowią adaptację do warunków środowiska wymienia modyfikacje budowy korzeni przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w korzeniu oraz charakteryzuje efekty ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy korzeni porównuje budowę pierwotną korzenia z budową wtórną 5 Budowa i funkcje łodygi wymienia funkcje łodygi omawia budowę pierwotną i wtórną łodygi wymienia modyfikacje budowy łodygi omawia etapy przyrostu na grubość łodygi przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w łodydze oraz charakteryzuje efekty ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy łodygi porównuje budowę pierwotną łodygi z budową wtórną rozróżnia łodygi w zależności od stopnia trwałości 6 Budowa i funkcje liści wymienia funkcje liści omawia budowę anatomiczną liścia 7 Mszaki rośliny o dominującym gametoficie wymienia środowiska, w których występują mszaki wymienia wspólne cechy mszaków omawia budowę gametofitu i sporofitu mszaków omawia znaczenie mszaków definiuje pojęcie ulistnienie wymienia rodzaje ulistnienia, unerwienia liści i rodzaje nerwacji podaje przykłady liści pojedynczych i złożonych wymienia modyfikacje budowy liści wymienia cechy plechowców i organowców omawia cykl rozwojowy mszaków rozróżnia mchy, wątrobowce i glewiki omawia budowę morfologiczną liścia określa rolę poszczególnych elementów budowy liścia porównuje miękisz palisadowy z miękiszem gąbczastym określa znaczenie modyfikacji liści podaje przykłady cech łączących mszaki z plechowcami i organowcami określa rolę poszczególnych elementów gametofitu i sporofitu mszaków określa znaczenie wody w cyklu rozwojowym mszaków wskazuje pokolenie diploidalne i haploidalne w rozróżnia typy ulistnienia, nerwacji i rodzaje liści porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny iglastej i liścia rośliny dwuliściennej oraz uzasadnia przyczyny istniejących różnic uzasadnia, że u mszaków występuje heteromorficzna przemiana pokoleń wskazuje cechy charakterystyczne mchów, wątrobowców i glewików porównuje budowę gametofitu i sporofitu u mchów, wątrobowców i glewików wskazuje cechy charakterystyczne poszczególnych grup 52

54 8 Paprotniki zarodnikowe rośliny naczyniowe 9 Nagozalążkowe rośliny kwiatowe z nieosłoniętym zalążkiem wymienia cechy morfologiczno-rozwojowe paprotników omawia budowę gametofitu i sporofitu paprotników wskazuje cechy charakterystyczne paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia znaczenie paprotników wymienia cechy charakterystyczne dla roślin nagozalążkowych omawia budowę sporofitu roślin nagozalążkowych omawia znaczenie roślin nagozalążkowych wymienia cechy charakterystyczne w cyklu rozwojowym paprotników wymienia przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych wymienia cechy nasiennych występujące u nagozalążkowych wyjaśnia genezę nazwy nagozalążkowe (nagonasienne) wymienia i krótko charakteryzuje głównych przedstawicieli roślin szpilkowych w Polsce cyklu rozwojowym określa miejsce zachodzenia i znaczenie mejozy w cyklu rozwojowym wymienia przedstawicieli mchów, wątrobowców i glewików omawia budowę morfologiczną i anatomiczną paprociowych wskazuje i nazywa elementy budowy sporofitu paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia cykl rozwojowy paprotników jednakozarodnikowych na przykładzie narecznicy samczej omawia cykl rozwojowy paprotników różnozarodnikowych na przykładzie widliczki ostrozębnej charakteryzuje przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych wyjaśnia znaczenie kwiatu, nasion, zalążka i łagiewki pyłkowej u nagozalążkowych przedstawia budowę kwiatu rośliny nagozalążkowej i wskazuje elementy homologiczne do struktur poznanych u paprotników przedstawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u roślin nagozalążkowych przedstawia przebieg mchów omawia budowę liścia wątrobowców na przykładzie porostnicy wskazuje cechy paprociowych, które zdecydowały o opanowaniu środowiska lądowego i osiągnięciu większych rozmiarów niż mszaki porównuje budowę i znaczenie współczesnych oraz dawnych widłakowych i skrzypowych podaje przykłady żyjących w Polsce gatunków widłakowych, skrzypowych i paprociowych objętych ochroną prawną omawia budowę nasienia sosny zwyczajnej wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych wielkolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych drobnolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia gatunki roślin nagozalążkowych objętych w Polsce ścisłą ochroną gatunkową 53

55 10 Okrytozalążkowe rośliny wytwarzające owoce wymienia cechy roślin okrytozalążkowych odróżniające je od nagozalążkowych charakteryzuje sporofit roślin okrytozalążkowych przedstawia budowę obupłciowego kwiatu rośliny okrytozalążkowej ocenia możliwości adaptacyjne roślin okrytozalążkowych omawia znaczenie roślin okrytozalążkowych wyjaśnia genezę nazwy rośliny okrytozalążkowe (okrytonasienne) wymienia rodzaje kwiatów omawia przebieg cyklu rozwojowego u roślin okrytozalążkowych ocenia znaczenie wykształcenia się nasion dla opanowania środowiska lądowego przez rośliny omawia sposób rozprzestrzeniania się nasion i owoców cyklu rozwojowego u roślin nagozalążkowych na przykładzie sosny zwyczajnej omawia funkcje elementów kwiatu obupłciowego u rośliny okrytozalążkowej omawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u rośliny okrytozalążkowej wyjaśnia związek między zapyleniem a zapłodnieniem wyjaśnia na przykładach związek między budową kwiatu u rośliny okrytozalążkowej a sposobem jego zapylania charakteryzuje mechanizmy zapobiegające samozapyleniu omawia przebieg i efekty podwójnego zapłodnienia omawia budowę nasienia wymienia przykłady owoców pojedynczych (suchych i mięsistych), zbiorowych i owocostanów porównuje cechy budowy morfologicznej i anatomicznej u roślin jednoliściennych i dwuliściennych rozróżnia rodzaje kwiatów definiuje pojęcia: pręcikowie, słupkowie, kwiatostan schematycznie przedstawia różne rodzaje kwiatostanów uzasadnia, dlaczego rośliny unikają samozapylenia podaje kryterium podziału nasion na bielmowe, bezbielmowe i obielmowe oraz wskazuje między nimi podobieństwa i różnice definiuje pojęcie partenokarpia porównuje sposoby powstawania różnych owoców charakteryzuje wybrane rodziny dwuliściennych i jednoliściennych wymienia przykłady roślin jednoliściennych i dwuliściennych Funkcjono wanie roślin 1 Transport wody, soli mineralnych i substancji odżywczych wymienia funkcje wody w życiu roślin omawia bilans wodny w organizmie rośliny omawia bierny i czynny mechanizm pobierania wody, posługując się pojęciami: transpiracja, parcie korzeniowe, gutacja, wiosenny płacz roślin charakteryzuje etapy transportu wody i soli określa skutki niedoboru wody w roślinie definiuje pojęcia: potencjał wody, ciśnienie hydrostatyczne, ciśnienie osmotyczne omawia mechanizm zamykania i otwierania się aparatów szparkowych omawia sposób pobierania soli mineralnych przez rośliny przedstawia sposób określenia potencjału wody w roślinie wyjaśnia rolę sił kohezji i adhezji w przewodzeniu wody 54

56 2 Wzrost i rozwój roślin okrytonasiennych definiuje pojęcia: wzrost rośliny i rozwój rośliny omawia etapy ontogenezy rośliny mineralnych w roślinie charakteryzuje rodzaje transpiracji charakteryzuje sposoby wegetatywnego rozmnażania się roślin wskazuje, które etapy cyklu życiowego rośliny składają się na stadium wegetatywne, a które na generatywne omawia kiełkowanie nasion, uwzględniając charakterystyczne dla tego procesu zmiany fizjologiczne i morfologiczne wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się transport asymilatów w roślinie charakteryzuje procesy wzrostu i rozwoju embrionalnego okrytonasiennej rośliny dwuliściennej od momentu zapłodnienia do powstania nasienia wymienia warunki względnego i bezwzględnego spoczynku nasion charakteryzuje procesy, które zachodzą w okresie wzrostu wegetatywnego siewki omawia wpływ temperatury i długości dnia i nocy na zakwitanie roślin definiuje pojęcia: wernalizacja i fotoperiodyzm charakteryzuje rośliny krótkiego dnia (RKD), rośliny długiego dnia (RDD) i rośliny neutralne (RN) omawia czynniki wpływające na intensywność transpiracji planuje doświadczenie mające na celu zbadanie wpływu natężenia światła na intensywność transpiracji planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie biegunowości pędów rośliny porównuje kiełkowanie nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne definiuje pojęcia: rośliny monokarpiczne i rośliny polikarpiczne wymienia przykłady roślin monokarpicznych i polikarpicznych 3 Regulatory wzrostu i rozwoju roślin wymienia charakterystyczne cechy fitohormonów wymienia pięć głównych grup fitohormonów wymienia najważniejsze funkcje auksyn, giberelin, cytokinin, inhibitorów wzrostu i etylenu definiuje pojęcie fitohormony podaje przykłady wykorzystania fitohormonów rolnictwie i ogrodnictwie charakteryzuje miejsce syntetyzowania auksyn oraz wpływ auksyn na procesy wzrostu i rozwoju roślin charakteryzuje wpływ giberelin i cytokinin na procesy wzrostu i rozwoju roślin wyjaśnia wpływ analizuje wykres przedstawiający wpływ stężenia auksyn na wzrost korzeni i łodygi porównuje wpływ auksyn i giberelin na rośliny porównuje wpływ stężenia auksyn i cytokinin na wzrost i rozwój tkanek 55

57 inhibitorów wzrostu na kiełkowanie nasion i reakcje obronne roślin wyjaśnia wpływ etylenu na dojrzewanie owoców i zrzucanie liści roślinnych określa rolę fitohormonów mających znaczenie w uruchamianiu reakcji obronnych roślin poddanych działaniu czynników stresowych 4 Reakcje roślin na bodźce wyróżnia typy ruchów roślin oraz podaje ich przykłady wyjaśnia różnicę między tropizmami a nastiami wyjaśnia mechanizm powstawania ruchów wzrostowych i turgorowych wyróżnia rodzaje tropizmów i nastii w zależności od rodzaju bodźca zewnętrznego omawia rodzaje tropizmów wyjaśnia przyczynę odmiennej reakcji korzenia i łodygi na działanie siły grawitacyjnej omawia przykłady nastii uzasadnia różnicę między tropizmem dodatnim a tropizmem ujemnym wyjaśnia znaczenie auksyn w reakcjach ruchowych roślin planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie geotropizmu korzenia i pędu uzasadnia, że nastie mogą mieć charakter ruchów turgorowych i wzrostowych Różnorodn ość bezkręgow ców 1 Kryteria klasyfikacji zwierząt klasyfikuje i podaje przykłady zwierząt na podstawie następujących kryteriów: wykształcenie tkanek, rodzaj symetrii, liczba listków zarodkowych, występowanie lub brak wtórnej jamy ciała, przekształcenie się pragęby, sposób bruzdkowania i powstawanie mezodermy wymienia etapy rozwoju zarodkowego u zwierząt definiuje pojęcia: zwierzęta dwuwarstwowe i zwierzęta trójwarstwowe, zwierzęta pierwouste i zwierzęta wtórouste uzasadnia związek między symetrią ciała a budową zwierzęcia i trybem życia charakteryzuje przebieg i efekty bruzdkowania wyjaśnia, w jaki sposób powstaje otwór gębowy, odbytowy i mezoderma u zwierząt pierwoustych i wtóroustych charakteryzuje zwierzęta acelomatyczne, pseudocelomatyczne i celomatyczne klasyfikuje zwierzęta celomatyczne ze względu na rodzaj segmentacji i obecność lub brak struny grzbietowej 2 Gąbki zwierzęta beztkankowe omawia środowisko i tryb życia gąbek charakteryzuje podstawowe czynności życiowe gąbek omawia znaczenie gąbek omawia bezpłciowy i płciowy sposób rozmnażania się gąbek przedstawia ogólny plan budowy gąbki wyjaśnia, na czym polegają totipotencjalne właściwości komórek i określa ich znaczenie w życiu gąbek wymienia gromady zaliczane do typu gąbek wraz z przykładami ich przedstawicieli porównuje typy budowy ciała gąbek określa rolę komórek kołnierzykowatych omawia budowę ściany ciała gąbek charakteryzuje poszczególne gromady gąbek 56

58 3 Tkanki zwierzęce budowa i funkcja 4 Parzydełkowce tkankowe zwierzęta dwuwarstwowe 5 Płazińce zwierzęta spłaszczone grzbieto- -brzusznie klasyfikuje tkanki zwierzęce omawia budowę i rolę tkanki nabłonkowej omawia budowę i funkcje tkanki łącznej omawia budowę tkanki chrzęstnej i kostnej charakteryzuje budowę i funkcje osocza oraz elementów morfotycznych krwi omawia ogólne cechy budowy tkanki mięśniowej omawia budowę i rolę elementów tkanki nerwowej nazywa poziomy organizacji budowy ciała zwierząt wymienia układy narządów budujących ciała zwierząt charakteryzuje środowisko i tryb życia parzydełkowców charakteryzuje ogólną budowę ciała parzydełkowców omawia sposób odżywiania się parzydełkowców omawia znaczenie parzydełkowców wymienia wspólne cechy wszystkich przedstawicieli płazińców omawia budowę wewnętrzną płazińców omawia sposoby odżywiania się płazińców wyjaśnia, w jaki sposób u rozpoznaje poszczególne rodzaje tkanek zwierzęcych dzieli tkanki nabłonkowe na podstawie liczby warstw komórek, kształtu komórek i pełnionych funkcji wymienia funkcje gruczołów wyjaśnia kryteria podziału tkanki łącznej wymienia przykłady tkanek łącznych właściwych, podporowych i płynnych definiuje pojęcia: narząd, układ narządów nazywa typ układu nerwowego parzydełkowców i omawia jego budowę omawia sposób wykonywania ruchów i przemieszczania się parzydełkowców charakteryzuje sposoby rozmnażania się parzydełkowców definiuje pojęcia: żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny, obojnak, zapłodnienie krzyżowe wymienia gatunki pasożytnicze płazińców, które mogą stanowić rysuje tkanki zwierzęce charakteryzuje nabłonki pod względem budowy, roli i miejsca występowania charakteryzuje pod względem budowy, roli i występowania tkanki łączne właściwe porównuje rodzaje tkanek chrzęstnych i kostnych pod względem budowy i miejsca występowania porównuje pod względem budowy i sposobu funkcjonowania tkankę mięśniową gładką, poprzecznie prążkowaną serca oraz poprzecznie prążkowaną szkieletową porównuje budowę polipa z budową meduzy wymienia funkcje i miejsca występowania poszczególnych rodzajów komórek ciała parzydełkowców charakteryzuje budowę ściany ciała parzydełkowca omawia przemianę pokoleń u parzydełkowców na przykładzie chełbi modrej wymienia przykładowych przedstawicieli gromad omawia budowę wora powłokowo-mięśniowego omawia budowę morfologiczną płazińców omawia budowę układu pokarmowego płazińców nazywa typ układu nerwowego płazińców i określa pochodzenie poszczególnych rodzajów tkanek klasyfikuje gruczoły wymienia cechy charakterystyczne i funkcje limfy i hemolimfy omawia sposób przekazywania impulsu nerwowego wymienia funkcje komórek glejowych wskazuje podobieństwa i różnice między wewnętrzną a zewnętrzną ścianą ciała u parzydełkowca omawia budowę i znaczenie parzydełek definiuje pojęcie ciałka brzeżne (ropalia) charakteryzuje gromady parzydełkowców wyjaśnia rolę koralowców w tworzeniu raf koralowych definiuje pojęcia: rabdity, statocysty wymienia gromady płazińców charakteryzuje gromady płazińców 57

59 6 Nicienie zwierzęta o obłym, nieczłonowanym ciele płazińców zachodzi wymiana gazowa i transport substancji wymienia przykłady adaptacji płazińców do pasożytniczego trybu życia omawia znaczenie płazińców omawia ogólny plan budowy ciała nicieni charakteryzuje tryb życia nicieni wymienia cechy charakterystyczne budowy nicieni charakteryzuje podstawowe czynności życiowe nicieni omawia znaczenie nicieni zagrożenie dla zdrowia lub życia człowieka proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zarażenia człowieka płazińcami pasożytniczymi proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zarażenia człowieka nicieniami pasożytniczymi omawia jego budowę omawia budowę i funkcje układu wydalniczego płazińców omawia budowę układu rozrodczego płazińców charakteryzuje cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego, bruzdogłowca szerokiego i motylicy wątrobowej omawia pokrycie ciała u nicieni omawia budowę układu pokarmowego i sposób trawienia nicieni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa i transport substancji u nicieni omawia budowę układu wydalniczego i nerwowego nicieni omawia sposób rozmnażania się i rozwoju nicieni charakteryzuje cykl rozwojowy glisty ludzkiej i włośnia krętego definiuje pojęcie: linienie, oskórek wymienia i charakteryzuje nicienie pasożytnicze roślin, zwierząt i człowieka oraz nicienie niepasożytnicze wskazuje przystosowania nicieni do pasożytnictwa 7 Pierścienice bezkręgowce o wyraźnej metamerii charakteryzuje tryb życia pierścienic wymienia cechy budowy anatomicznej wspólne dla wszystkich pierścienic przedstawia ogólną budowę ciała pierścienic omawia wewnętrzną budowę ciała pierścienic na przykładzie dżdżownicy wymienia cechy budowy pijawek o znaczeniu adaptacyjnym do pasożytniczego trybu życia omawia budowę układu pokarmowego pierścienic wyjaśnia, w jaki sposób u pierścienic zachodzi wymian gazowa omawia budowę układu krwionośnego i nerwowego u pierścienic charakteryzuje budowę i funkcje układu wydalniczego pierścienic omawia sposób rozmnażania się pierścienic wyjaśnia różnicę między metamerią homonomiczną a heteronomiczną wymienia funkcje parapodiów omawia pokrycie ciała u pierścienic wskazuje podobieństwa i różnice w rozmnażaniu się wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek wyjaśnia znaczenie siodełka u skąposzczetów i pijawek omawia budowę morfologiczną odcinka głowowego ciała nereidy omawia budowę morfologiczną parapodium nereidy wymienia barwniki oddechowe pierścienic i barwy, jakie nadają krwi wyjaśnia rolę komórek chloragogenowych charakteryzuje gromady należące do pierścienic 58

60 omawia znaczenie pierścienic wymienia przedstawicieli wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek 8 Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach 9 Mięczaki zwierzęta o miękkim niesegmentowanym ciele wymienia i charakteryzuje środowiska, w których żyją stawonogi wymienia wspólne cechy budowy morfologicznej i anatomicznej stawonogów charakteryzuje narządy wymiany gazowej stawonogów wymienia typy gruczołów wydalniczych omawia przebieg rozwoju złożonego z przeobrażeniem niezupełnym i zupełnym omawia znaczenie stawonogów charakteryzuje środowisko życia mięczaków przedstawia ogólną budowę ciała mięczaków na przykładzie ślimaka wymienia cechy budowy charakterystyczne dla wszystkich przedstawicieli mięczaków omawia znaczenie mięczaków wymienia typy aparatów gębowych owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują wymienia typy odnóży owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują definiuje pojęcia: przeobrażenie zupełne, przeobrażenie niezupełne, imago, poczwarka omawia budowę układu pokarmowego mięczaków i sposoby pobierania przez nie pokarmu charakteryzuje budowę i sposób funkcjonowania narządów oddechowych u mięczaków zasiedlających środowiska wodne i lądowe porównuje budowę morfologiczną i anatomiczną skorupiaków, pajęczaków i owadów omawia budowę układu pokarmowego stawonogów porównuje budowę narządów oddechowych stawonogów żyjących w wodzie i na lądzie omawia sposób działania otwartego układu krwionośnego porównuje stawonogi wodne i lądowe pod względem budowy narządów wydalniczych oraz usuwanych produktów przemiany materii przedstawia budowę łańcuszkowego układu nerwowego typowego dla większości stawonogów wyjaśnia, na czym polega partenogeneza charakteryzuje skorupiaki, szczękoczułkowce oraz tchawkowe i podaje ich przedstawicieli wyjaśnia budowę i funkcje muszli u mięczaków wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi przepływ krwi w układzie krwionośnym mięczaków omawia budowę układu krwionośnego głowonogów omawia budowę układu nerwowego omawia wydalanie i definiuje pojęcia: miksocel, hemolimfa omawia różnorodność budowy skrzydeł owadów uzasadnia, że stawonogi przystosowały się do pobierania różnorodnego pokarmu wyjaśnia rolę ostii w sercu omawia budowę oka złożonego wyjaśnia rolę narządów tympanalnych wyjaśnia rolę pokładełka porównuje skorupiaki, szczękoczułkowce i tchawkowce wymienia przystosowania stawonogów do życia w różnorodnych typach środowisk porównuje budowę zewnętrzną i budowę muszli u poszczególnych gromad mięczaków charakteryzuje gromady mięczaków oraz wskazuje charakterystyczne cechy budowy morfologicznej umożliwiające ich identyfikację wymienia przykłady 59

61 10 Szkarłupnie bezkręgowe zwierzęta wtórouste charakteryzuje środowisko i tryb życia szkarłupni omawia znaczenie szkarłupni w przyrodzie i życiu człowieka charakteryzuje rozmnażanie się mięczaków wymienia funkcje układu wodnego (ambulakralnego) przedstawia ogólną budowę ciała szkarłupni omawia czynności życiowe szkarłupni osmoregulację u mięczaków uzasadnia twierdzenie, że głowonogi są mięczakami o najwyższym stopieniu złożoności budowy omawia budowę wewnętrzną szkarłupni na przykładzie rozgwiazdy omawia sposób odżywiania się i budowę układu pokarmowego szkarłupni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa, transport substancji oraz wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) uzasadnia, iż szkarłupnie są nietypowymi bezkręgowcami gatunków należących do poszczególnych gromad charakteryzuje budowę układu nerwowego szkarłupni omawia sposób rozmnażania się szkarłupni wymienia gromady szkarłupni i przykładowych przedstawicieli porównuje budowę morfologiczną liliowców, rozgwiazd, wężowideł, jeżowców i strzykw Różnorodno ść strunowców 1 Charakterystyka strunowców. Strunowce niższe 2 Cechy charakterystyczne kręgowców wymienia pięć najważniejszych cech strunowców wymienia podtypy strunowców przedstawia drzewo rodowe strunowców porównuje plan budowy bezkręgowców i strunowców wymienia wspólne cechy wszystkich kręgowców charakteryzuje pokrycie ciała kręgowców, uwzględniając budowę oraz funkcje, jakie pełni naskórek i skóra właściwa przedstawia plan budowy szkieletu osiowego i szkieletu kończyn u kręgowców charakteryzuje środowisko i tryb życia przedstawicieli strunowców niższych na przykładzie lancetnika wskazuje w budowie lancetnika charakterystyczne cechy strunowców wymienia grupy biologiczne kręgowców wymienia cechy charakterystyczne dla wszystkich krągłoustych omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe bezczaszkowców na przykładzie lancetnika omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe osłonic na przykładzie żachwy porównuje budowę przednercza, pranercza i zanercza porównuje sposoby rozmnażania się i rozwoju kręgowców omawia budowę wewnętrzną i charakteryzuje podstawowe czynności życiowe krągłoustych na przykładzie minoga analizuje drzewo rodowe strunowców definiuje pojęcie strunowce niższe omawia etapy ewolucji łuków skrzelowych u kręgowców wymienia cechy krągłoustych świadczące o tym, że są najprymitywniejszymi kręgowcami 60

62 wymienia odcinki układu pokarmowego kręgowców charakteryzuje rodzaje narządów wymiany gazowej u kręgowców omawia budowę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego kręgowców wyjaśnia znaczenie narządów zmysłów kręgowców charakteryzuje budowę układu wydalniczego, krwionośnego i rozrodczego kręgowców 3 Ryby żuchwowce pierwotnie wodne wymienia cechy charakterystyczne dla ryb omawia ogólną budowę ciała ryby charakteryzuje pokrycie ciała ryb, wskazując te cechy, które stanowią przystosowanie do życia w wodzie przedstawia budowę układu krwionośnego ryb charakteryzuje sposób rozmnażania się ryb wymienia przystosowania ryb do życia w środowisku wodnym omawia znaczenie ryb wymienia płetwy parzyste i nieparzyste oraz ich funkcje wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej u ryb definiuje pojęcia: tarło, ikra podaje przykłady potwierdzające, że pokrój ciała ryby odbiegający od typowego dla nich wzorca wynika z adaptacji do życia w różnych warunkach środowiska wodnego omawia budowę układu szkieletowego ryb omawia elementy budowy układu pokarmowego ryb wyjaśnia znaczenie i działanie pęcherza pławnego omawia budowę skrzeli ryby omawia budowę układu nerwowego ryb charakteryzuje narządy zmysłów u ryb wyjaśnia znaczenie linii nabocznej wyjaśnia, na jakiej zasadzie u ryb chrzęstnoszkieletowych, ryb kostnoszkieletowych słonowodnych i kostnoszkieletowych słodkowodnych odbywa się wydalanie i osmoregulacja omawia przystosowania ryb w budowie do życia w wodzie charakteryzuje rodzaje łusek definiuje pojęcie serce żylne przedstawia budowę mózgowia u ryby kostnoszkieletowej charakteryzuje podgromady ryb wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad wskazuje zagrożenia ze strony działalności człowieka dla bioróżnorodności ryb proponuje działania mające na celu ochronę zróżnicowania gatunkowego ryb 61

63 4 Płazy kręgowce dwuśrodowiskowe charakteryzuje środowisko życia płazów przedstawia budowę i funkcje skóry płazów omawia budowę układu krwionośnego płazów charakteryzuje rozmnażanie się płazów wymienia przystosowania płazów do życia w środowisku wodnolądowym omawia znaczenie płazów 5 Gady pierwsze owodniowce charakteryzuje środowisko życia gadów charakteryzuje sposób odżywiania się gadów przedstawia budowę układu krwionośnego gadów omawia sposób rozmnażania się i rozwoju gadów wymienia przystosowania w budowie gadów będące adaptacją do życia na lądzie charakteryzuje funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u dorosłych płazów i ich larw charakteryzuje rozwój płazów bezogonowych na przykładzie żaby definiuje pojęcia: skrzek, kijanka wymienia cechy pokrycia ciała gadów, które stanowią adaptacje do życia w środowisku lądowym przedstawia cechy budowy oraz funkcje szkieletu gadów na przykładzie jaszczurki charakteryzuje budowę i czynności mózgowia i narządów zmysłów gadów omawia cechy budowy i funkcje szkieletu płazów na przykładzie szkieletu żaby charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposób odżywiania się płazów omawia budowę układu oddechowego płazów charakteryzuje budowę układu nerwowego płazów wyjaśnia znaczenie poszczególnych narządów zmysłów omawia proces wydalania u płazów wymienia charakterystyczne cechy budowy i trybu życia kijanek wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności płazów proponuje działania mające na celu ochronę płazów wskazuje kryterium, na podstawie którego została utworzona systematyka gadów wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności gadów proponuje działania mające na celu ochronę gadów wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u żaby wyjaśnia związek między pojawieniem się narządu wymiany gazowej w postaci płuc a modyfikacją budowy układu krwionośnego u płazów analizuje modyfikacje budowy i czynności wybranych narządów zmysłów u płazów związane z ich funkcjonowaniem w warunkach środowiska lądowego porównuje rozwój płazów bezogonowych, ogoniastych i beznogich uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia w środowisku wodnolądowym charakteryzuje rzędy płazów wymienia przedstawicieli poszczególnych rzędów płazów wyjaśnia rolę częściowej przegrody występującej w komorze serca u większości gadów omawia proces wentylacji płuc u gadów porównuje proces wydalania u gadów żyjących na lądzie i w wodzie uzasadnia, że sposób rozmnażania i rozwoju gadów stanowi adaptację 62

64 6 Ptaki latające zwierzęta pokryte piórami 7 Ssaki kręgowce wszechstronne i ekspansywne omawia znaczenie gadów charakteryzuje środowisko życia ptaków omawia ogólną budowę ciała ptaków charakteryzuje pokrycie ciała ptaków charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposoby odżywiania się ptaków omawia budowę układów: krwionośnego, oddechowego i rozrodczego ptaków charakteryzuje rozmnażanie się ptaków wymienia cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne będące przystosowaniami ptaków do lotu omawia znaczenie ptaków charakteryzuje środowisko życia ssaków wymienia cechy charakterystyczne dla ssaków charakteryzuje pokrycie ciała ssaków omawia budowę układu wydalniczego gadów omawia budowę pióra konturowego charakteryzuje narządy zmysłów ptaków omawia budowę jaja ptaków i podaje funkcje elementów budowy porównuje gniazdowniki z zagniazdownikami wymienia rodzaje i funkcje wytworów naskórka ssaków charakteryzuje mechanizmy służące utrzymaniu stałej temperatury ciała u omawia budowę szkieletu ptaka na przykładzie gęsi przedstawia budowę skrzydła ptaka wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania występujący u ptaków omawia schemat budowy mózgowia ptaków charakteryzuje budowę i funkcjonowanie układu wydalniczego ptaków analizuje cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne będące adaptacją ptaków do lotu wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności ptaków proponuje działania mające na celu ochronę ptaków omawia budowę szkieletu ssaków omawia schemat budowy mózgowia ssaków charakteryzuje narządy zmysłów ssaków porównuje sposoby do życia na lądzie wymienia funkcje poszczególnych błon płodowych u gadów uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia gadów na lądzie charakteryzuje podgromady gadów wymienia przykładowych przedstawicieli podgromad wyjaśnia rolę gruczołu kuprowego wymienia typy piór ptaków oraz ich funkcje wyjaśnia, na czym polega pierzenie się ptaków omawia rozmieszczenie i funkcje worków powietrznych u ptaków wyjaśnia znaczenie układów oddechowego i krwionośnego w utrzymaniu stałocieplności u ptaków omawia zjawisko wędrówek ptaków charakteryzuje podgromady i nadrzędy ptaków wymienia przykładowe gatunki wybranych grup systematycznych wyjaśnia, na czym polega specjalizacja uzębienia ssaków porównuje budowę przewodu pokarmowego ssaków mięsożernych i roślinożernych 63

65 Funkcjono wanie zwierząt 1 Ochrona ciała zwierząt. Symetria ciała omawia budowę układu pokarmowego ssaków i rolę poszczególnych narządów charakteryzuje budowę układu oddechowego ssaków i rolę poszczególnych narządów przedstawia budowę układu krwionośnego ssaków i sposób przepływu krwi omawia budowę układu wydalniczego oraz sposób wydalania i osmoregulacji u ssaków omawia sposób rozrodu ssaków omawia znaczenie ssaków definiuje pojęcie powłoka ciała wymienia funkcje powłoki ciała u zwierząt charakteryzuje budowę powłoki ciała u bezkręgowców charakteryzuje budowę powłoki ciała strunowców wyjaśnia, dlaczego zwierzęta osiadłe lub mało ruchliwe mają promienistą symetrią ciała wymienia korzyści posiadania dwubocznej symetrii ciała 2 Ruch zwierząt wyjaśnia różnicę między ruchem rzęskowym a ruchem mięśniowym wymienia zwierzęta poruszające się ruchem rzęskowym i mięśniowym wymienia przykłady ruchu bez przemieszczania się i ruchu lokomotorycznego u wybranych zwierząt ssaków wyjaśnia znaczenie łożyska i pępowiny wyjaśnia znaczenie nabłonka syncytialnego u płazińców pasożytniczych wyjaśnia znaczenie szkieletu zewnętrznego u stawonogów wyjaśnia znaczenie muszli u mięczaków omawia budowę skóry kręgowców wyjaśnia zasadę skurczu mięśnia wyjaśnia znaczenie mięśni poprzecznieprążkowanych określa znaczenie szkieletu zewnętrznego i wewnętrznego omawia przystosowania anatomiczne, rozmnażania się stekowców, torbaczy i łożyskowców wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności ssaków proponuje działania mające na celu ochronę ssaków wskazuje różnice w budowie powłoki ciała u bezkręgowców wskazuje różnice w budowie powłoki ciała u kręgowców wymienia wytwory naskórka i skóry właściwej u kręgowców uzasadnia związek między symetrią ciała zwierząt a ich trybem życia wymienia płaszczyzny przekroju ciała zwierząt o dwubocznej symetrii ciała porównuje ruch bez przemieszczania się z ruchem lokomotorycznym omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) szkarłupni porównuje szkielet zewnętrzny ze szkieletem wewnętrznym uzasadnia związek między wyjaśnia, na czym polega echolokacja charakteryzuje poszczególne podgromady ssaków wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad ssaków uzasadnia związek między funkcją powłoki ciała a środowiskiem życia zwierząt analizuje związek budowy powłoki ciała zwierząt z pełnioną funkcją wymienia białka motoryczne wyjaśnia rolę białek motorycznych omawia budowę rzęsek i komórek kołnierzykowych wyjaśnia rolę filamentów aktynowych i miozynowych definiuje pojęcie szkielet 64

66 wymienia narządy lokomotoryczne u wybranych grup zwierząt wymienia rodzaje ruchu u wybranych grup zwierząt w środowisku wodnym i lądowym 3 Odżywianie się zwierząt definiuje pojęcia: organizmy cudzożywne (heterotroficzne), trawienie wyjaśnia, na czym polega trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe omawia plan budowy układu pokarmowego heterotrofów porównuje przewód pokarmowy roślinożercy i drapieżnika wyjaśnia znaczenie endosymbiontów w trawieniu pokarmu 4 Wymiana gazowa zwierząt definiuje pojęcia: oddychanie komórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ciśnienie cząsteczkowe omawia etapy wymiany gazowej wymienia narządy wymiany gazowej u zwierząt wodnych i lądowych oraz podaje przykłady organizmów 5 Transport u zwierząt wymienia rodzaje płynów ciała będących nośnikami substancji w organizmach morfologiczne i fizjologiczne zwierząt do życia w środowisku wodnym i lądowym klasyfikuje zwierzęta ze względu na wielkość pobieranego pokarmu, zróżnicowanie pokarmu, rodzaj pożywienia i sposób jego zdobywania oraz podaje przykłady zwierząt do każdej klasyfikacji wyjaśnia, na czym polega modyfikacja układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym zwierząt omawia etapy trawienia pokarmu omawia warunki zachodzenia dyfuzji wyjaśnia, na czym polega związek między wymianą gazową a dyfuzją porównuje budowę płuc kręgowców rozróżnia transport wewnątrzkomórkowy i zewnątrzkomórkowy sposobem poruszania się zwierząt a środowiskiem życia wyjaśnia różnicę między lotem biernym a lotem czynnym omawia różnice między trawieniem wewnątrzkomórkowym a trawieniem zewnątrzkomórkowym uzasadnia związek między budową układu pokarmowego a trybem życia zwierzęcia i stopniem rozwoju ewolucyjnego wyjaśnia rolę poszczególnych narządów układu pokarmowego heterotrofów porównuje warunki wymiany gazowej w wodzie i powietrzu, uwzględniając wady i zalety tych środowisk porównuje wymianę gazową zewnętrzną z wymianą gazową wewnętrzną omawia sposoby wymiany gazowej charakteryzuje budowę i funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u zwierząt wodnych i lądowych charakteryzuje płyny ciała będące nośnikami substancji w organizmach zwierząt hydrauliczny omawia etapy ruchu lokomotorycznego na przykładzie dżdżownicy porównuje warunki życia w wodzie, powietrzu i na lądzie omawia budowę żołądka przeżuwaczy uzasadnia różnice w budowie przewodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika omawia modyfikacje układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym u zwierząt porównuje ciśnienie parcjalne tlenu i dwutlenku węgla w ośrodkach biorących udział w wymienia gazowej uzasadnia związek między sposobem wymiany gazowej a wielkością i trybem życia zwierząt wyjaśnia, na czym polega zasada przeciwprądów u ryb omawia działanie wieczek skrzelowych u ryb wyjaśnia różnicę między płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowanymi uzasadnia związek między rozmiarami ciała zwierząt i tempem 65

67 zwierząt omawia ogólną budowę układu krwionośnego wymienia funkcje układu krwionośnego wymienia rodzaje naczyń krwionośnych i ich funkcje omawia budowę serca kręgowców wymienia rodzaje barwników oddechowych i przykłady grup, zwierząt, u których występują porównuje układ krwionośny otwarty z układem krwionośnym zamkniętym wymienia grupy zwierząt, u których występuje otwarty lub zamknięty układ krwionośny charakteryzuje barwniki oddechowe omawia transport substancji u bezkręgowców i kręgowców porównuje budowę układów krwionośnych kręgowców porównuje budowę serca kręgowców metabolizmu a sposobem transportu substancji porównuje budowę układów krwionośnych bezkręgowców 6 Reagowanie zwierząt na bodźce definiuje pojęcia: receptor, odruch, neuron, hormon klasyfikuje receptory ze względu na rodzaj docierającego bodźca wymienia pięć rodzajów zmysłów u zwierząt omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów mózgowia kręgowców omawia znaczenie układu hormonalnego zwierząt charakteryzuje narządy zmysłów zwierząt pod względem budowy i funkcji nazywa układy nerwowe bezkręgowców i wymienia ich cechy porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe charakteryzuje budowę układu nerwowego strunowców rozróżnia ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy u kręgowców klasyfikuje receptory ze względu na pochodzenie bodźców oraz budowę receptora omawia kolejne etapy ewolucji oka porównuje układy nerwowe bezkręgowców wyjaśnia, na czym polega proces cefalizacji porównuje budowę mózgowia kręgowców omawia regulację hormonalną zwierząt na przykładzie linienia owadów omawia budowę oka złożonego stawonogów wyjaśnia, dlaczego większość narządów zmysłów znajduje się w przedniej części ciała zwierząt wymienia czynniki mające wpływ na budowę i stopień zaawansowania układu nerwowego analizuje kolejne etapy ewolucji układu nerwowego bezkręgowców 7 Osmoregulacja i wydalanie definiuje pojęcia: osmoregulacja, wydalanie wymienia produkty przemiany materii definiuje pojęcia: zwierzęta amonioteliczne, ureoteliczne, urykoteliczne wymienia narządy wydalnicze u bezkręgowców i strunowców omawia mechanizm osmoregulacji u zwierząt lądowych i wodnych wymienia drogi usuwania produktów przemiany materii wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi osmoregulacja u zwierząt izoosmotycznych, hiperosmotycznych i hipoosmotycznych wymienia grupy zwierząt i rodzaje produktów przemian azotowych porównuje produkty przemian oraz warunki środowiskowe, w jakich żyją zwierzęta porównuje warunki życia na lądzie i w wodzie pod kątem utrzymania równowagi wodnomineralnej uzasadnia związek między rodzajem wydalanych produktów, a trybem życia zwierząt 66

68 8 Rozmnażanie i rozwój zwierząt wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie bezpłciowe i płciowe zwierząt wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego i podaje przykłady grup zwierząt, u których one występują definiuje pojęcia: rozdzielnopłciowość, obojnactwo (hermafrodytyzm), dymorfizm płciowy wyjaśnia różnicę między zaplemnieniem a zapłodnieniem wymienia kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu określa wady i zalety rozmnażania bezpłciowego porównuje zapłodnienie zewnętrzne z zapłodnieniem wewnętrznym definiuje pojęcie ontogeneza charakteryzuje okresy rozwoju pozazarodkowego wymienia przykłady zwierząt o rozwoju prostym i złożonym charakteryzuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne oraz podaje ich przykłady amonioteliczne, ureoteliczne i urykoteliczne charakteryzuje budowę narządów wydalniczych bezkręgowców i strunowców charakteryzuje sposoby rozmnażania bezpłciowego wyjaśnia, dlaczego u pasożytów wewnętrznych i zwierząt mało ruchliwych występuje obojnactwo wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie krzyżowe i samozapłodnienie oraz podaje przykłady zwierząt, u których zachodzą te procesy wyjaśnia, na czym polega partenogeneza (dzieworództwo) i heterogonia charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu charakteryzuje przebieg bruzdkowania w zależności od rodzaju jaja i podaje przykłady ich występowania omawia sposób powstania wtórnej jamy ciała u pierwoustych i wtóroustych porównuje przebieg rozwoju prostego i złożonego porównuje rozmnażanie bezpłciowe i płciowe wymienia przykłady zwierząt będących hermafrodytami uzasadnia, że rodzaj zaplemnienia i zapłodnienia związany jest ze środowiskiem życia określa wady zapłodnienia zewnętrznego klasyfikuje jaja ze względu na ilość i rozmieszczenie żółtka wymienia listki zarodkowe i powstające z nich struktury u człowieka określa kryterium podziału zwierząt na pierwouste i wtórouste 67

69 WYMAGANIA EDUKACYJNE Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań konieczny (K) podstawowy (P) rozszerzający (R) dopełniający (D) Uczeń: Uczeń: Uczeń: Uczeń: definiuje pojęcie podaje poziom charakteryzuje budowę porównuje rodzaje metabolizm energetyczny substratów i ATP fosforylacji charakteryzuje produktów reakcji omawia przebieg analizuje przebieg reakcji podstawowe rodzaje endoergicznych i fosforylacji substratowej, redoks z udziałem NADP przemian metabolicznych: egzoergicznych fotosyntetycznej i anabolizm i katabolizm wymienia cechy ATP oksydacyjnej wymienia nośniki energii przedstawia sumaryczny w komórce zapis procesu fosforylacji wymienia rodzaje wymienia nośniki fosforylacji elektronów Metabolizm 1 Kierunki przemian metabolicznych 2 Enzymy wyjaśnia rolę enzymów w komórce wymienia cechy enzymów wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych definiuje pojęcie szlak metaboliczny 3 Autotroficzne odżywianie się organizmów fotosynteza porównuje wykorzystanie energii przez autotrofy i heterotrofy wyjaśnia ogólny przebieg fotosyntezy wymienia produkty i substraty fotosyntezy wymienia etapy fotosyntezy i określa ich wyjaśnia mechanizm działania enzymów zapisuje równanie reakcji enzymatycznej charakteryzuje szlak metaboliczny liniowy i cykliczny wyjaśnia, na czym polega model regulacji aktywności enzymów zwany ujemnym sprzężeniem zwrotnym porównuje fotosyntezę zachodzącą w komórkach roślin z fotosyntezą zachodzącą w komórkach bakterii zielonych i purpurowych wyjaśnia rolę chlorofilu i dodatkowych barwinków omawia budowę enzymów wyjaśnia mechanizm tworzenia kompleksu enzym substrat wyjaśnia, w jaki sposób na szybkość reakcji enzymatycznych wpływają: stężenie substratu, temperatura, ph, stężenie soli, stężenie enzymu, aktywatory i inhibitory porównuje mechanizm inhibicji kompetycyjnej i niekompetycyjnej omawia sposoby regulacji przebiegu szlaków metabolicznych omawia przebieg ubikwitynozależnej degradacji białek omawia budowę cząsteczki chlorofilu uzasadnia stosowanie wobec niektórych grup roślin następującego nazewnictwa: rośliny typu C3, rośliny typu C4, rośliny typu CAM omawia przebieg porównuje modele powstawania kompleksu enzym substrat porównuje mechanizm działania inhibitorów hamujących enzymy nieodwracalnie i odwracalnie omawia zasady nazewnictwa i klasyfikacji enzymów wyjaśnia mechanizm aktywacji proenzymu na przykładzie pepsyny planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu temperatury na aktywność dehydrogenazy w bulwach ziemniaka porównuje barwniki roślinne omawia budowę i funkcje fotosystemów I i II określa warunki, przebieg oraz efekty fosforylacji fotosyntetycznej cyklicznej i niecyklicznej omawia budowę i 68

70 4 Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy dokładną lokalizację w komórce charakteryzuje etapy fotosyntezy wymienia etapy cyklu Calvina wyjaśnia znaczenie fotosyntezy dla organizmów żyjących na Ziemi wymienia czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływające na intensywność procesu fotosyntezy 5 Przebieg chemosyntezy definiuje pojęcie chemosynteza wymienia przykłady organizmów, u których zachodzi chemosynteza 6 Oddychanie tlenowe definiuje pojęcie oddychanie komórkowe zapisuje reakcję oddychania komórkowego określa znaczenie oddychania komórkowego dla funkcjonowania organizmu wymienia etapy oddychania tlenowego wymienia czynniki wpływające na intensywność oddychania 7 Procesy beztlenowego uzyskiwania energii tlenowego definiuje pojęcia: oddychanie beztlenowe, fermentacja wymienia organizmy przeprowadzające fotosyntetycznych w przebiegu fotosyntezy wymienia substraty i produkty fazy fotosyntezy zależnej i niezależnej od światła wyjaśnia związek między fazą fotosyntezy zależną od światła a fazą fotosyntezy niezależną od światła wyjaśnia różnice między roślinami światłolubnymi a cieniolubnymi analizuje rozmieszczenie chloroplastów w komórkach miękiszu w zależności od warunków świetlnych wyjaśnia, na czym polega chemosynteza omawia znaczenie chemosyntezy uzasadnia, że oddychanie komórkowe ma charakter kataboliczny wymienia organizmy oddychające tlenowo omawia czynniki wpływające na intensywność tlenowego oddychania komórkowego lokalizuje etapy oddychania tlenowego w mitochondrium wyjaśnia różnicę między oddychanie beztlenowym a fermentacją określa lokalizację fermentacji w komórce poszczególnych etapów cyklu Calvina omawia przebieg fotosyntezy u roślin typu C4 porównuje przebieg fotosyntezy u roślin typu C3 i C4 omawia przebieg fotosyntezy u roślin typu CAM omawia wpływ czynników zewnętrznych na intensywność procesu fotosyntezy analizuje na wykresach wpływ natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i wysokości temperatury na intensywność fotosyntezy omawia przebieg pierwszego i drugiego etapu chemosyntezy określa produkty i substraty etapów oddychania tlenowego omawia przebieg poszczególnych etapów oddychania tlenowego przedstawia bilans energetyczny oddychania tlenowego omawia przebieg poszczególnych etapów fermentacji określa zysk energetyczny procesów beztlenowych działanie syntazy ATP porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny typu C3 i typu C4 określa przyczyny i skutki fotooddychania planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i wysokości temperatury na intensywność fotosyntezy porównuje fotosyntezę z chemosyntezą porównuje zysk energetyczny etapów oddychania tlenowego planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie wydzielania dwutlenku węgla przez kiełkujące nasiona planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie wydzielania ciepła przez nasiona analizuje przebieg fermentacji alkoholowej i mlekowej porównuje oddychanie tlenowe, beztlenowe i 69

71 Organizm człowieka. Skóra powłoka ciała 8 Inne ważne procesy metaboliczne 9 Organizm człowieka jako funkcjonalna całość oddychanie beztlenowe i fermentację wymienia substraty energetyczne oddychania komórkowego inne niż glukoza wymienia zbędne produkty katabolicznych przemian węglowodanów, tłuszczów i białek oraz drogi ich usuwania z organizmu definiuje pojęcia: komórka, tkanka, narząd, układ narządów, organizm wymienia układy narządów 10 Budowa i funkcje skóry wymienia warstwy skóry wymienia funkcje skóry wymienia wytwory naskórka nazywa poszczególne elementy skóry 11 Choroby i higiena skóry wymienia choroby skóry wymienia czynniki chorobotwórcze będące przyczynami chorób skóry i ciele człowieka nazywa etapy fermentacji omawia wykorzystanie fermentacji w życiu człowieka definiuje pojęcia: glukoneogeneza, glikogenoliza, deaminacja wyjaśnia, na czym polega cykl mocznikowy określa lokalizację cyklu mocznikowego i glukoneogenezy w organizmie człowieka definiuje pojęcia: homeostaza, sprzężenie zwrotne wymienia główne funkcje układów narządów wymienia parametry istotne w utrzymaniu homeostazy rozróżnia mechanizmy obronne organizmu przed wychłodzeniem i przegrzaniem wyjaśnia, jakie znaczenie ma skóra w termoregulacji charakteryzuje gruczoły skóry wyjaśnia konieczność dbania o skórę wymienia zasady higieny skóry określa warunki, w których zachodzi fermentacja omawia przebieg glukoneogenezy omawia przebieg β- oksydacji omawia przebieg przemian białek charakteryzuje cykl mocznikowy dowodzi, że ciało człowieka stanowi wielopoziomową strukturę uzasadnia, że człowiek jest organizmem stałocieplnym omawia mechanizm regulacji temperatury ciała człowieka omawia mechanizm regulacji ciśnienia krwi uzasadnia zależność między budową skóry a jej funkcjami opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka wyjaśnia, czym są alergie, grzybice i oparzenia omawia zaburzenia funkcjonowania gruczołów fermentację planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wydzielania dwutlenku węgla podczas fermentacji alkoholowej omawia przebieg rozkładu białek, cukrów i tłuszczów określa znaczenie acetylokoenzymu A w przebiegu różnych szlaków metabolicznych wyjaśnia, dlaczego jony + NH 4 muszą być transportowane z pominięciem płynów ustrojowych wyjaśnia zależności pomiędzy poszczególnymi układami narządów wykazuje współdziałanie narządów człowieka w utrzymaniu homeostazy porównuje poszczególne warstwy skóry pod względem budowy i funkcji planuje doświadczenia mające na celu ocenę wrażliwości dotykowej różnych okolic ciała i odczuwania temperatury ocenia wpływ promieniowania słonecznego na skórę uzasadnia, że czerniak 70

72 Aparat ruchu 12 Ogólna budowa i funkcje szkieletu wyjaśnia, na czym polega profilaktyka chorób skóry rozróżnia część czynną i bierną aparatu ruchu wymienia funkcje szkieletu podaje nazwy głównych kości tworzących szkielet człowieka 13 Rodzaje połączeń kości wymienia rodzaje połączeń ścisłych i ruchomych kości 14 Elementy szkieletu wymienia elementy szkieletu osiowego i ich funkcje wymienia kości budujące klatkę piersiową nazywa odcinki kręgosłupa wymienia kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej wymienia kości kończyny górnej i kończyny dolnej 15 Budowa i funkcjonowanie układu mięśniowego wyjaśnia, na czym polega praca mięśni klasyfikuje i charakteryzuje choroby skóry rozpoznaje elementy szkieletu osiowego, szkieletu obręczy i kończyn opisuje strukturę kości długiej rozróżnia kości ze względu na ich kształt identyfikuje typy połączeń kości na szkielecie i podaje ich przykłady omawia budowę stawu rozpoznaje kości trzewioczaszki i mózgoczaszki rozpoznaje kości klatki piersiowej rozróżnia odcinki kręgosłupa rozpoznaje kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej rozpoznaje kości kończyny górnej i kończyny dolnej rozpoznaje rodzaje tkanek mięśniowych omawia przyczyny zachorowania na czerniaka złośliwego, diagnostykę, sposób leczenia i profilaktykę tej choroby wyjaśnia związek między budową kości a jej właściwościami mechanicznymi omawia zmiany zachodzące w szkielecie podczas wzrostu i rozwoju człowieka porównuje tkankę kostną z tkanką chrzęstną charakteryzuje połączenia kości rozpoznaje rodzaje stawów omawia funkcje poszczególnych elementów budowy stawu charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego wyjaśnia związek między budową czaszki a pełnionymi przez czaszkę funkcjami porównuje budowę kończyny górnej z budową kończyny dolnej wyjaśnia znaczenie zatok przynosowych nazywa krzywizny kręgosłupa i określa ich znaczenie wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa z pełnioną funkcją wykazuje związek budowy kończyn z pełnioną przez nie funkcją omawia budowę makroskopową złośliwy jest chorobą współczesnego świata porównuje budowę szkieletu noworodka z budową szkieletu osoby dorosłej wymienia czynniki wpływające na przebudowę kości określa, jakie właściwości kości wynikają z budowy tkankowej porównuje różne rodzaje stawów ze względu na zakres wykonywanych ruchów i kształt powierzchni stawowych omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej wskazuje różnice między budową czaszki noworodka a budową czaszki dorosłego człowieka rozpoznaje kręgi pochodzące z różnych odcinków kręgosłupa wskazuje elementy kręgu klasyfikuje żebra porównuje miednicę kobiety z miednicą mężczyzny wyróżnia rodzaje mięśni ze względu na 71

73 Układ pokarmowy 16 Choroby i higiena aparatu ruchu 17 Budulcowe i energetyczne składniki pokarmowe wymienia elementy budowy tkanki mięśniowej wymienia rodzaje tkanek mięśniowych omawia budowę tkanek mięśniowych wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie mięśni wymienia źródła energii potrzebnej do skurczu mięśnia określa prawidłową postawę ciała rozpoznaje wady postawy wymienia przyczyny powstawania wad postawy nazywa wady kręgosłupa i stóp wymienia choroby aparatu ruchu uzasadnia korzystne znaczenie ćwiczeń fizycznych dla zdrowia wymienia składniki pokarmowe wymienia produkty spożywcze bogate w poszczególne składniki pokarmowe wymienia funkcje porównuje rodzaje tkanek mięśniowych pod względem budowy i funkcji rozpoznaje najważniejsze mięśnie szkieletowe określa funkcje mięśni szkieletowych wynikające z ich położenia omawia budowę sarkomeru wyjaśnia, na czym polega mechanizm powstawania skurczu mięśnia szkieletowego określa, w jakich warunkach w mięśniach powstaje deficyt tlenowy rozróżnia urazy mechaniczne wymienia cechy prawidłowej postawy ciała wskazuje metody zapobiegania wadom kręgosłupa charakteryzuje choroby aparatu ruchu wymienia środki dopingujące rozróżnia składniki budulcowych i energetycznych omawia rolę składników pokarmowych w organizmie definiuje pojęcia: i mikroskopową mięśnia szkieletowego wykazuje związek budowy tkanki mięśniowej z funkcją pełnioną przez tę tkankę analizuje kolejne etapy skurczu mięśnia omawia warunki prawidłowej pracy mięśni omawia przemiany biochemiczne zachodzące podczas długotrwałej pracy mięśnia analizuje przemiany kwasu mlekowego porównuje rodzaje skurczów mięśni charakteryzuje urazy mechaniczne aparatu ruchu i omawia ich skutki omawia skutki i przyczyny wad kręgosłupa omawia przyczyny i skutki płaskostopia omawia przyczyny, sposób diagnozowania i leczenia osteoporozy omawia skutki przetrenowania przewiduje skutki stosowania dopingu w sporcie porównuje pokarmy pełnoi niepełnowartościowe wskazuje czynniki decydujące o wartości odżywczej pokarmów podaje przykłady aminokwasów endo- wykonywane czynności wyjaśnia, na czym polega synergistyczne działanie mięśni uzasadnia, że mięśnie szkieletowe mają budowę hierarchiczną określa rolę mioglobiny porównuje mięśnie czerwone z mięśniami białymi omawia sposoby zapobiegania osteoporozie wskazuje przyczyny zmian w układzie ruchu na skutek osteoporozy przewiduje skutki niewłaściwego wykonywania ćwiczeń fizycznych omawia działanie wybranych grup środków dopingujących omawia techniki i substancje przyspieszające naturalne procesy fizjologiczne podczas transfuzji krwi i EPO przewiduje skutki diety wegańskiej porównuje wartość energetyczną białek, węglowodanów i tłuszczów porównuje zawartość 72

74 poszczególnych składników pokarmowych 18 Rola witamin w diecie definiuje pojęcia: witamina, prowitamina, hiperwitaminoza, hipowitaminoza i awitaminoza wymienia witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i witaminy rozpuszczalne w wodzie wymienia główne źródła witamin 19 Rola wody i soli mineralnych w organizmie 20 Budowa i funkcje układu pokarmowego wymienia funkcje wody omawia istotę bilansu wodnego organizmu wskazuje źródła składników mineralnych organizmu omawia znaczenie składników mineralnych dzieli układ pokarmowy na przewód pokarmowy i gruczoły trawienne wymienia odcinki przewodu pokarmowego i podaje nazwy gruczołów trawiennych omawia podstawowe funkcje jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka wyjaśnia, na czym polegają funkcje języka i gardła w procesie połykania aminokwasy egzogenne, NNKT wymienia kryteria podziału węglowodanów wyjaśnia znaczenie błonnika pokarmowego w diecie wyjaśnia zasady klasyfikacji i nazewnictwa witamin wymienia źródła witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i w wodzie omawia funkcje witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach wymienia przyczyny awitaminozy i hipowitaminozy charakteryzuje funkcje składników mineralnych występujących w organizmie ocenia znaczenie wody dla organizmu klasyfikuje pierwiastki na makroi mikroelementy wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów porównuje uzębienie mleczne z uzębieniem stałym omawia proces trawienia zachodzący w jamie ustnej wyjaśnia, jaką rolę odgrywa ślina omawia proces trawienia w żołądku i egzogennych klasyfikuje węglowodany charakteryzuje dobowe zapotrzebowanie osoby dorosłej na składniki odżywcze wymienia przyczyny niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka wymienia skutki niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka uzasadnia związek między właściwościami wody a pełnionymi funkcjami wyjaśnia, na czym polega mechanizm regulacji bilansu wodnego człowieka omawia znaczenie wybranych makroi mikroelementów omawia objawy niedoboru wybranych makroi mikroelementów omawia budowę zęba omawia funkcję nagłośni w procesie połykania pokarmu charakteryzuje funkcje gruczołów błony śluzowej żołądka wyjaśnia rolę żółci charakteryzuje układ wrotny wątroby omawia działanie enzymów trzustkowych i jelitowych białek w poszczególnych produktach przewiduje skutki niedoboru i nadmiaru poszczególnych składników odżywczych wyjaśnia, jakie znaczenie mają antywitaminy i składnikiantyodżywcze podaje przykłady antywitamin i składników antyodżywczych analizuje zależności między uwodnieniem organizmu a tempem metabolizmu porównuje przekroje ścian odcinków przewodu pokarmowego omawia sposób regulacji funkcjonowania układu pokarmowego charakteryzuje przemiany składników odżywczych w układzie pokarmowym wyjaśnia znaczenie gastryny i enterogastronu 73

75 21 Higiena i choroby układu pokarmowego pokarmu omawia funkcje dwunastnicy omawia funkcje wątroby i trzustki omawia funkcje jelita cienkiego i jelita grubego wskazuje miejsca wchłaniania pokarmu wymienia najczęstsze choroby układu pokarmowego podaje sposoby zapobiegania chorobom układu pokarmowego wymienia przyczyny otyłości i zaburzeń łaknienia wymienia główne choroby pasożytnicze układu pokarmowego wskazuje sposoby unikania chorób pasożytniczych układu pokarmowego wymienia odcinki jelita cienkiego omawia budowę wątroby wymienia składniki soku trzustkowego oraz jelitowego wyjaśnia, jakie znaczenie mają kosmki jelitowe wyjaśnia, na czym polega dieta pełnowartościowa wymienia czynniki decydujące o zapotrzebowaniu energetycznym organizmu wyjaśnia, w jaki sposób oblicza się BMI przedstawia sposoby uniknięcia otyłości wymienia przyczyny i objawy chorób pasożytniczych układu pokarmowego omawia budowę kosmków jelitowych analizuje mechanizm wchłaniania składników pokarmowych uzasadnia, że występowanie bakterii w jelicie grubym ma duże znaczenie dla organizmu omawia sposoby leczenia otyłości podaje objawy choroby wrzodowej, kamicy żółciowej i celiakii charakteryzuje najczęstsze choroby układu pokarmowego wymienia zagrożenia wynikające z otyłości i zaburzeń odżywiania (anoreksji i bulimii) podaje nazwy organizmów wywołujących choroby pasożytnicze układu pokarmowego rozpoznaje choroby układu pokarmowego na podstawie charakterystycznych objawów omawia metody diagnostyki chorób układu pokarmowego Układ oddechowy 22 Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego 23 Wentylacja i wymiana gazowa wymienia elementy układu oddechowego człowieka dzieli elementy układu oddechowego człowieka na drogi oddechowe i płuca charakteryzuje funkcje poszczególnych elementów układu oddechowego człowieka charakteryzuje istotę procesu oddychania rozróżnia wymianę gazową i oddychanie komórkowe wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa wyjaśnia znaczenie mięśni omawia funkcje głośni i nagłośni omawia związek między budową a funkcją płuc porównuje mechanizm wdechu z mechanizmem wydechu wskazuje lokalizację ośrodka oddechowego omawia mechanizm wymiany gazowej zewnętrznej wyjaśnia zależności między budową poszczególnych odcinków układu oddechowego a funkcjami tych odcinków omawia powstawanie głosu charakteryzuje rolę opłucnej porównuje składy powietrza: atmosferycznego, pęcherzykowego i wydychanego oblicza pojemność wyjaśnia funkcję zatok przynosowych wymienia czynniki decydujące o wysokości i natężeniu głosu wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie krtani kobiety i budowie krtani mężczyzny uzasadnia związek między budową a rolą hemoglobiny w transporcie gazów porównuje wiązanie tlenu przez hemoglobinę i mioglobinę omawia mechanizm 74

76 24 Zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego w wentylacji płuc wymienia czynniki wpływające na liczbę oddechów wymienia czynniki wpływające na jakość wdychanego powietrza wymienia główne przyczyny chorób układu oddechowego wymienia choroby układu oddechowego Układ krążenia 25 Skład i funkcje krwi wymienia składniki krwi omawia podstawowe funkcje krwi wyjaśnia, na jakiej podstawie określa się grupę krwi i wewnętrznej omawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych wyjaśnia przyczyny dużego zapotrzebowania mięśni na tlen klasyfikuje rodzaje zanieczyszczeń powietrza charakteryzuje choroby układu oddechowego wskazuje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego omawia skutki palenia tytoniu wskazuje cechy krwi warunkujące zapewnienie homeostazy rozpoznaje elementy morfotyczne krwi porównuje elementy komórkowe krwi pod względem budowy wymienia składniki osocza i ich funkcje definiuje pojęcie aglutynacja rozróżnia grupy krwi wyjaśnia zasady transfuzji krwi życiową płuc wskazuje czynniki decydujące o stopniu wysycenia hemoglobiny tlenem wymienia postacie w jakich transportowany jest dwutlenek węgla wyjaśnia znaczenie mioglobiny w mięśniach wyjaśnia zależność między występowaniem chorób dróg oddechowych a stanem wdychanego powietrza omawia sposoby na uniknięcie chorób układu oddechowego definiuje pojęcie hematokryt klasyfikuje składniki krwi porównuje składniki krwi pod względem pełnionych przez nie funkcji podaje zasady podziału leukocytów analizuje proces krzepnięcia krwi charakteryzuje grupy krwi wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do konfliktu serologicznego w zakresie Rh regulacji częstości oddechów omawia związek między ciśnieniem atmosferycznym a wymianą gazową przewiduje skutki wpływu zbyt niskiego i zbyt wysokiego ciśnienia na prawidłowe funkcjonowanie organizmu przewiduje skutki chorób układu oddechowego omawia sposoby diagnozowania i leczenia astmy interpretuje wyniki badania krwi uzasadnia związek między cechami elementów morfotycznych krwi a funkcjami pełnionymi przez te elementy przewiduje skutki krzepnięcia krwi wewnątrz naczyń przewiduje skutki utraty zbyt dużej ilości krwi wyjaśnia, na czym polega próba krzyżowa 26 Budowa i funkcje układu krwionośnego nazywa elementy układu krążenia porównuje tętnice z żyłami pod względem budowy i pełnionych funkcji rozróżnia krwiobieg duży i krwiobieg mały wyjaśnia, jaką rolę pełnią zastawki w żyłach rozróżnia typy sieci naczyń krwionośnych rozróżnia rodzaje naczyń krwionośnych omawia przepływ krwi w krwiobiegu dużym i wyjaśnia związek między budową naczyń krwionośnych a ich funkcjami porównuje krwiobieg duży z krwiobiegiem małym pod względem pełnionych funkcji charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych analizuje, w jaki sposób przepływa krew w żyłach 75

77 Obrona immunologiczna organizmu 27 Serce wymienia cechy charakterystyczne serca człowieka określa położenie serca wymienia główne części serca rozpoznaje główne części serca wyjaśnia znaczenie naczyń wieńcowych dla pracy serca 28 Układ limfatyczny wymienia elementy układu limfatycznego wymienia funkcje układu limfatycznego określa funkcje limfy 29 Choroby układu krążenia wymienia choroby układu krążenia wymienia sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia 30 Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego definiuje pojęcie antygen wymienia elementy układu odpornościowego nazywa komórki biorące udział w reakcjach odpornościowych wymienia podstawowe reakcje obronne organizmu omawia rolę przeciwciał definiuje pojęcie pamięć immunologiczna wyjaśnia znaczenie szczepień ochronnych krwiobiegu małym wyjaśnia rolę zastawek w funkcjonowaniu serca wyjaśnia, czym jest tętno wykonuje pomiar tętna wykonuje pomiar ciśnienia krwi ocenia znaczenie badań diagnostycznych pracy serca wymienia czynniki wpływające na przyspieszenie pracy serca określa funkcje narządów wchodzących w skład układu limfatycznego wymienia cechy naczyń limfatycznych wyjaśnia, jakie znaczenie ma układ krążenia w utrzymaniu homeostazy wymienia przyczyny chorób układu krążenia wyjaśnia, na czym polega niewydolność układu krążenia wymienia naturalne bariery ochronne porównuje odporność nieswoistą z odpornością swoistą definiuje pojęcie główny układ zgodności tkankowej (MHC) omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w transplantacjach podaje przyczyny rozróżnia zastawki w sercu charakteryzuje mechanizm automatyzmu serca określa rolę, jaką w pracy serca odgrywa worek osierdziowy omawia cykl pracy serca interpretuje wyniki pomiarów tętna interpretuje wyniki pomiaru ciśnienia krwi charakteryzuje narządy układu limfatycznego porównuje naczynia limfatyczne i żyły pod względem budowy omawia skład i rolę limfy porównuje układ krwionośny z układem limfatycznym charakteryzuje choroby układu krążenia omawia wady nabyte i wady wrodzone serca charakteryzuje komórki, tkanki i narządy układu odpornościowego wyjaśnia znaczenie mediatorów układu odpornościowego definiuje pojęcie autoantygen charakteryzuje specyfikę działania limfocytów T i limfocytów B omawia kolejne etapy odpowiedzi omawia budowę układu przewodzącego serca omawia różnicę w wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego charakteryzuje mechanizm regulacji pracy serca omawia sposób regulacji ciśnienia krwi w naczyniach ocenia znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów tworzących układ limfatyczny omawia sposób powstawania limfy uzasadnia, że układ krwionośny i układ limfatyczny stanowią integralną całość rozróżnia objawy chorób układu krążenia omawia sposoby leczenia chorób układu krążenia charakteryzuje poszczególne klasy immunoglobulin omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego omawia budowę przeciwciała uzasadnia, że reakcja zapalna jest odpowiedzią organizmu na infekcję lub 76

78 omawia rodzaje odporności swoistej konfliktu serologicznego wymienia etapy odpowiedzi immunologicznej wyjaśnia, na czym polega humoralna i komórkowa odpowiedź immunologiczna rozróżnia rodzaje odporności swoistej immunologicznej wyjaśnia znaczenie pamięci immunologicznej porównuje humoralną odpowiedź immunologiczną z komórkową odpowiedzią immunologiczną porównuje pierwotną odpowiedź immunologiczną z wtórną odpowiedzią immunologiczną uraz Układ wydalniczy 31 Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego 32 Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego 33 Choroby układu wydalniczego wymienia choroby autoimmunizacyjne wymienia sposoby zakażenia wirusem HIV wyjaśnia, że alergia jest stanem nadwrażliwości organizmu definiuje pojęcia: wydalanie, defekacja wymienia funkcje układu wydalniczego wymienia zbędne produkty metabolizmu wskazuje na planszy lub modelu elementy układu wydalniczego i nazywa te elementy nazywa etapy powstawania moczu wymienia składniki moczu ostatecznego wymienia najczęstsze choroby układu wydalniczego wymienia przyczyny charakteryzuje choroby autoimmunizacyjne charakteryzuje przebieg zakażenia wirusem HIV omawia profilaktykę AIDS podaje przyczyny alergii wymienia podstawowe zasady, których należy przestrzegać przy przeszczepach charakteryzuje narządy układu wydalniczego omawia budowę anatomiczną nerki wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii podaje miejsca powstawania moczu pierwotnego i moczu ostatecznego wymienia czynniki wpływająca na objętość wydalanego moczu wymienia cechy moczu zdrowego człowieka wymienia składniki zawarte w moczu, które wymienia przyczyny nieprawidłowych reakcji odpornościowych charakteryzuje budowę wirusa HIV omawia metody diagnostyki AIDS omawia mechanizm powstawania reakcji alergicznej charakteryzuje zasady przeszczepiania tkanek i narządów omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy omawia budowę i funkcje nefronu charakteryzuje etapy powstawania moczu porównuje mocz pierwotny z moczem ostatecznym pod względem ilości i składu charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego ocenia znaczenie dializy dowodzi, że AIDS jest chorobą układu odpornościowego omawia sposoby leczenia AIDS omawia działanie histaminy omawia mechanizm wydalania moczu analizuje regulację objętości wydalanego moczu analizuje wpływ hormonów na funkcjonowanie nerek charakteryzuje wewnątrzwydzielniczą funkcję nerek dowodzi znaczenia badań moczu w diagnostyce chorób nerek rozpoznaje objawy 77

79 Układ nerwowy 34 Budowa i funkcje układu nerwowego 35 Ośrodkowy układ nerwowy 36 Obwodowy układ nerwowy chorób układu wydalniczego wymienia elementy układu nerwowego wymienia funkcje układu nerwowego definiuje pojęcia: neuron, potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy, bodziec progowy rozróżnia podstawowe elementy neuronu opisuje działanie synapsy chemicznej wymienia elementy ośrodkowego układu nerwowego określa położenie elementów ośrodkowego układu nerwowego wymienia elementy chroniące struktury ośrodkowego układu nerwowego charakteryzuje elementy obwodowego układu nerwowego definiuje pojęcia: łuk odruchowy, odruch wymienia elementy łuku mogą wskazywać na chorobę lub uszkodzenie nerek omawia zasady higieny układu wydalniczego omawia ogólną budowę układu nerwowego porównuje dendryty z aksonami rozróżnia neurony pod względem funkcjonalnym wyjaśnia znaczenie pojęcia pobudliwość nerwowa rozróżnia potencjał spoczynkowy i potencjał czynnościowy charakteryzuje budowę synapsy omawia rolę neuroprzekaźników wymienia czynniki wpływające na szybkość przewodzenia impulsu omawia rozwojowy i kliniczny podział mózgowia omawia rolę poszczególnych części mózgowia rozróżnia płaty i ośrodki w korze mózgowej omawia budowę rdzenia kręgowego porównuje położenie istoty szarej i istoty białej w mózgowiu i rdzeniu kręgowym omawia budowę nerwu rozróżnia nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe charakteryzuje elementy łuku odruchowego charakteryzuje niewydolność nerek jako chorobę współczesnego świata charakteryzuje elementy neuronu wymienia rodzaje i funkcje komórek glejowych wyjaśnia, na czym polegają pobudliwość i przewodnictwo komórek nerwowych wyjaśnia znaczenie pompy sodowo-potasowej wyjaśnia, na czym polegają: polaryzacja, depolaryzacja i repolaryzacja omawia proces przekazywania impulsów między komórkami charakteryzuje poszczególne części mózgowia omawia funkcje układu limbicznego podaje skład płynu mózgowo-rdzeniowego charakteryzuje funkcje płynu mózgowordzeniowego omawia budowę i role opon mózgowia i opon rdzenia analizuje przekazywanie impulsu w łuku odruchowym porównuje odruchy warunkowe z odruchami bezwarunkowymi chorób układu wydalniczego wyjaśnia, na czym polegają hemodializa i dializa otrzewnowa porównuje budowę neuronu z budową innych komórek wyjaśnia, na czym polega okres refrakcji porównuje funkcjonowanie synapsy chemicznej z funkcjonowaniem synapsy elektrycznej klasyfikuje neuroprzekaźniki porównuje funkcje półkul mózgu porównuje mózg i rdzeń kręgowy pod względem budowy i pełnionych funkcji omawia budowę układu limbicznego wyjaśnia znaczenie bariery krew mózg omawia doświadczenia Iwana Pawłowa wyjaśnia, w jaki sposób powstaje instrumentalny odruch warunkowy dowodzi znaczenia 78

80 Narządy zmysłów 37 Autonomiczny układ nerwowy 38 Higiena i choroby układu nerwowego 39 Budowa i działanie narządu wzroku odruchowego klasyfikuje części układu nerwowego pod względem funkcjonalnym wymienia cechy budowy poszczególnych części układu autonomicznego definiuje pojęcia: stres, stresor wymienia przykłady sytuacji wywołujących reakcję stresową wymienia następstwa długotrwałego stresu wymienia przyczyny depresji proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko wystąpienia depresji podaje przykłady chorób neurologicznych wymienia przykłady rytmów biologicznych człowieka wymienia elementy narządu wzroku określa funkcje elementów narządu wzroku opisuje drogę światła i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń wzrokowych wymienia przykłady chorób i wad wzroku wskazuje podstawowe zasady higieny wzroku wymienia przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych rozróżnia somatyczny i autonomiczny układ nerwowy charakteryzuje funkcje układu autonomicznego wyjaśnia, czym są emocje wymieniaobjawy stresu określa wpływ stresu na funkcjonowanie narządów dowodzi, że depresja jest chorobą współczesnego świata podaje sposoby zmniejszania ryzyka powstawania uzależnień wymienia fazy snu ocenia znaczenie snu dla prawidłowego funkcjonowania organizmu wyjaśnia, czym są rytmy biologiczne wymienia funkcje aparatu ochronnego i aparatu ruchowego oka omawia budowę anatomiczną gałki ocznej wymienia cechy obrazu powstającego na siatkówce wyjaśnia, na czym polega akomodacja oka wymienia przyczyny wad wzroku klasyfikuje rodzaje odruchów wyjaśnia, na czym polega klasyczny odruch warunkowy charakteryzuje rodzaje pamięci porównuje część współczulną autonomicznego układu nerwowego z częścią przywspółczulną tego układu pod względem budowy i funkcji omawia przebieg reakcji stresowej omawia neurologiczne podłoże depresji omawia sposoby diagnostyki i leczenia depresji wyjaśnia, na czym polega mechanizm powstawania uzależnienia dowodzi, że uzależnienie to choroba układu nerwowego charakteryzuje wybrane choroby neurologiczne omawia dobowy rytm snu i czuwania określa funkcje elementów gałki ocznej porównuje pręciki z czopkami omawia mechanizm widzenia uzasadnia, że jaskra jest chorobą współczesnego świata odruchów warunkowych w uczeniu się omawia sposób, w jaki przebiegają informacje przez różne rodzaje pamięci uzasadnia, że obie części układu autonomicznego wykazują antagonizm czynnościowy dowodzi, że długotrwały stres stanowi zagrożenie dla homeostazy dowodzi, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi rozróżnia rodzaje nerwic analizuje fazy stresu wyjaśnia, że uzależnienie jest chorobą układu kary i układu nagrody porównuje fazy snu NREM i REM uzasadnia znaczenie widzenia dwuocznego analizuje przemiany rodopsyny analizuje przetwarzanie informacji wzrokowej charakteryzuje wybrane choroby wzroku omawia przyczyny, diagnostykę, leczenie i profilaktykę jaskry 79

81 Układ hormonalny 40 Ucho narząd słuchu i równowagi 41 Narządy smaku oraz węchu 42 Budowa i funkcje układu hormonalnego 43 Regulacja wydzielania hormonów wymienia elementy narządu słuchu i równowagi określa podstawowe funkcje elementów narządu słuchu i równowagi wymienia chemoreceptory wymienia funkcje narządów smaku i węchu definiuje pojęcia: hormon, gruczoł dokrewny wymienia przykłady hormonów tkankowych i hormonów miejscowych wymienia gruczoły dokrewne określa położenie gruczołów dokrewnych wymienia nazwy hormonów przysadki wymienia choroby wynikające z niedoboru i nadmiaru wybranych hormonów charakteryzuje funkcje hormonów nadnerczy, trzustki i gonad wyjaśnia znaczenie pojęcia ujemne sprzężenie zwrotne wyjaśnia, jakie znaczenie omawia sposoby korygowania wad wzroku dowodzi szkodliwości hałasu rozróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne opisuje drogę fal dźwiękowych i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń słuchowych omawia budowę błędnika wyjaśnia biologiczne znaczenie zmysłów smaku i węchu wymienia pięć podstawowych smaków odczuwanych przez człowieka rozróżnia hormony tkankowe i hormony miejscowe charakteryzuje funkcje hormonów przysadki, tarczycy, przytarczyc i grasicy porównuje skutki nadmiaru hormonu wzrostu ze skutkami jego niedoboru w różnych okresach życia wymienia skutki cukrzycy wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działania hormonów podaje przykłady hormonów działających antagonistycznie omawia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie charakteryzuje elementy narządu słuchu i równowagi pod względem budowy i pełnionych funkcji omawia powstawanie wrażeń słuchowych i funkcjonowanie ślimaka wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi omawia budowę narządów smaku i węchu klasyfikuje hormony ze względu na ich działanie wyjaśnia, na czym polega działanie autokrynne, parakrynne, endokrynne i neurokrynne hormonów omawia działanie wybranych hormonów tkankowych i hormonów miejscowych omawia funkcje szyszynki określa, jakie działania profilaktyczne należy podejmować w celu uniknięcia zachorowania na cukrzycę omawia działanie hormonów podwzgórza klasyfikuje hormony ze wykazuje, że receptory słuchu i równowagi to mechanoreceptory wyjaśnia, od czego zależy wysokość i natężenie dźwięku określa zakres częstotliwości dźwięku, na który reaguje ludzie ucho wykazuje związek między budową a funkcją narządów smaku i węchu charakteryzuje choroby wynikające z zaburzeń funkcjonowania nadnerczy i trzustki porównuje typy cukrzycy omawia diagnostykę i sposób leczenia cukrzycy porównuje działanie insuliny i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu dowodzi związku między układem dokrewnym a układem nerwowym w 80

82 Rozmnażanie i rozwój człowieka 44 Budowa i funkcjonowanie męskich narządów rozrodczych 45 Budowa i funkcjonowanie żeńskich narządów rozrodczych mają hormony tropowe wymienia elementy męskiego układu rozrodczego wymienia funkcje męskich narządów płciowych wymienia męskie cechy płciowe definiuje pojęcie spermatogeneza wymienia elementy żeńskiego układu rozrodczego wymienia funkcje elementów żeńskiego układu rozrodczego definiuje pojęcia: oogeneza, cykl miesiączkowy wymienia fazy cyklu miesiączkowego regulacji pracy tarczycy wyjaśnia, na czym polega regulacyjna rola hormonów podwzgórza i przysadki porównuje układ hormonalny z układem nerwowym rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne męskiego układu rozrodczego rozpoznaje elementy męskiego układu rozrodczego wymienia fazy spermatogenezy omawia budowę plemnika wyjaśnia znaczenie testosteronu rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne żeńskiego układu rozrodczego rozpoznaje elementy żeńskiego układu rozrodczego wymienia fazy oogenezy wyjaśnia znaczenie żeńskich hormonów płciowych względu na ich budowę chemiczną porównuje mechanizm działania hormonów białkowych z mechanizmem działania hormonów steroidowych klasyfikuje męskie cechy płciowe na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe omawia budowę poszczególnych elementów męskiego układu rozrodczego omawia przebieg spermatogenezy określa funkcję poszczególnych elementów plemnika omawia budowę poszczególnych elementów układu rozrodczego charakteryzuje przebieg oogenezy omawia zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy w czasie cyklu miesiączkowego określa zmiany w jajniku w czasie cyklu miesiączkowego omawia budowę oocytu II rzędu utrzymaniu homeostazy wykazuje, że podwzgórze i przysadka odgrywają nadrzędną rolę regulacji hormonalnej uzasadnia związek między budową a funkcją męskich narządów płciowych omawia skład nasienia uzasadnia związek między budową a funkcją żeńskich narządów płciowych wyjaśnia, na czym polega hormonalna regulacja cyklu miesiączkowego porównuje oogenezę ze spermatogenezą 46 Rozwój człowieka definiuje pojęcia: zapłodnienie, implantacja wymienia etapy rozwoju zarodkowego wymienia rodzaje błon płodowych wymienia funkcje łożyska określa funkcje błon płodowych omawia powstawanie łożyska wyjaśnia znaczenie łożyska wymienia przyczyny omawia przebieg zapłodnienia charakteryzuje etapy rozwoju zarodkowego charakteryzuje rozwój płodowy omawia przebieg omawia wędrówkę plemników w poszczególnych częściach żeńskiego układu rozrodczego określa rolę struktur zarodkowych i narządów 81

83 Choroby a zdrowie człowieka 47 Planowanie rodziny. Choroby i higiena układu rozrodczego 48 Uwarunkowania zdrowia. Choroby zakaźne i pasożytnicze wymienia fazy porodu wymienia czynniki wpływające na przebieg rozwoju prenatalnego i postnatalnego wymienia etapy rozwoju postnatalnego wyjaśnia znaczenie pojęcia antykoncepcja wymienia metody wykorzystywane w planowaniu rodziny wymienia choroby układu rozrodczego i choroby przenoszone drogą płciową wymienia zasady zapobiegania rozprzestrzenianiu się chorób przenoszonych drogą płciową definiuje pojęcia: zdrowie, choroba wymienia główne czynniki warunkujące zdrowie wymienia czynniki chorobotwórcze wymienia źródła zakażenia wymienia bezpośrednie i pośrednie drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicznych proponuje sposoby na uniknięcie zarażenia się wybranymi chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi powstawania wad wrodzonych ocenia znaczenie diagnostyki prenatalnej charakteryzuje etapy rozwoju postnatalnego charakteryzuje wybrane naturalne i sztuczne metody regulacji poczęć ocenia zagrożenia wynikające z zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia wskazuje raka szyjki macicy jako chorobę współczesnego świata rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne i duchowe klasyfikuje czynniki chorobotwórcze rozróżnia choroby cywilizacyjne i społeczne wymienia główne wrota zakażenia się patogenami definiuje pojęcia: etiologia, patogeneza proponuje działania profilaktyczne, metody zwalczania i leczenia chorób zakaźnych przyporządkowuje czynniki chorobotwórcze do wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych implantacji charakteryzuje budowę łożyska ocenia znaczenie bariery łożyskowej omawia fazy porodu wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie in vitro omawia przyczyny niepłodności klasyfikuje metody regulacji poczęć omawia zasady działania poszczególnych metod antykoncepcji charakteryzuje wybrane choroby układu rozrodczego omawia główne czynniki wpływające na zdrowie wyjaśnia znaczenie znajomości etiologii i patogenezy we właściwym leczeniu chorób omawia czynniki chorobotwórcze charakteryzuje drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicznych omawia główne wrota zakażenia się patogenami określa drogi rozprzestrzeniania się wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych płodowych w życiu prenatalnym omawia rolę hormonów wytwarzanych przez łożysko omawia metody badań prenatalnych omawia zasady oceny stanu zdrowia noworodka wskazuje wady i zalety metod antykoncepcji omawia sposób diagnozowania, leczenia i profilaktyki raka szyjki macicy ocenia znaczenie regularnych wizyt u ginekologa wyróżnia kryteria klasyfikacji chorób klasyfikuje choroby pod względem dróg rozprzestrzeniania się patogenów określa wrota zakażenia dla patogenów wywołujących wybrane choroby określa sposób nabywania odporności na wybrane choroby zakaźne 49 Choroby nowotworowe wyjaśnia różnicę między klasyfikuje czynniki klasyfikuje nowotwory na porównuje nowotwory 82

84 nowotworami łagodnymi a nowotworami złośliwymi wymienia przyczyny powstawania nowotworów wyjaśnia, w jaki sposób powstają przerzuty wymienia czynniki zewnętrzne będące najczęstszą przyczyną powstawania nowotworów wyjaśnia, dlaczego wczesne wykrycie zmian nowotworowych jest ważnym elementem walki z nowotworem 50 Uzależnienia definiuje pojęcia: uzależnienie, zespół abstynencyjny, substancja psychoaktywna, alkoholizm, narkomania, lekomania wyjaśnia, w jakiej sytuacji stwierdza się uzależnienie dowodzi negatywnego wpływu alkoholu i palenia tytoniu na zdrowie człowieka kancerogenne definiuje pojęcia karcinogeneza, onkogeny nazywa etapy powstawania nowotworu wskazuje cechy komórek nowotworu proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko powstania nowotworu uzasadnia, że palenie tytoniu ma negatywne skutki dla zdrowia człowieka podaje przykłady substancji psychoaktywnych wyjaśnia, czym są uzależnienia fizyczne i psychiczne wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia od alkoholu wyjaśnia, na czym polega profilaktyka uzależnień łagodne i złośliwe charakteryzuje grupy genów odpowiedzialnych za powstawanie nowotworów wyjaśnia różnicę między mutagenami a kancerogenami omawia etapy powstawania nowotworu określa znaczenie tolerancji w powstawaniu uzależnień uzasadnia negatywny wpływ kofeiny i dopalaczy na zdrowie człowieka określa skutki spożywania alkoholu i palenia tytoniu na poszczególne narządy uzasadnia konieczność zdrowego trybu życia u kobiet będących w ciąży omawia sposoby leczenia uzależnień łagodne z nowotworami złośliwymi omawia metody leczenia nowotworów określa skutki uzależnień fizycznych i psychicznych analizuje fazy uzależnienia od substancji psychoaktywnej przewiduje skutki uzależnienia od leków dla zdrowia człowieka 83

85 WYMAGANIA EDUKACYJNE Biologia na czasie 3 zakres rozszerzony Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań konieczny (K) podstawowy (P) rozszerzający (R) dopełniający (D) Mechanizmy dziedziczenia 1. Budowa i rola kwasów nukleinowych Uczeń: charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej wymienia rodzaje RNA określa rolę podstawowych rodzajów RNA charakteryzuje budowę przestrzenną cząsteczki DNA wyjaśnia pojęcie podwójna helisa Uczeń: charakteryzuje sposób łączenia się nukleotydów w pojedynczym łańcuchu DNA wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad uzupełnia schemat jednego łańcucha polinukleotydowego DNA o łańcuch komplementarny charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA określa lokalizację RNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej wyjaśnia pojęcia: widełki replikacyjne, oczko replikacyjne omawia przebieg replikacji wyjaśnia, na czym polega semikonserwatywny charakter replikacji DNA określa rolę polimerazy DNA podczas replikacji porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych Uczeń: wyjaśnia, na czym polega różna orientacja łańcuchów polinukleotydowych DNA rozpoznaje poszczególne wiązania w cząsteczce DNA wyjaśnia, na czym polega reguła Chargaffa porównuje budowę i funkcje DNA z budową i funkcjami RNA Uczeń: wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji genetycznej rozróżnia DNA od RNA za pomocą reguły Chargaffa 2. Replikacja DNA wyjaśnia pojęcie replikacja wyjaśnia znaczenie replikacji DNA wymienia etapy replikacji DNA uzasadnia konieczność zachodzenia replikacji przed podziałem komórki charakteryzuje poszczególne etapy replikacji wyjaśnia, skąd pochodzi energia potrzebna do syntezy nowego łańcucha DNA wykazuje różnice w syntezie obu nowych łańcuchów DNA wyjaśnia rolę sekwencji telomerowych rozróżnia poszczególne modele replikacji planuje doświadczenie mające na celu wykazanie, że replikacja DNA jest semikonserwatywna wykazuje naprawczą rolę polimerazy DNA w replikacji omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA 84

86 i eukariotycznych określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA określa informacje zawarte w genie charakteryzuje genom wirusa porównuje strukturę genomów prokariotycznego i eukariotycznego wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym 3. Geny i genomy wyjaśnia pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom rozróżnia eksony i introny określa lokalizację DNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej omawia budowę genu rozróżnia geny ciągłe i nieciągłe wymienia rodzaje sekwencji wchodzących w skład genomu wyjaśnia pojęcia: sekwencje powtarzalne, pseudogeny omawia skład chemiczny chromatyny przedstawia budowę chromosomu porównuje heterochromatynę z euchromatyną różnicuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria omawia genom mitochondrialny człowieka 4. Związek między genem a cechą wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, ekspresja genu, translacja, transkrypcja wymienia i charakteryzuje cechy kodu genetycznego ilustruje schematycznie etapy odczytywania informacji genetycznej nazywa etapy translacji omawia przebieg transkrypcji i translacji analizuje tabelę kodu genetycznego wyjaśnia zasadę kodowania informacji genetycznej organizmu przez kolejne trójki nukleotydów w DNA i mrna określa rolę polimerazy RNA w procesie transkrypcji określa rolę aminoacylotrna i rybosomów w translacji omawia przebieg odwrotnej transkrypcji wirusowego RNA zapisuje sekwencję aminokwasów łańcucha peptydowego na podstawie sekwencji nukleotydów mrna porównuje ekspresję genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych określa rolę i sposoby modyfikacji potranskrypcyjnej RNA określa rolę i sposoby modyfikacji potranslacyjnej białek rozróżnia regulację negatywną od pozytywnej w przypadku działania operonu laktozowego porównuje sposób wymienia przykłady wirusów, u których występuje odwrotna transkrypcja wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do tworzenia się polirybosomów wyjaśnia biologiczne znaczenie polirybosomów porównuje przebieg ekspresji genów w jądrze i organellach komórki eukariotycznej 5. Regulacja ekspresji genów wyjaśnia pojęcie operon wskazuje na schemacie sekwencje regulatorowe operonu oraz geny struktury wymienia poziomy kontroli wyjaśnia, na czym polega regulacja ekspresji genów w komórce prokariotycznej na podstawie modelu operonu laktozowego wyjaśnia, na czym polega regulacja dostępu do genu w komórce eukariotycznej wyjaśnia, w jaki sposób 85

87 6. Dziedziczenie cech. I prawo Mendla ekspresji genów w komórce eukariotycznej wyjaśnia pojęcia: allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, allel dominujący, allel recesywny zapisuje przebieg i wyniki doświadczeń Gregora Mendla za pomocą kwadratu Punnetta podaje treść I prawa Mendla i tryptofanowego wyjaśnia, jakie znaczenie w regulacji ekspresji genów operonu laktozowego mają: gen kodujący represor, operator i promotor omawia regulację inicjacji transkrypcji w komórce eukariotycznej omawia prace G. Mendla, na podstawie których sformułował on reguły dziedziczenia wymienia przykłady cech człowieka dziedziczonych zgodnie z I prawem Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki jednogenowe 7. II prawo Mendla podaje treść II prawa Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki dwugenowe regulacji ekspresji genów struktury operonu laktozowego i operonu tryptofanowego wyjaśnia, na czym polega alternatywne składanie RNA porównuje regulację ekspresji genów w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej wyjaśnia pojęcie linia czysta wyjaśnia, jakie znaczenie w doświadczeniach G. Mendla miało wyhodowanie przez niego osobników grochu zwyczajnego należących do linii czystych analizuje wyniki krzyżówek jednogenowych na przykładzie grochu zwyczajnego określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia jednej cechy analizuje wyniki krzyżówek dwugenowych na przykładzie grochu powstają różne formy białek podczas ekspresji jednego genu omawia rolę niekodującego RNA w regulacji ekspresji genów w komórce eukariotycznej wyjaśnia, w jaki sposób regulacja ekspresji genów u organizmów wielokomórkowych powoduje zróżnicowanie komórek na poszczególne typy określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej jednogenowej określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej 86

88 zwyczajnego określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech niesprzężonych oblicza częstość crossing- -over między dwoma genami sprzężonymi określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech sprzężonych analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia genów sprzężonych oblicza odległość między genami wyjaśnia, jaką rolę w determinacji płci odgrywają gen SRY i hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra omawia mechanizm inaktywacji chromosomu X charakteryzuje dwa podstawowe typy genetycznej determinacji płci i podaje przykłady organizmów, u których one występują wyjaśnia powody, dla dwugenowej ocenia znaczenie badań G. Mendla dla rozwoju genetyki 8. Chromosomowa teoria dziedziczenia wyjaśnia pojęcia: locus, geny sprzężone, crossing-over wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia wyjaśnia, na czym polega zjawisko sprzężenia genów wyjaśnia zależność między częstością zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami w chromosomie wyjaśnia, na czym polega mapowanie genów wykonuje przykładowe krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych wykazuje różnice między genami niesprzężonymi a sprzężonymi 9. Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią wyjaśnia pojęcia: kariotyp, chromosomy płci wskazuje podobieństwa i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny wyjaśnia sposób determinacji płci u człowieka charakteryzuje kariotyp człowieka określa płeć różnych osób na podstawie analizy ich kariotypu wymienia przykłady cech wymienia nazwy oraz objawy chorób uwarunkowanych mutacjami genów sprzężonych z płcią wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią określa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby sprzężonej z płcią wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltonizmu rozróżnia cechy sprzężone z płcią i cechy związane wyjaśnia, jakie znaczenie ma proces inaktywacji jednego z chromosomów X w większości komórek organizmu kobiety omawia przykłady środowiskowego mechanizmu determinowania płci planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia koloru oczu muszki owocowej z dziedziczeniem płci 87

89 10. Inne sposoby dziedziczenia cech sprzężonych z płcią z płcią których daltonizm i hemofilia występują niemal wyłącznie u mężczyzn wyjaśnia pojęcie allele wielokrotne na przykładzie dziedziczenia grup krwi u człowieka wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonego fenotypu u potomstwa w wypadku dziedziczenia alleli wielokrotnych 11. Zmienność organizmów wyjaśnia pojęcia: zmienność genetyczna, zmienność środowiskowa wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi wymienia przykłady potwierdzające występowanie zmienności środowiskowej wyjaśnia pojęcia: dominacja niezupełna, kodominacja, geny kumulatywne, geny plejotropowe charakteryzuje relacje między allelami jednego genu oparte na dominacji niezupełnej i kodominacji określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku kodominacji podaje przykład cechy uwarunkowanej obecnością genów kumulatywnych wyjaśnia pojęcia: zmienność ciągła, zmienność nieciągła wymienia przykłady zmienności ciągłej i nieciągłej omawia przyczyny zmienności genetycznej określa znaczenie zmienności genetycznej i środowiskowej wyjasnia pojęcia: geny komplementarne, geny dopełniające się, geny epistatyczne, geny hipostatyczne wyjaśnia, z jakiego powodu geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami komplementarnymi określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia genów dopełniających się wyjaśnia, na czym polega działanie genów epistatycznych i hipostatycznych w wypadku dziedziczenia barwy sierści u gryzoni wyjaśnia, w jaki sposób niezależna segregacja chromosomów, crossing- -over oraz losowe łączenie się gamet wpływają na zmienność osobniczą wymienia cechy mutacji, które stanowią jedno z głównych źródeł zmienności genetycznej wyjaśnia, co to znaczy, że choroba genetyczna jest uwarunkowana przez gen plejotropowy określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia genów epistatycznych wyjaśnia znaczenie pojęcia transpozony i określa znaczenie transpozonów w rozwoju zmienności osobniczej wyjaśnia znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu wyjaśnia przyczyny zmienności 88

90 porównuje zmienność genetyczną ze zmiennością środowiskową porównuje zmienność genetyczną rekombinacyjną ze zmiennością mutacyjną określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska wyjaśnia pojęcia: mutacje letalne, mutacje subletalne, mutacje neutralne, mutacje korzystne, protoonkogeny, onkogeny, geny supresorowe wyjaśnia charakter zmian w DNA typowych dla różnych mutacji określa skutki mutacji genowych dla kodowanego przez dany gen łańcucha polipeptydowego omawia przyczyny powstawania mutacji chromosomowych liczbowych rozpoznaje na schematach różne rodzaje mutacji chromosomowych wskazuje na zależności między występowaniem mutacji a transformacją nowotworową komórki wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy albinizmu, alkaptonurii, choroby Parkinsona, dystrofii mięśniowej obserwowanej w wypadku organizmów o identycznych genotypach 12. Zmiany w informacji genetycznej wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutacja genowa, mutacja chromosomowa strukturalna, mutacja chromosomowa liczbowa, czynnik mutagenny wymienia przykłady fizycznych, chemicznych i biologicznych czynników mutagennych wymienia przykłady mutacji genowych i mutacji chromosomowych wymienia pozytywne i negatywne skutki mutacji wyjaśnia pojęcia: mutacja somatyczna, mutacja generatywna, mutacja spontaniczna, mutacja indukowana klasyfikuje mutacje według różnych kryteriów określa ryzyko przekazania mutacji potomstwu wskazuje przyczyny mutacji spontanicznych i mutacji indukowanych uzasadnia konieczność ograniczenia w codziennym życiu stosowania substancji mutagennych przewiduje i ilustruje zmiany kariotypu dowolnego organizmu powstałe w wyniku mutacji chromosomowych liczbowych wyjaśnia znaczenie mutacji w przebiegu ewolucji wskazuje różnicę między kariotypami organizmu aneuploidalnego i organizmu poliploidalnego wymienia przykłady protoonkogenów i genów supresorowych oraz chorób nowotworowych związanych z ich mutacjami 13. Choroby jednogenowe wymienia przykłady chorób genetycznych uwarunkowanych obecnością w autosomach zmutowanych alleli klasyfikuje choroby genetyczne w zależności od sposobu ich dziedziczenia wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy porównuje strukturę i właściwości hemoglobiny prawidłowej oraz hemoglobiny sierpowatej 89

91 dominujących i recesywnych wyjaśnia pojęcie choroby bloku metabolicznego wyjaśnia, na czym polegają choroby bloku metabolicznego wymienia przykłady chorób bloku metabolicznego wskazuje choroby bloku metabolicznego, których leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej mukowiscydozy, fenyloketonurii, choroby Huntingtona, anemii sierpowatej rozpoznaje na rycinie prawidłowe oraz sierpowate erytrocyty krwi Duchenne a, krzywicy opornej na witaminę D wymienia przykłady stosowanych obecnie metod leczenia wybranych chorób genetycznych oraz ocenia ich skuteczność wymienia przykłady chorób człowieka wynikających z mutacji mitochondrialnego DNA ustala typy dziedziczenia chorób genetycznych na podstawie analizy rodowodów charakteryzuje choroby człowieka wynikające z mutacji DNA mitochondrialnego uzasadnia znaczenie analizy rodowodów jako metody diagnozowania chorób genetycznych 14. Choroby chromosomalne i wieloczynnikowe wymienia przykłady oraz objawy chorób genetycznych człowieka wynikających z nieprawidłowej struktury chromosomów wymienia przykłady chorób genetycznych człowieka wynikających ze zmiany liczby autosomów i chromosomów płci określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Downa, zespołem Klinefeltera i zespołem Turnera wymienia objawy zespołu Downa, zespołu Klinefeltera i zespołu Turnera wyjaśnia zależność między wiekiem rodziców a prawdopodobieństwem urodzenia się dziecka z zespołem Downa wyjaśnia pojęcia: sonda molekularna, wektor, sekwencjonowanie DNA, hybrydyzacja DNA wyjaśnia, czym się zajmuje inżynieria genetyczna omawia wykorzystanie enzymów restrykcyjnych, ligaz i polimeraz DNA wyjaśnia, na czym polega: omawia choroby spowodowane mutacjami strukturalnymi na przykładzie przewlekłej białaczki szpikowej określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Edwardsa i zespołem Patau wymienia objawy zespołu Edwardsa i zespołu Patau analizuje fotografie kariotypów człowieka omawia choroby wieloczynnikowe Biotechnologia molekularna 1. Biotechnologia. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej wyjaśnia pojęcia: biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna, elektroforeza DNA, PCR, klonowanie DNA, transformacja genetyczna wymienia przykłady dziedzin życia, w których można zastosować biotechnologię molekularną porównuje biotechnologię klasyczną z biotechnologią molekularną charakteryzuje enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej sprawdza, jakie produkty powstaną na skutek cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne określa zalety i wady łańcuchowej reakcji polimerazy omawia metody pośredniego i bezpośredniego 90

92 2. Organizmy zmodyfikowane genetycznie wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej wymienia techniki inżynierii genetycznej wymienia etapy modyfikacji genomu wyjaśnia pojęcia: organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, produkt GMO wskazuje podobieństwa i różnice między organizmami zmodyfikowanymi genetycznie oraz transgenicznymi wymienia metody otrzymywania organizmów zmodyfikowanych genetycznie wymienia przykłady praktycznego wykorzystania mikroorganizmów, roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie hybrydyzacja DNA z wykorzystaniem sondy molekularnej, analiza restrykcyjna, elektroforeza DNA, PCR, sekwencjonowanie DNA, klonowanie DNA, transformacja genetyczna wymienia po jednym przykładzie praktycznego wykorzystania technik inżynierii genetycznej wymienia sposoby wprowadzenia obcego genu do komórki podaje przykłady zmodyfikowanych genetycznie roślin i zwierząt omawia perspektywy praktycznego wykorzystania organizmów zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i nauce omawia sposób oznakowania produktów GMO wskazuje na zagrożenia ze strony GMO DNA, przebiegu PCR, klonowania DNA określa cel tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cdna charakteryzuje wektory stosowane do transformacji genetycznej charakteryzuje metody otrzymywania bakterii i roślin transgenicznych omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt wymienia przykłady produktów GMO podaje przykłady badań stosowanych w wypadku organizmów zmodyfikowanych genetycznie wprowadzenia DNA do komórek roślin i zwierząt analizuje przebieg klonowania DNA na przykładzie genu myszy omawia etapy tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cdna omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikroorganizmów, roślin i zwierząt wyjaśnia, w jaki sposób kontroluje się mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie uwolnione do środowiska charakteryzuje sposoby zapobiegania zagrożeniom ze strony GMO analizuje argumenty przemawiające za genetyczną modyfikacją organizmów oraz przeciw niej omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej 91

93 3. Klonowanie korzyści i zagrożenia 4. Biotechnologia molekularna w medycynie wyjaśnia pojęcia: klon, klonowanie wymienia przykłady organizmów będących naturalnymi klonami określa cele klonowania mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt wyjaśnia pojęcia: diagnostyka molekularna, biofarmaceutyki, terapia genowa, komórki macierzyste wymienia korzyści wynikające z poznania genomu człowieka wyjaśnia, czym zajmuje się diagnostyka molekularna wymienia przykłady technik inżynierii genetycznej wykorzystywanych w diagnozowaniu chorób genetycznych wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt wymienia sposoby wykorzystania klonów mikroorganizmów, komórek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka wskazuje na obawy etyczne dotyczące klonowania zwierząt uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka wymienia argumenty przemawiające za stosowaniem szczepionek wytwarzanych metodami inżynierii genetycznej omawia wykorzystanie diagnostyki molekularnej w wykrywaniu chorób genetycznych, zakaźnych, nowotworowych oraz wieloczynnikowych wymienia przykłady leków otrzymanych metodami inżynierii genetycznej wyjaśnia, na czym polega terapia genowa omawia zastosowanie komórek macierzystych w leczeniu chorób człowieka wyjaśnia, czym się zajmuje medycyna molekularna omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania omawia sposoby klonowania roślin i zwierząt formułuje argumenty przemawiające za klonowaniem zwierząt oraz przeciw niemu porównuje klonowanie terapeutyczne i klonowanie reprodukcyjne omawia korzyści i zagrożenia wynikające z ustalenia sekwencji genomu człowieka wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się nowoczesne szczepionki porównuje szczepionki rekombinowane ze szczepionkami DNA charakteryzuje techniki inżynierii genetycznej wykorzystywane w diagnostyce molekularnej omawia sposoby wytwarzania biofarmaceutyków wyjaśnia pojęcie przeciwciała monoklonalne podaje przykłady analizuje kolejne etapy klonowania zwierząt metodą transplantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka planuje doświadczenie, którego celem będzie udowodnienie, że jądro zróżnicowanej komórki może pokierować rozwojem organizmu wymienia przykłady osiągnięć w klonowaniu zwierząt omawia wykorzystanie mikromacierzy w diagnostyce molekularnej określa znaczenie wykorzystania komórek macierzystych w leczeniu chorób planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie, że zróżnicowane komórki można przekształcić w komórki macierzyste 92

94 wykorzystania przeciwciał monoklonalnych w medycynie wyjaśnia, w jaki sposób biotechnologia może się przyczynić do postępu w transplantologii omawia korzyści i zagrożenia wynikające z terapii genowej 5. Inne zastosowania biotechnologii molekularnej wyjaśnia pojęcie profil genetyczny wymienia przykłady praktycznego zastosowania badań DNA w medycynie sądowej, ewolucjonizmie i systematyce przedstawia sposoby zastosowania metod genetycznych w medycynie sądowej, ewolucjonizmie i systematyce wyjaśnia sposób wykorzystania analizy DNA do określenia pokrewieństwa (np. ustalania lub wykluczania ojcostwa) wyjaśnia pojęcie sekwencje mikrosatelitarne uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych i taksonomicznych analizuje kolejne etapy ustalania profilu genetycznego omawia wykorzystanie DNA mitochondrialnego w badaniach ewolucyjnych wyjaśnia pojęcie filogenetyka molekularna analizuje drzewo filogenetyczne przedstawia sposoby wykorzystania informacji zawartych w DNA wyjaśnia pojęcie gatunek kosmopolityczny wykazuje, że pojęcie niszy ekologicznej dotyczy zarówno osobnika, jak i gatunku omawia zakres tolerancji ekologicznej organizmów wobec konkretnego czynnika środowiska wskazuje różnice między gatunkami kosmopolitycznymi Ekologia 1. Czym się zajmuje ekologia? wyjaśnia pojęcia: ekologia, ochrona środowiska, ochrona przyrody, siedlisko, nisza ekologiczna określa zakres badań ekologicznych klasyfikuje czynniki środowiska na biotyczne i abiotyczne wyjaśnia pojęcia: zasoby środowiska, warunki środowiska, podaje odpowiednie przykłady wyjaśnia pojęcia: nisza określa, czym się zajmują ekologia, ochrona środowiska i ochrona przyrody określa niszę ekologiczną wybranych gatunków wyjaśnia relacje między siedliskiem a niszą ekologiczną organizmu omawia prawo minimum i prawo tolerancji ekologicznej wyjaśnia, na czym polega zasada współdziałania wyjaśnia różnicę między zasobami środowiska a warunkami środowiska podaje przykłady ilustrujące prawo minimum, prawo tolerancji ekologicznej, zasadę współdziałania czynników wymienia podobieństwa i różnice między prawem minimum a prawem tolerancji ekologicznej uzasadnia, że istnieje 93

95 ekologiczna, gatunki wskaźnikowe wymienia przykłady praktycznego zastosowania gatunków wskaźnikowych czynników środowiska wyjaśnia, dlaczego porosty wykorzystuje się do oceny stanu czystości powietrza związek między zakresem tolerancji organizmów a ich rozmieszczeniem na Ziemi charakteryzuje zasady wyodrębniania form ekologicznych organizmów wyjaśnia pojęcia: eurybionty, stenobionty interpretuje wykres ilustrujący zakres tolerancji różnych gatunków wobec wybranego czynnika środowiska a wskaźnikowymi charakteryzuje formy ekologiczne roślin wyodrębnione ze względu na wymagania dotyczące ilości wody planuje doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji wybranego gatunku rośliny na działanie określonego czynnika środowiska 2. Ekologia populacji wyjaśnia pojęcie populacja lokalna gatunku wymienia dwa podstawowe typy oddziaływania między osobnikami w populacji wymienia cechy charakteryzujące populację omawia znaczenie liczebności i zagęszczenia jako parametrów opisujących populację wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji wyjaśnia pojęcia: rozrodczość, śmiertelność, migracja, struktura wiekowa populacji, struktura płciowa populacji, zasięg przestrzenny, rozmieszczenie, emigracja, imigracja charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia populacji i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich przedstawia trzy podstawowe typy krzywej przeżywania, podaje przykłady gatunków, dla których są one charakterystyczne charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograniczające liczebność populacji wyjaśnia pojęcia: opór środowiska, tempo wzrostu populacji charakteryzuje oddziaływania między członkami populacji omawia regułę Alleego i podaje przykłady jej działania wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywania organizmów analizuje piramidę obrazującą strukturę wiekową i strukturę płciową populacji określa możliwości rozwoju danej populacji przedstawia w sposób graficzny wzrost wykładniczy i wzrost wskazuje różnice między rozrodczością fizjologiczną i ekologiczną oraz śmiertelnością fizjologiczną i ekologiczną porównuje strategie rozrodu typu r oraz typu K charakteryzuje czynniki wpływające na liczebność populacji porównuje podstawowe modele wzrostu populacji i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich omawia formy rozmieszczenia skupiskowego populacji omawia trzy podstawowe 94

96 logistyczny populacji wymienia zalety i wady życia w grupie wyjaśnia, na czym polega zasada konkurencyjnego wypierania omawia skutki konkurencji blisko spokrewnionych gatunków na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez Gieorgija Gausego wymienia konsekwencje zawężenia nisz ekologicznych konkurujących gatunków analizuje cykliczne zmiany liczebności populacji zjadającego i populacji zjadanego porównuje drapieżnictwo, roślinożerność i pasożytnictwo okresy w życiu każdego osobnika 3. Oddziaływania antagonistyczne między organizmami klasyfikuje oddziaływania międzygatunkowe na antagoniczne i nieantagonistyczne wymienia przykłady oddziaływań anatagonistycznych wymienia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej wymienia przykłady oddziaływań międzygatunkowych ograniczających liczebność populacji wymienia główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej charakteryzuje oddziaływania międzygatunkowe w relacjach: ofiara drapieżnik, roślina roślinożerca, żywiciel pasożyt charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne: ofiar i drapieżników, roślin i roślinożerców, pasożytów i żywicieli klasyfikuje pasożyty według wskazanych kryteriów planuje doświadczenie mające na celu wykazanie istnienia konkurencyjnego wypierania charakteryzuje skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej określa skutki działania substancji allelopatycznych wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki i roślinożercy przewiduje skutki masowych pojawów organizmów w środowisku wyjaśnia znaczenie wektorów w rozprzestrzenianiu się pasożytów 4. Oddziaływania nieantagonistyczne między organizmami wymienia nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe wyjaśnia pojęcia: mutualizm, komensalizm charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne organizmów pozostających w związku mutualistycznym wymienia przykłady zachowań mutualistycznych i komensalistycznych klasyfikuje rodzaje ekosystemów klasyfikuje elementy ekosystemu na biotyczne i abiotyczne porównuje mutualizm obligatoryjny i mutualizm fakultatywny omawia przykłady mutualizmu i komensalizmu 5. Struktura ekosystemu wyjaśnia pojęcia: ekosystem, biocenoza, biotop, struktura troficzna ekosystemu, struktura przestrzenna ekosystemu, sukcesja określa kryteria podziału ekosystemów charakteryzuje rodzaje ekosystemów wyjaśnia, na czym polega określa kryteria podziału sukcesji ekologicznej omawia rolę organizmów w procesach glebotwórczych 95

97 ekologiczna wymienia biotyczne i abiotyczne elementy ekosystemu wyjaśnia, jaką rolę w biocenozie odgrywają producenci, konsumenci i destruenci charakteryzuje strukturę przestrzenną i troficzną ekosystemu wyjaśnia, na czym polega sukcesja wyjaśnia, na czym polega eutrofizacja jezior rola biocenozy w kształtowaniu biotopu wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosystemu charakteryzuje procesy glebotwórcze omawia przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej wyróżnia i porównuje dwa typy łańcuchów troficznych wyjaśnia pojęcia: produkcja pierwotna (brutto, netto), produkcja wtórna (brutto, netto) wyjaśnia, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystarczalny omawia przyczyny zaburzenia równowagi w ekosystemach charakteryzuje poziomy glebowe omawia wpływ biocenozy na mikroklimat omawia etapy eutrofizacji jezior 6. Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie wyjaśnia pojęcia: łańcuch troficzny, poziom troficzny, sieć troficzna wskazuje zależności między poziomami troficznymi wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosystemów konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne nazywa poziomy troficzne w łańcuchu troficznym i sieci troficznej wyjaśnia zjawisko krążenia materii i przepływu energii w ekosystemie porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie analizuje produkcję pierwotną i wtórną wybranego ekosystemu rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy wyjaśnia, dlaczego lasy równikowe i rafy koralowe są ekosystemami o najwyższej produktywności określa rolę organizmów w obiegu pierwiastków omawia przebieg reakcji nitryfikacji 7. Obieg węgla i azotu w przyrodzie wyjaśnia pojęcie cykle biogeochemiczne wyjaśnia, na czym polegają obieg węgla i obieg azotu w przyrodzie wymienia źródła węgla w przyrodzie wyjaśnia, jaki wpływ na obieg pierwiastków chemicznych w przyrodzie ma działalność gospodarcza człowieka omawia schematy obiegu węgla i obiegu azotu w przyrodzie wyjaśnia, na czym polega nitryfikacja, amonifikacja oraz denitryfikacja 8. Różnorodność biologiczna wyjaśnia pojęcia: biom, różnorodność biologiczna omawia poziomy różnorodności biologicznej wymienia główne biomy lądowe i podaje nazwy stref klimatycznych, w których się one znajdują omawia kryteria, na podstawie których wyróżniono biomy charakteryzuje biomy lądowe oraz obszary gór wysokich, uwzględniając takie czynniki, jak warunki klimatyczne, warunki omawia różnice w rozmieszczeniu gatunków na Ziemi wyjaśnia pojęcie ogniska różnorodności biologicznej określa warunki życia w porównywalnych dowodzi trudności w określaniu różnorodności gatunkowej na Ziemi ocenia stopień poznania różnorodności gatunkowej Ziemi porównuje różnorodność 96

98 wymienia główne biomy wodne glebowe, przeważającą roślinność i towarzyszące jej zwierzęta charakteryzuje warstwy lasu występujące w biomach leśnych omawia strefowość biomów wodnych na przykładzie jeziora i oceanu charakteryzuje biomy wodne, uwzględniając takie czynniki, jak warunki tlenowe, świetlne, głębokość, przeważającą roślinność oraz towarzyszące jej zwierzęta strefach jeziora i morza lub oceanu gatunkową poszczególnych biomów 9. Czynniki kształtujące różnorodność biologiczną wymienia czynniki geograficzne wpływające na bioróżnorodność omawia przykłady negatywnego wpływu człowieka na bioróżnorodność wymienia powody ochrony przyrody wymienia przykłady działań podejmowanych w celu ochrony gatunków i ekosystemów klasyfikuje czynniki kształtujące różnorodność biologiczną omawia wpływ czynników geograficznych i antropogenicznych na różnorodność biologiczną wyjaśnia, na czym polega ochrona przyrody czynna i bierna podaje przykłady działań z zakresu ochrony czynnej i biernej uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów wyjaśnia, na czym polega introdukcja i reintrodukcja gatunku wymienia przykłady gatunków, których introdukcja w niektórych regionach Polski spowodowała zmniejszenie różnorodności gatunkowej określa wpływ zlodowaceń i ukształtowania powierzchni na różnorodność biologiczną wyjaśnia pojęcia: relikt, ostoja, endemit uzasadnia konieczność ochrony dawnych odmian roślin i ras zwierząt wskazuje konsekwencje zmniejszenia różnorodności biologicznej wymienia przykłady gatunków, których populacje zostały odtworzone określa wpływ gatunków inwazyjnych na gatunki rodzime określa znaczenie korytarzy ekologicznych 10. Elementy ochrony środowiska klasyfikuje zasoby przyrody wymienia skutki eksploatacji zasobów nieodnawialnych wymienia skutki eksploatacji zasobów odnawialnych wymienia przyczyny wyjaśnia pojęcie rekultywacja omawia skutki przedstawia założenia koncepcji rozwoju zrównoważonego 97

99 wyjaśnia pojęcia: efekt cieplarniany, kwaśne opady, smog, dziura ozonowa, alternatywne źródła energii, recykling podaje przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody globalnego ocieplenia klimatu, powstawania kwaśnych opadów, smogu i dziury ozonowej wyjaśnia, w jaki sposób niewłaściwa eksploatacja zasobów przyrody wpływa na środowisko omawia skutki kwaśnych opadów dla środowiska i zdrowia człowieka wymienia skutki powstawania dziury ozonowej wymienia sposoby utylizacji odpadów eksploatacji zasobów odnawialnych wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do powstania efektu cieplarnianego uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody omawia proces powstawania kwaśnych opadów ocenia wpływ różnych metod utylizacji odpadów na środowisko odróżnia rodzaje smogu wyjaśnia zależność między dziurą ozonową a powstawaniem nowotworów uzasadnia konieczność gospodarowania odpadami Ewolucja organizmów 1. Rozwój myśli ewolucyjnej wyjaśnia pojęcia: ewolucja biologiczna, ewolucjonizm, dobór naturalny, dobór sztuczny omawia główne założenia teorii doboru naturalnego Karola Darwina przedstawia główne założenia teorii Jeana Baptiste a Lamarcka i kreacjonistów wyjaśnia, dlaczego teoria J.B. Lamarcka odegrała ważną rolę w rozwoju myśli ewolucyjnej wyjaśnia relacje między teorią doboru naturalnego K. Darwina a syntetyczną teorią ewolucji wyjaśnia pojęcie walka o byt wyjaśnia, jakie warunki środowiska sprzyjały przetrwaniu skamieniałości do czasów współczesnych wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic w budowie narządów homologicznych wyjaśnia powody, dla porównuje dobór naturalny i dobór sztuczny omawia główne założenia syntetycznej teorii ewolucji charakteryzuje teorie dotyczące życia na Ziemi głoszone do XIX w. omawia założenia teorii Georges a Cuviera ocenia wpływ podróży K. Darwina na rozwój jego teorii ewolucji 2. Dowody ewolucji wymienia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady wyjaśnia pojęcia: skamieniałości przewodnie, anatomia porównawcza wymienia cechy anatomiczne organizmów potwierdzające jedność ich wymienia przykłady zwierząt zaliczanych do form przejściowych oraz podaje cechy tych zwierząt podaje przykład metody pozwalającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych wyjaśnia pojęcie formy przejściowe wyjaśnia, na czym opierają się radioizotopowe i biostratygraficzne metody datowania analizuje budowę przednich kończyn 98

100 planu budowy których pewne grupy organizmów nazywa się żywymi skamieniałościami wymienia przykład metody pozwalającej na ocenę względnego wieku skał osadowych wyjaśnia różnicę między atawizmem a narządem szczątkowym wymienia przykłady atawizmów i narządów szczątkowych wyjaśnia, czym się zajmuje paleontologia wyjaśnia pojęcia: dywergencja, konwergencja wymienia przykłady dywergencji i konwergencji wymienia przykłady dowodów ewolucji z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filogenetycznego organizmów wymienia przykłady działania różnych form doboru naturalnego w przyrodzie wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie omawia występowanie genu anemii sierpowatej w populacjach ludzi żyjących na obszarach dotkniętych malarią przedstawicieli różnych gatunków ssaków i wskazuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu oraz środowisku ich życia wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c u wybranych gatunków w ustalaniu stopnia pokrewieństwa między nimi 3. Dobór naturalny główny mechanizm ewolucji wyjaśnia pojęcia: dymorfizm płciowy, dobór płciowy, dobór krewniaczy, dobór stabilizujący, dobór kierunkowy, dobór rozrywający wymienia przykłady dymorfizmu płciowego charakteryzuje sposób i przewiduje efekty działania doboru stabilizującego, kierunkowego oraz rozrywającego wyjaśnia, na czym polega zmienność wewnątrzgatunkowa wyjaśnia, który z rodzajów zmienności organizmów ma znaczenie ewolucyjne omawia rolę mutacji w kształtowaniu zmienności genetycznej populacji wyjaśnia pojęcie preferencje w krzyżowaniu wymienia przykłady występowania preferencji w krzyżowaniu w przyrodzie podaje przykłady utrzymywania się w populacji człowieka alleli warunkujących choroby genetyczne omawia dymorfizm płciowy jako wynik istnienia preferencji w krzyżowaniu wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne 99

101 4. Ewolucja na poziomie populacji wyjaśnia pojęcia: genetyka populacyjna, pula genowa populacji wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji wymienia czynniki ewolucji wyjaśnia, na czym polega zjawisko dryfu genetycznego i wymienia skutki jego działania w przyrodzie wymienia warunki, które spełnia populacja znajdująca się w stanie równowagi genetycznej omawia regułę Hardy ego Weinberga oblicza częstość występowania genotypów i fenotypów w populacji wyjaśnia rolę dryfu genetycznego w kształtowaniu puli genetycznej populacji na przykładach efektu założyciela oraz efektu wąskiego gardła sprawdza, czy populacja znajduje się w stanie równowagi genetycznej 5. Powstawanie gatunków specjacja przedstawia biologiczną koncepcję gatunku wyjaśnia pojęcia: mechanizmy izolacji rozrodczej, specjacja omawia znaczenie mechanizmów izolacji rozrodczej w przyrodzie klasyfikuje mechanizmy izolacji rozrodczej wymienia rodzaje specjacji wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec gatunków rozmnażających się bezpłciowo charakteryzuje rodzaje specjacji, biorąc pod uwagę typ pierwotnej bariery izolacyjnej charakteryzuje prezygotyczne i postzygotyczne mechanizmy izolacji rozrodczej oraz podaje przykłady ich działania omawia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji 6. Prawidłowości ewolucji. Koewolucja wyjaśnia pojęcie prawidłowości ewolucji wymienia prawidłowości ewolucji wyjaśnia pojęcia: mikroewolucja, makroewolucja, kierunkowość ewolucji, nieodwracalność ewolucji, koewolucja wymienia prawdopodobne przyczyny nieodwracalności ewolucji wymienia czynniki, które wpływają na tempo ewolucji charakteryzuje sposoby określania tempa ewolucji wymienia przykłady koewolucji omawia skutki doboru naturalnego w postaci powstawania różnych strategii życiowych organizmów wyjaśnia, na czym polega teoria samorzutnej syntezy związków organicznych przedstawia przebieg i wyniki doświadczenia Stanley a Millera wymienia przykłady przemian w skali mikroi makroewolucji wyjaśnia wpływ doboru naturalnego na kierunek ewolucji omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej 7. Historia życia na Ziemi wymienia etapy rozwoju życia na Ziemi wymienia warunki środowiska, które umożliwiły samorzutną syntezę pierwszych charakteryzuje warunki klimatyczne i fizykochemiczne panujące na Ziemi ok. 4 mld lat temu wyjaśnia pojęcie makrocząsteczka ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera i H. Ureya w postępie badań nad powstaniem życia na Ziemi wyjaśnia, dlaczego 100

102 związków organicznych charakteryzuje środowisko oraz tryb życia pierwszych organizmów jednokomórkowych wymienia główne założenia teorii endosymbiozy charakteryzuje zmiany prowadzące do powstania organizmów wielokomórkowych nazywa erę i okres, w których pojawiły się pierwsze rośliny lądowe nazywa grupy zwierząt, które jako pierwsze pojawiły się w środowisku lądowym charakteryzuje warunki sprzyjające powstawaniu pierwszych makrocząsteczek na Ziemi wyjaśnia, jak się zmieniał sposób odżywiania pierwszych organizmów jednokomórkowych wyjaśnia, na czym polegają sposoby odżywiania chemoautotrofów i fotoautotrofów wyjaśnia, w jaki sposób wędrówka kontynentów wpłynęła na rozmieszczenie organizmów na Ziemi wyjaśnia, jakie dane można uzyskać dzięki analizie tabeli stratygraficznej i Harolda Ureya wyjaśnia pojęcia: bulion pierwotny, pizza pierwotna w nawiązaniu do etapów ewolucji chemicznej wyjaśnia rolę kwasów nukleinowych w powstaniu życia na Ziemi wymienia argumenty przemawiające za słusznością teorii endosymbiozy wskazuje bezpośrednią przyczynę stopniowych i nieodwracalnych zmian warunków panujących na Ziemi odkrycie rybozymów miało duże znaczenie w rozwoju teorii powstania życia na Ziemi wyjaśnia, w jaki sposób pierwsze fotoautotrofy zmieniły warunki na Ziemi wyjaśnia, jakie korzyści adaptacyjne miało wykształcenie się form wielokomórkowych wymienia okresy, w których nastąpiły masowe wymierania organizmów określa prawdopodobne przyczyny wielkich wymierań organizmów w historii Ziemi analizuje cechy z zakresu anatomii, immunologii, genetyki i zachowania świadczące o powiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi wymienia drobne cechy morfologiczne właściwe tylko człowiekowi omawia drogi rozprzestrzeniania się rodzaju Homo z Afryki na pozostałe kontynenty omawia negatywne skutki pionizacji ciała 8. Antropogeneza wyjaśnia pojęcia: antropogeneza, antropologia określa stanowisko systematyczne człowieka wymienia kilka cech wspólnych naczelnych wymienia główne cechy budowy ciała charakterystyczne dla człowieka określa chronologię występowania przedstawicieli rodzaju Homo wymienia korzyści wynikające z pionizacji ciała, redukcji owłosienia oraz zwiększania masy i objętości mózgu omawia warunki, w których doszło do powstania bezpośrednich przodków człowieka omawia zmiany, które zaszły podczas ewolucji rodzaju Homo uzasadnia przynależność człowieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: kręgowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne wymienia rodzaje człekokształtnych wymienia zmiany w budowie szkieletu wynikające z pionizacji ciała oraz stopniowego zwiększania masy i objętości mózgowia charakteryzuje budowę oraz tryb życia bezpośrednich przodków człowieka 101

103 I Zasady ogólne: Wymagania edukacyjne z historii, historii i społeczeństwa 1. Nauczyciel na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów o wymaganiach edukacyjnych wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania oraz przedstawia uczniom zasady przedmiotowego systemu oceniania. 2. Nauczyciel informuje uczniów o sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów. 3. Oceny są jawne zarówno dla uczniów, jak i rodziców. 4. Sprawdzone i ocenione prace kontrolne uczeń (jak i jego rodzice w razie życzenia) otrzymuje do wglądu na zasadach określonych przez nauczyciela. 5. Oceny klasyfikacyjne ustala się w terminach i skali określonej w Wewnątrzszkolnym Systemie Oceniania. 6. Na ocenę śródroczną i roczną z historii składa się: wiedza merytoryczna, posługiwanie się terminologią właściwą przedmiotowi, umiejętność uzasadniania i argumentowania, sposób rozwiązywania problemów, kreatywność, umiejętność komunikowania się, jasność i precyzyjność wypowiedzi, wykorzystywanie wiedzy w nowych sytuacjach poznawczych. II Zasady oceniania bieżącego: 1. Prace pisemne - zadania domowe w formie dłuższej wypowiedzi referatu, opisu, notatki, wypracowania łącznie do 6 prac w roku szkolnym; - brak zgłoszenia nieodrobionej pracy domowej odkryty przez nauczyciela w czasie lekcji skutkuje oceną niedostateczną wpisaną do dziennika; - przy ocenie pisemnej pracy domowej uwzględnia się: zgodność z tematem pracy, poprawność merytoryczną, zawartość rzeczową, wkład pracy ucznia, kreatywność, spójność językową oraz poprawność ortograficzną. 2. Kartkówki minutowe kartkówki (testy sprawdzające) z ostatnich trzech lekcji bieżących łącznie do trzech w semestrze; - kartkówki nie są przez nauczyciela zapowiadane wcześniej i mają rangę odpowiedzi ustnych uczniów; - zgłoszenie nieprzygotowania do lekcji zgodnie z punktem nr 7 zwalnia ucznia z pisania kartkówki; - ocena uzyskana z kartkówki nie podlega poprawie. 3. Sprawdziany - sprawdziany przeprowadza się po zrealizowaniu każdego działu programowego i obejmują one większą partię materiału składającą się na cały zakres danego działu programowego; - sprawdzian powinien być zapowiedziany co najmniej jeden tydzień przed terminem jego przeprowadzenia i poprzedzony lekcją powtórzeniową; - w przypadku nie uczestniczenia w pisemnym sprawdzianie, bez względu na przyczyny, uczeń ma obowiązek poddać się tej formie sprawdzania osiągnięć w określonym przez nauczyciela terminie; nie poddanie się tej formie sprawdzania osiągnięć jest równoznaczne z wystawieniem oceny niedostatecznej; 102

104 - w przypadku nieobecności nauczyciela w dniu zapowiedzianego sprawdzianu lub uzasadnionej nieobecności klasy, termin zostanie uzgodniony ponownie, ale nie obowiązuje wtedy konieczność tygodniowego wyprzedzenia; - na koniec semestru / roku szkolnego nie przewiduje się końcowego sprawdzianu zaliczeniowego; - prace pisemne (w tym kartkówki i sprawdziany) są punktowane zgodnie z WSO. - uczeń, który otrzymał ze sprawdzianu ocenę niedostateczną ma prawo do jej poprawy w ciągu pierwszego tygodnia od oddania przez nauczyciela ocenionych prac. W uzasadnionych przypadkach (np. choroba lub badania lekarskie) należy poprawić ocenę niedostateczną w terminie nie przekraczającym dwóch tygodni od momentu oddania prac uczniom. Pierwsza ocena, tj. niedostateczna, jest odnotowana w dzienniku obok poprawionej i obydwie są brane pod uwagę przy ustalaniu oceny śródrocznej i rocznej. Poprawa sprawdzianu odbywa się tylko raz, w formie pisemnej. 4. Wypowiedź ustna - uczeń powinien przynajmniej raz w semestrze uczestniczyć w tej formie sprawdzania wiadomości i umiejętności; - w odpowiedzi ustnej ocenie podlega: zawartość merytoryczna wypowiedzi, w tym posługiwanie się terminologią przedmiotową, kompozycja logiczna i spójność wypowiedzi, umiejętność uzasadniania i argumentowania, formułowania myśli, wyrażania sądów i opinii, jasność i precyzyjność wypowiedzi, poprawność językowa; - wypowiedź ustna ucznia dotyczy zawsze materiału programowego z trzech ostatnich lekcji bieżących; - wystawiona ocena powinna być krótko uzasadniona przez nauczyciela; - ocena z odpowiedzi ustnej nie podlega poprawie. 5. Aktywność ucznia na lekcji - uczeń ma obowiązek aktywnie uczestniczyć w lekcjach i angażować się we wszelkie czynności edukacyjne podejmowane na zajęciach przedmiotowych; - za aktywne uczestnictwo w lekcji uczeń może otrzymać plusa (+). Otrzymanie pięciu plusów skutkuje wpisaniem do dziennika oceny bardzo dobrej za aktywność; - brak jakiejkolwiek pracy ucznia na lekcji, pomimo kontroli i zwracania uwagi przez nauczyciela oraz niewykonanie żadnego ćwiczenia i zadania może skutkować oceną niedostateczny wpisaną na danej lekcji do dziennika. 6. Prezentacje multimedialne - prezentacja może być przygotowana przez ucznia wskazanego przez nauczyciela lub przez ochotnika; samodzielnie lub w grupie dwu, trzyosobowej; -przy ocenie prezentacji bierze się pod uwagę: poprawność merytoryczną, zawartość rzeczową, wkład pracy ucznia, kreatywność, umiejętność atrakcyjnego przedstawienia prezentacji. 7. Nieprzygotowanie do lekcji - uczeń ma prawo do zgłoszenia nieprzygotowania jeden raz w semestrze jeśli zajęcia obejmują jedną lub dwie godziny w tygodniu, lub dwa razy w semestrze jeśli zajęcia odbywają się w wymiarze większym niż dwie godziny w tygodniu; - nieprzygotowanie do lekcji należy zgłaszać na początku lekcji, tuż po przerwie i przywitaniu się nauczyciela z klasą. Nie jest wtedy wymagane podanie przyczyny nieprzygotowania. - w przypadku, kiedy uczeń nie jest przygotowany do zajęć, a nie zgłosił tego faktu, otrzymuje ocenę niedostateczny wpisaną do dziennika. - nieusprawiedliwione niczym nieprzygotowanie się do lekcji, w sytuacji, gdy uczeń wykorzystał limit, skutkuje oceną niedostateczny; - w przypadkach uzasadnionych, np. długiej choroby, potwierdzonej zaświadczeniem lekarskim na piśmie, uczeń zgłasza brak przygotowania do lekcji i wówczas nie odnotowuje się tego nieprzygotowania jako kolejnego. W takich przypadkach uczeń ma jednak obowiązek uzupełnić braki wiedzy i notatki w możliwie krótkim czasie. 103

105 8. Przeliczanie punktów za sprawdziany i kartkówki na stopnie szkolne odbywa się według następującej skali procentowej w stosunku do ilości wszystkich, możliwych do uzyskania punktów: niedostateczny (ndst) 0 39% dopuszczający (dop) 40 49% dostateczny (dst) 50 74% dobry (db) 75 89% bardzo dobry (bdb) % celujący (cel) powyżej 100% III Wymagania na poszczególne oceny: Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca): Uczeń: -ma niepełna wiedzę określoną w podstawie programowej, -sytuuje najważniejsze wydarzenia w czasie i przestrzeni, -rozpoznaje związki przyczynowo-skutkowe, -przedstawia przy pomocy nauczyciela wyniki swojej pracy w formie ustnej i pisemnej, -określa rodzaj źródła historycznego, odszukuje najważniejsze informacje w źródle pisanym. Wymagania podstawowe (ocena dostateczna): Uczeń: - ma niepełna wiedzę określoną w podstawie programowej, -selekcjonuje podstawowe fakty, -wiąże fakty w łańcuchy przyczynowo-skutkowe, -odnajduje najważniejsze informacje zawarte w kilku źródłach pisanych, dokonuje ich wspólnej analizy, -odróżnia fakty od opinii, -przeprowadza podstawowe rekonstrukcje genezy, mechanizmów przebiegu oraz konsekwencji wybranego zjawiska z jednej płaszczyzny procesu historycznego, -samodzielnie przedstawia wyniki swojej pracy w formie ustnej i pisemnej. Wymagania rozszerzające (ocena dobra): Uczeń: -ma wiedzę i umiejętności historyczne określone w podstawie programowej, potrafi się nimi posłużyć w typowych sytuacjach, -analizuje i porównuje informacje zawarte w różnych źródłach, -przeprowadza krytyczną analizę źródeł informacji, -dokonuje wszechstronnej analizy genezy, mechanizmów przebiegu oraz konsekwencji wybranego zjawiska historycznego. Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra): Uczeń: -ma wiedzę i umiejętności historyczne określone w podstawie programowej, potrafi się nimi posłużyć w różnych sytuacjach problemowych, -analizuje i porównuje dane zawarte w różnych źródłach historycznych, potrafi je samodzielnie zinterpretować, -zauważa rozmaite interpretacje wydarzeń i procesów historycznych, -samodzielnie ocenia postacie, wydarzenia oraz procesy, -aktywnie wykorzystuje swoją wiedzę na lekcji i w trakcie zajęć pozalekcyjnych, -formułuje problemy historyczne. Wymagania wykraczające (ocena celująca): Uczeń: 104

106 -ma wiedzę i umiejętności wykraczające poza podstawę programową; zna literaturę historyczną, umie zastosować wiedzę w sytuacjach problemowych, -samodzielnie rozwija swoje zainteresowania, -startuje z sukcesami w konkursach i olimpiadach historycznych (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 20 sierpnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych [DzU nr 156, poz. 1046] finalistom lub laureatom olimpiad albo konkursów przysługują oceny celujące; jednak ze względu na ograniczony zasięg tematyczny programu pierwszej klasy szkoły ponadgimnazjalnej osiągnięcie sukcesu w olimpiadzie lub konkursie nie powinno decydować o ocenie celującej), -samodzielnie formułuje i rozwiązuje problemy historyczne z wykorzystaniem popularnonaukowych i naukowych źródeł informacji. IV Zasady informowania o wymaganiach edukacyjnych i postępach uczniów w nauce przedmiotu: 1. Wszystkie oceny są jawne i podawane na bieżąco. 2. Prace pisemne otrzymuje uczeń do wglądu na lekcji. 3. Sprawdziany są przechowywane przez nauczyciela do czasu wystawienia oceny rocznej. 4. Ocena jest wyrażona stopniem szkolnym od 1(ndst) do 6 (cel). 5. Uczeń mający kłopoty z opanowaniem materiału nauczania może zwrócić się o pomoc do nauczyciela i, jeżeli jest to pożądane, wspólnie z nim ustala program wspomagający. 6. Sprawy, które nie zostały ujęte w niniejszym Przedmiotowym Systemie Oceniania reguluje Wewnątrzszkolny System Oceniania. Wymagania edukacyjne z wiedzy o społeczeństwie I Zasady ogólne: 1. Nauczyciel na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów o wymaganiach edukacyjnych wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania oraz przedstawia uczniom zasady przedmiotowego systemu oceniania. 2. Nauczyciel informuje uczniów o sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów. 3. Oceny są jawne zarówno dla uczniów, jak i rodziców. 4. Sprawdzone i ocenione prace kontrolne uczeń (jak i jego rodzice w razie życzenia) otrzymuje do wglądu na zasadach określonych przez nauczyciela. 5. Oceny klasyfikacyjne ustala się w terminach i skali określonej w Wewnątrzszkolnym Systemie Oceniania. 6. Na ocenę śródroczną i roczną z wiedzy o społeczeństwie składa się: wiedza merytoryczna, posługiwanie się terminologią właściwą przedmiotowi, umiejętność uzasadniania i argumentowania, sposób rozwiązywania problemów, kreatywność, umiejętność komunikowania się, jasność i precyzyjność wypowiedzi, wykorzystywanie wiedzy w nowych sytuacjach poznawczych. II Zasady oceniania bieżącego: 1. Prace pisemne - zadania domowe w formie dłuższej wypowiedzi referatu, opisu, notatki, wypracowania łącznie do 6 prac w roku szkolnym; 105

107 - brak zgłoszenia nieodrobionej pracy domowej odkryty przez nauczyciela w czasie lekcji skutkuje oceną niedostateczną wpisaną do dziennika; - przy ocenie pisemnej pracy domowej uwzględnia się: zgodność z tematem pracy, poprawność merytoryczną, zawartość rzeczową, wkład pracy ucznia, kreatywność, spójność językową oraz poprawność ortograficzną. 2. Kartkówki minutowe kartkówki (testy sprawdzające) z ostatnich trzech lekcji bieżących łącznie do trzech w semestrze; - kartkówki nie są przez nauczyciela zapowiadane wcześniej i mają rangę odpowiedzi ustnych uczniów; - zgłoszenie nieprzygotowania do lekcji zgodnie z punktem nr 8 zwalnia ucznia z pisania kartkówki; - ocena uzyskana z kartkówki nie podlega poprawie. 3. Sprawdziany - sprawdziany przeprowadza się po zrealizowaniu każdego działu programowego i obejmują one większą partię materiału składającą się na cały zakres danego działu programowego; - sprawdzian powinien być zapowiedziany co najmniej jeden tydzień przed terminem jego przeprowadzenia i poprzedzony lekcją powtórzeniową; - w przypadku nie uczestniczenia w pisemnym sprawdzianie, bez względu na przyczyny, uczeń ma obowiązek poddać się tej formie sprawdzania osiągnięć w określonym przez nauczyciela terminie; nie poddanie się tej formie sprawdzania osiągnięć jest równoznaczne z wystawieniem oceny niedostatecznej; - w przypadku nieobecności nauczyciela w dniu zapowiedzianego sprawdzianu lub uzasadnionej nieobecności klasy, termin zostanie uzgodniony ponownie, ale nie obowiązuje wtedy konieczność tygodniowego wyprzedzenia; - na koniec semestru / roku szkolnego nie przewiduje się końcowego sprawdzianu zaliczeniowego; - prace pisemne (w tym kartkówki i sprawdziany) są punktowane zgodnie z WSO. - uczeń, który otrzymał ze sprawdzianu ocenę niedostateczną ma prawo do jej poprawy w ciągu pierwszego tygodnia od oddania przez nauczyciela ocenionych prac. W uzasadnionych przypadkach (np. choroba lub badania lekarskie) należy poprawić ocenę niedostateczną w terminie nie przekraczającym dwóch tygodni od momentu oddania prac uczniom. Pierwsza ocena, tj. niedostateczna, jest odnotowana w dzienniku obok poprawionej i obydwie są brane pod uwagę przy ustalaniu oceny śródrocznej i rocznej. Poprawa sprawdzianu odbywa się tylko raz, w formie pisemnej. 4. Wypowiedź ustna - uczeń powinien przynajmniej raz w semestrze uczestniczyć w tej formie sprawdzania wiadomości i umiejętności; - w odpowiedzi ustnej ocenie podlega: zawartość merytoryczna wypowiedzi, w tym posługiwanie się terminologią przedmiotową, kompozycja logiczna i spójność wypowiedzi, umiejętność uzasadniania i argumentowania, formułowania myśli, wyrażania sądów i opinii, jasność i precyzyjność wypowiedzi, poprawność językowa; - wypowiedź ustna ucznia dotyczy zawsze materiału programowego z trzech ostatnich lekcji bieżących; - wystawiona ocena powinna być krótko uzasadniona przez nauczyciela; - ocena z odpowiedzi ustnej nie podlega poprawie. 5. Aktywność ucznia na lekcji - uczeń ma obowiązek aktywnie uczestniczyć w lekcjach i angażować się we wszelkie czynności edukacyjne podejmowane na zajęciach przedmiotowych; - za aktywne uczestnictwo w lekcji uczeń może otrzymać plusa (+). Otrzymanie pięciu plusów skutkuje wpisaniem do dziennika oceny bardzo dobrej za aktywność; 106

108 - brak jakiejkolwiek pracy ucznia na lekcji, pomimo kontroli i zwracania uwagi przez nauczyciela oraz niewykonanie żadnego ćwiczenia i zadania może skutkować oceną niedostateczny wpisaną na danej lekcji do dziennika. 6. Ćwiczenia wykonywane na lekcji - uczeń ma obowiązek rozwiązywać wszelkie ćwiczenia (karty pracy, zadania, testy, pytania do tekstów źródłowych) zlecone przez nauczyciela w czasie lekcji; - ćwiczenia wykonywane na lekcji podlegają ocenie; - niewykonywanie ćwiczeń zleconych przez nauczyciela może skutkować oceną niedostateczny wpisaną na danej lekcji do dziennika 7. Projekt edukacyjny - uczeń powinien przynajmniej raz w roku szkolnym uczestniczyć w przygotowaniu projektu; - przy ocenie projektu bierze się pod uwagę: zawartość merytoryczną, umiejętność zaplanowania własnej pracy oraz skutecznego rozwiązania problemu, umiejętność pracy zespołowej, stopień realizacji zamierzonego celu, sposób prezentacji wyników pracy własnej i zespołu. 8. Nieprzygotowanie do lekcji - uczeń ma prawo do zgłoszenia nieprzygotowania jeden raz w semestrze jeśli zajęcia obejmują jedną lub dwie godziny w tygodniu, lub dwa razy w semestrze jeśli zajęcia odbywają się w wymiarze większym niż dwie godziny w tygodniu; - nieprzygotowanie do lekcji należy zgłaszać na początku lekcji, tuż po przerwie i przywitaniu się nauczyciela z klasą. Nie jest wtedy wymagane podanie przyczyny nieprzygotowania. - w przypadku, kiedy uczeń nie jest przygotowany do zajęć, a nie zgłosił tego faktu, otrzymuje ocenę niedostateczny wpisaną do dziennika. - nieusprawiedliwione niczym nieprzygotowanie się do lekcji, w sytuacji, gdy uczeń wykorzystał limit, skutkuje oceną niedostateczny; - w przypadkach uzasadnionych, np. długiej choroby, potwierdzonej zaświadczeniem lekarskim na piśmie, uczeń zgłasza brak przygotowania do lekcji i wówczas nie odnotowuje się tego nieprzygotowania jako kolejnego. W takich przypadkach uczeń ma jednak obowiązek uzupełnić braki wiedzy i notatki w możliwie krótkim czasie. 9. Przeliczanie punktów za sprawdziany i kartkówki na stopnie szkolne odbywa się według następującej skali procentowej w stosunku do ilości wszystkich, możliwych do uzyskania punktów: niedostateczny (ndst) 0 39% dopuszczający (dop) 40 49% dostateczny (dst) 50 74% dobry (db) 75 89% bardzo dobry (bdb) % celujący (cel) powyżej 100% III Wymagania na poszczególne oceny: Ocena dopuszczająca: Wiedza: Uczeń spełnia wymagania konieczne. Umiejętności: Uczeń potrafi wykonać większość zadań praktycznych (np. wyszukać potrzebną informację, przygotować prostą prezentację); nie sprawia mu kłopotu stosowanie posiadanej wiedzy do opisu rzeczywistości. Postawy: Uczeń sam nie przejawia nadmiernej aktywności, ale wykonuje większość zadań zleconych mu przez nauczyciela. 107

109 Ocena dostateczna: Wiedza: Uczeń spełnia wymagania konieczne, a ponadto selekcjonuje i porównuje poznane zjawiska. Umiejętności: Uczeń nie tylko potrafi opisowo przedstawiać posiadaną wiedzę, ale stosuje bardziej skomplikowane operacje umysłowe, takie jak: porównywanie i rozpoznawanie faktów, wyciąganie prostych wniosków. Wypełnia według wzorów druki urzędowe. Postawy: Uczeń wykazuje się przeciętną aktywnością, bierze jednak udział w projektach klasowych i sumiennie wykonuje przydzielone mu zadania. Ocena dobra: Wiedza: Uczeń spełnia wymagania podstawowe, a ponadto wykazuje zainteresowanie problematyką omawianą na zajęciach. Umiejętności: Uczeń potrafi przygotować pisma o charakterze oficjalnym wychodzące poza schematyczne wzory; umie analitycznie i syntetycznie wykorzystywać posiadaną wiedzę. Postawy: Uczeń przejawia dużą aktywność, często inicjuje różne przedsięwzięcia, a ponadto podejmuje się działań wykraczających poza zaangażowanie swojej klasy. Ocena bardzo dobra: Wiedza: Uczeń spełnia wymagania rozszerzające, a ponadto umie ocenić otaczającą go rzeczywistość społeczno-polityczną zgodnie z przyjętymi kryteriami. Umiejętności: Uczeń nie tylko poprawnie wykorzystuje zdobytą wiedzę do przeprowadzania pogłębionych analiz i syntez, ale także potrafi formułować dojrzałe oceny, dobrze argumentować swoje racje i celnie ripostować podczas dyskusji lub debaty. Postawy: Uczeń prezentuje dojrzałą postawę obywatelską, jest bardzo aktywny na różnych polach aktywności społecznej, przy czym jego aktywność wykracza poza ramy szkoły, do której uczęszcza. Ocena celująca: Wiedza: Uczeń spełnia wymagania rozszerzające, a ponadto wykazuje szczególne zainteresowanie przedmiotem. Umiejętności: Uczeń osiągnął bardzo wysoki poziom rozwoju intelektualnego, co przejawia się m.in. w próbach samodzielnej interpretacji skomplikowanych problemów społecznych, politycznych lub prawnych. Postawy: Uczeń jest ponadprzeciętnie aktywny, zaangażowany w akcje społeczne i proobywatelskie, często przyjmuje rolę lidera społecznego. IV Zasady informowania o wymaganiach edukacyjnych i postępach uczniów w nauce przedmiotu: 1. Wszystkie oceny są jawne i podawane na bieżąco. 2. Prace pisemne otrzymuje uczeń do wglądu na lekcji. 3. Sprawdziany są przechowywane przez nauczyciela do czasu wystawienia oceny rocznej. 4. Ocena jest wyrażona stopniem szkolnym od 1(ndst) do 6 (cel). 108

110 5. Uczeń mający kłopoty z opanowaniem materiału nauczania może zwrócić się o pomoc do nauczyciela i, jeżeli jest to pożądane, wspólnie z nim ustala program wspomagający. 6. Sprawy, które nie zostały ujęte w niniejszym Przedmiotowym Systemie Oceniania reguluje Wewnątrzszkolny System Oceniania. 109

111 Wymagania edukacyjne z wiedzy o kulturze Cele kształcenia wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń odbiera teksty kultury i wykorzystuje informacje w nich zawarte, z uwzględnieniem specyfiki medium, w którym są przekazywane. II. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń tworzy wypowiedzi, celowo posługując się różnymi mediami (słowo mówione i pisane, obraz malarski, fotograficzny, filmowy, dźwięk, widowisko, środki multimedialne); aktywnie współtworzy kulturę lokalną (szkoły, dzielnicy, miejscowości). III. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń posługuje się pojęciem kultury rozumianej jako całokształt ludzkiej działalności; analizuje i interpretuje teksty kultury potoczne praktyki kultury, a także dzieła sztuki. Treści nauczania wymagania szczegółowe 1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń: 1) zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi; 2) wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną); 3) analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki; 4) analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki; 5) charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko); 6) wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia); 7) wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja); 8) lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród); 9) samodzielnie wyszukuje informacje na temat kultury w różnych mediach, bibliotekach. 2. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń: 1) wypowiada się w mowie i w piśmie na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki); 2) wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium); 3) przygotowuje prezentację lub inną formę wypowiedzi multimedialnej blog, forum, strona WWW na tematy związane z kulturą lokalną i regionu lub z szeroko pojętymi problemami kultury współczesnej; 4) bierze aktywny udział w szkolnych przedsięwzięciach artystycznych, animacyjnych, społecznych i innych (wystawa, happening, przedstawienie szkolne, gazetka szkolna, kulturalna akcja charytatywna); 5) organizuje proste działania o charakterze kulturalnym (spotkanie z twórcą kultury, przedsięwzięcie artystyczne, prezentacja własnych zainteresowań, tradycji lokalnej lub regionalnej); 110

112 6) określa swoje zainteresowania, potrzeby i preferencje kulturalne oraz uzasadnia je w dyskusji; 7) dba o ład i estetykę otoczenia, otacza opieką elementy dziedzictwa kulturowego. 3. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń: 1) odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny; 2) rozróżnienie, o którym mowa w pkt 1, stosuje w interpretacji wytworów kultury; 3) odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród); 4) interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski); 5) dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało; 6) posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych; 7) wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury. Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z wiedzy o kulturze Ocena pracy ucznia i jego postępów w nauce w przypadku przedmiotu wiedza o kulturze powinna odzwierciedlać zarówno zaangażowanie i inicjatywę podczas zajęć, wkład pracy, sumienność oraz rzetelność przy wykonywaniu różnego rodzaju zadań, a także opanowanie wiedzy. Ze względu na charakter przedmiotu uczeń ma możliwość uzyskania dodatkowej oceny za aktywność na zajęciach lekcyjnych, jak i uczestnictwo w działaniach artystycznym na rzecz szkoły. Na zajęciach obowiązuje sześciostopniowa skala ocen. Stopień niedostateczny (1) Uczeń: Stopień dopuszczający (2) Uczeń: zki szkolne. kultury; -skutkowe pomiędzy zjawiskami w kulturze; Stopień dostateczny (3) Uczeń: iewielkimi brakami; -skutkowe; ch kulturalnych. 111

113 Stopień dobry (4) Uczeń: typowych sytuacjach; za krytyczną analizę źródeł informacji; Stopień bardzo dobry (5) Uczeń: sytuacjach problemowych; podstawie programowej, potrafi się nimi posłużyć w czestniczy w wydarzeniach kulturalnych i samodzielnie je ocenia; Stopień celujący (6) Uczeń spełnia wszystkie wymagania niezbędne do uzyskania stopnia bardzo dobrego, a ponadto: czącą sztuki oraz wydarzeń kulturalnych i stosuje tę wiedzę w różnych sytuacjach problemowych; ych i podejmuje własne inicjatywy kulturotwórcze. Ocena pełni funkcję zarówno dydaktyczną, jak i wychowawczą, zatem powinna być zindywidualizowana, konsekwentna, systematyczna, obiektywna, rzetelna jawna. Jej celem jest mobilizowanie uczniów do poszerzania już zdobytej wiedzy, a także do opanowywania nowych umiejętności. Ocenie mogą podlegać następujące formy pracy i dokonania ucznia: i pozaszkolnych; dzielna; sprawdzian; Przy wystawianiu oceny końcowej nauczyciel powinien uwzględnić następujące elementy: ę; 112

114 Wymagania edukacyjne z podstaw przedsiębiorczości I. Wymagania programowe Poziom wymagań koniecznych (K) obejmuje wiadomości i umiejętności, które umożliwiają uczniowi świadomy udział lekcji, a także wykonywanie przez ucznia prostych zadań związanych z życiem codziennym. Powinny być opanowane przez każdego ucznia. Poziom wymagań podstawowych (P) określa wiadomości i umiejętności ważne i najbardziej uniwersalne, stosunkowo łatwe do opanowania i użyteczne w życiu codziennym oraz niezbędne do kontynuowania na wyższych poziomach. Poziom wymagań rozszerzających (R) dotyczy wiadomości i umiejętności trudniejszych, wspierających tematy podstawowe. Pośrednio mogą być użyteczne w pozaszkolnej działalności ucznia. Poziom wymagań dopełniających (D) zakłada opanowanie pełnego zakresu treści kształcenia. Określa wiadomości i umiejętności trudne do przyswojenia, złożone oraz o charakterze problemowym. Wymagania te są zaliczane najczęściej do wyższych kategorii celów kształcenia. Poziom wymagań wykraczających (W) obejmuje wiadomości i umiejętności wykraczające ponad treści zawarte w podręczniku. Dotyczy zagadnień szczególnie złożonych i twórczych naukowo. Oceniając wiedzę i umiejętności ucznia, będą brane pod uwagę jego indywidualne możliwości oraz zaangażowanie w pracę na lekcji. II. Oceny szkolne: Ocena dopuszczająca - wymagania na poziomie (K) Ocena dostateczna - wymagania na poziomie (K) i (P) Ocena dobra - wymagania na poziomie (K), (P) oraz (R) Ocena bardzo dobra - wymagania na poziomie (K), (P), (R) i (D) Ocena celująca - wymagania na poziomie (K), (P), (R), (D) oraz (W) Stopień dopuszczający Otrzymuje uczeń, który przyswoił treści konieczne. Z pomocą nauczyciela jest w stanie nadrobić braki w podstawowych umiejętnościach. Stopień dostateczny Może otrzymać uczeń, który opanował wiadomości podstawowe i z niewielką pomocą nauczyciela potrafi rozwiązać podstawowe problemy. Analizuje również proste zależności, a także próbuje porównywać, wnioskować i zajmować określone stanowisko. Stopień dobry Otrzymuje uczeń, który przyswoił treści rozszerzające, właściwie stosuje terminologię przedmiotową, aktywnie uczestniczy w zajęciach oraz stosuje wiadomości w sytuacjach typowych wg wzorów z lekcji i podręcznika, a także rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem poznanych metod. Ponadto samodzielnie pracuje z podręcznikiem i materiałami źródłowymi. Stopień bardzo dobry 113