Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Transkrypt

1 Vol. 3/2004 Nr 3(8) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Poziom zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1 The level of psychical fatigue among teenagers with type 1 diabetes mellitus 1 Leszek Szewczyk, 2 Agnieszka Szołtek 1 Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie 2 Zakład Psychologii Klinicznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Leszek Szewczyk, Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej AM ul. Chodźki 2, Lublin, tel , faks , leszeksz@dsk.lublin.pl Słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, zmęczenie psychiczne, nastolatki Key words: diabetes mellitus type 1, psychical fatigue, teenagers STRESZCZENIE/ABSTRACT Wstęp. Przedmiotem badań była analiza poziomu zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1. Celem badań była próba odpowiedzi na następujące pytania: Czy nastolatki chore na cukrzycę przejawiają wyższy poziom zmęczenia psychicznego w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami? 2) Czy istnieją różnice w natężeniu zmęczenia wśród nastolatków długo i krótko chorujących? Materiał i metody: Grupę eksperymentalną stanowiła młodzież w wieku lat(średnia wieku 14,5±, sd = 2,06) przebywająca w Klinice Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej w Lublinie. Przebadano 57 dzieci, w tym 37 długotrwale chorych (powyżej 2 lat) i 20, u których cukrzyca trwała do 1 roku. Grupę kontrolną stanowiła młodzież gimnazjalna w wieku lat (14,0±, sd = 0,99), licząca 56 osób. W badaniach zastosowano: Kwestionariusz do badania Zespołu Skumulowanego Zmęczenia (CFI) Rokuro Kosugo. Wyniki: Stwierdzono wyższe natężenie zmęczenia u nastolatków chorych w porównaniu ze zdrowymi. Różnice istotne statystycznie dotyczyły: B osłabionej witalności (p < 0,02), C przeciążenia psychicznego (p < 0,02), E niepokoju o swoje możliwości (p < 0,04) oraz wyniku ogólnego zmęczenia (p < 0,02). Nastolatki chore powyżej 2 lat odznaczały się wyższym poziomem zmęczenia niż nastolatki chorujące krócej. Różnice istotne statystycznie dotyczyły wszystkich kategorii zmęczenia z wyjątkiem osłabionej witalności. Introduction: The subject of the research was the analysis of the level of psychical fatigue among teenagers with type 1 diabetes mellitus. The aim of the research was to answer the following questions: Do teenagers with diabetes evidence the higher level of psychical fatigue in comparison with healthy teenagers? Are there any differences in the intensity of fatigue among teenagers being ill for a short and long time. Material and methods: The experimental group were young people between 12 and 18 (average age 14,5±, sd = 2.06) being hospitalized in the Department of Pediatric Endocrinology and Neurology in Lublin. 57 children were examined included 37 of long standing period of type1 diabetes mellitus (more than 2 years) and 20 whose illness has been lasting for 1 year. The control group were grammar school youngsters between (14.0±, sd = 0.99) compromising 56 people. The questionnaire to examine Vol. 3/2004, Nr 3(8) 59

2 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 3/2004;3(8):59-65 the Cumulative Fatigue Index (CFI) by Rokuro Kosugo was used in the research. Results: Higher intensity of fatigue among ill teenagers was stated in comparison with healthy teenagers. Substantial differences refer to: B weakened vitality (p < 0.02), C psychic surcharge (p < 0.02), E anxiety about their capabilities (p < 0.04) and the results of general fatigue (p < 0.02). Teenagers with diabetes for more than 2 years characterized with a higher level of fatigue than teenagers being ill for a shorter time. Substantial differences concerned all the categories of fatigue except for weakened vitality. Wstęp Konsekwencją długotrwałego trwania cukrzycy, a tym samym obniżenia odporności psychicznej, może być ujawnienie się zmęczenia psychicznego i fizycznego. Utrzymujące się ponad 6 miesięcy zmęczenie o charakterze przewlekłym lub nawracającym, lub nadmierna męczliwość, a także wykluczenie innych zaburzeń klinicznych stanowi kryteriiu rozpoznania zespołu chronicznego zmęczenia (Chronic Fatigue Syndrom CFS). Termin zespół przewlekłego zmęczenia wprowadzili badacze z Centrum Kontroli Zachorowań w Atlancie (Centre for Disease Control CDC), chcąc opisać schorzenie o nieznanej etiologii, którego podstawowym objawem jest utrzymujące się przez wiele miesięcy zmęczenie o charakterze zarówno fizycznym, jak i psychicznym, współwystępujące z różnymi niespecyficznymi objawami [1, 2]. Zdefiniowanie zespołu skumulowanego zmęczenia przysparzało badaczom licznych trudności, ponieważ objawy CFS są często niewyraźne, część z nich należy do obrazu innych chorób, dolegliwości są zamaskowane, odczuwane tylko przez cierpiącego, a trudne do wychwycenia przez obserwatora zewnętrznego [3]. Przyczyny przewlekłego zmęczenia nie zostały jeszcze poznane, powstało wiele hipotez próbujących wyjaśnić istotę zmęczenia, a mianowicie: hipotezy immunologiczne, wirusowe, psychologiczne, neurohormonalne [1, 4-6]. Brane jest także pod uwagę znaczenie psychosomatycznego distresu w wyniku nadmiaru różnych problemów [7], a więc sytuacja przeciążeniowa. Dzieci przewlekle chore wykazują większą podatność na zmęczenie, która jest efektem długotrwałego, nadmiernego przeciążenia układu nerwowego dziecka, co pociąga za sobą konsekwencje w postaci zmniejszonej wydolności fizycznej i psychicznej. Objawy zmęczenia zależą od ogólnego stanu zdrowia dziecka, jego cech osobowości, a także interakcji społecznych. Obciążenie psychiczne, będące skutkiem choroby przewlekłej, obejmuje czynniki fizjologiczne, psychologiczne i społeczne. Wśród objawów nadmiernego obciążenia psychicznego wymienia się: wzmożoną męczliwość, trudności w skupieniu uwagi, drażliwość prowadzącą do agresywności lub wycofania się, bierność, apatię [8]. Zmęczenie odbiera radość życia, ogranicza wydajność pracy, uniemożliwia rozwój, prowadzi do wyobcowania, a to z kolei nasila podstawowe dolegliwości. Powstaje tym samym błędne koło przyczyn i skutków, z którym trudno sobie poradzić [9]. Grupa badana Badania przeprowadzono w Klinice Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej. Łącznie przebadano 57 nastolatków chorych na cukrzycę typu 1 w wieku od 12 do 18 lat (średnia wieku wynosiła 14,5±; sd = 2,06). Były to badania indywidualne. Wśród pacjentów z cukrzycą dokonano podziału na dwie grupy: osób chorych długotrwale (powyżej 2 lat) i osób, u których choroba trwała do 1 roku. Grupa nastolatków krótkotrwale chorych liczyła 20 osób, w tym 40% stanowili chłopcy, a 60% dziewczęta. W grupie nastolatków długo chorujących znalazło się Tab. I. Charakterystyka badanych grup Tab. I. Characteristic of groups Liczebność Płeć Cukrzyca krótkotrwała Cukrzyca długotrwała Grupa kontrolna N % N % N % Chłopcy Dziewczęta Razem

3 Szewczyk L. i inni Poziom zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1 37 osób, 65% stanowili chłopcy, a 35% dziewczęta. Grupę kontrolną stanowiło 56 rówieśników w wieku od 13 do 16 lat (średnia wieku wynosiła 14,0±; sd = 0,99), chłopcy stanowili 52%, a dziewczęta 48% badanych. Były to badania grupowe. Dane te przedstawia tabela I (s. 60). Metody Zastosowano: Kwestionariusz do badania Zespołu Skumulowanego Zmęczenia, opracowany przez Rokuro Kosugo (CFI Cumulative Fatigue Index). Na gruncie polskim w 1987 roku metodę dla dorosłych opracowali Marek, Noworol i Żarczyński [10], zaś adaptację dla nastolatków L. Szewczyk i Kulik [11]. Kwestionariusz zbudowany jest z 59 itemów, dotyczących symptomów skumulowanego zmęczenia, które osoba może odczuwać podczas codziennych czynności. Zadaniem osoby badanej jest wybranie i zakreślenie jednej z możliwych kategorii odpowiedzi na skali trzystopniowej. Kategorie odpowiedzi są następujące: nigdy, czasem, często, odpowiednio oceniane wg klucza: 0, 1, 2. Wyniki surowe wahają się od 0 do 118 pkt. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie zmęczenia w poszczególnych kategoriach. Kwestionariusz zawiera sześć podskal, które odpowiednio mierzą: A zmęczenie ogólne, B obniżoną witalność z elementami subdepresyjnymi, C przeciążenie psychiczne z cechami drażliwości, D zmęczenie fizyczne, E niepokój o swoje możliwości, F zniechęcenie nauką i szkołą. Do analiz porównawczych zastosowano Test t Studenta oraz test wariancji Cohrana-Coxa. Wyniki badań Wyniki uzyskane w badaniu poziomu zmęczenia u nastolatków chorych na cukrzycę a także w grupie zdrowych rówieśników zostały poddane szczegółowej analizie danych. Pierwszą zależnością, którą zbadano, było porównanie natężenia zmęczenia w grupie nastolatków chorych i zdrowych. Dane te przedstawia tab. II i ryc. 1. Badane grupy różnią się między sobą w wyniku ogólnym zmęczenia (p < 0,02), osłabionej witalności (p < 0,02), przeciążeniu psychicznym (p < 0,02) oraz niepokoju (p < 0,04). Różnice istotne statystycznie świadczą o wyższym nasileniu zmęczenia u nastolatków chorych w stosunku do rówieśników zdrowych. Ryc. 1. Rozkład średnich poziomów zmęczenia u nastolatków chorych i zdrowych Fig. 1. Fatigue levels in groups of ill and healthy teenagers Tab. II. Natężenie zmęczenia w grupie nastolatków chorych i zdrowych Tab. II. Fatigue intensification in groups of ill and healthy teenagers Kategorie Osoby chore Osoby zdrowe Test t zmęczenia M sd M sd t df p A 9,26 4,86 8,05 3,94 1, ,149 B 6,56 3,74 5,11 2,91 2, ,023* C 6,47 3,44 4,88 3,45 2, ,015* D 3,86 2,59 3,66 2,31 0, ,668 E 4,23 2,29 3,36 2,15 2, ,040* F 5,53 3,73 4,55 2,97 1, ,128 WO zmęcz. 35,84 16,26 29,43 12,42 2, ,020* * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 61

4 Praca oryginalna Chcąc odpowiedzieć na pytanie o różnice w natężeniu zmęczenia w grupie nastolatków długo- i krótkotrwale chorych na cukrzycę, przeanalizowano poszczególne kategorie zmęczenia oraz wynik Ryc. 2. Rozkład średnich poziomów zmęczenia u nastolatków krótko- i długotrwale chorych na cukrzycę Fig. 2. Fatigue levels in teenagers with short- and longstanding diabetes Endokrynol. Ped., 3/2004;3(8):59-65 ogólny zmęczenia. Odpowiednie dane są w tab. III oraz na ryc. 2. Badane grupy różnią się między sobą we wszystkich kategoriach zmęczenia. Różnice istotne statystycznie są bardzo wysokie i uzyskują wartości od p < 0,001 do p < 0,05 w teście Studenta. Nastolatki chorujące na cukrzycę długotrwale czują się bardziej zmęczone niż nastolatki chorujące krótkotrwale. Dla zobrazowania częstości występowania wyników wysokich, przeciętnych i niskich w badanych grupach posłużono się wynikami średnimi dotyczącymi natężenia zmęczenia u dziewcząt i chłopców (ryc. 3 i 4). W grupie chłopców krótkotrwale chorych na cukrzycę połowę stanowili chłopcy z niskim nasileniem zmęczenia, niewiele mniejszą grupę stanowili chłopcy z wynikiem przeciętnym w skali zmęczenia (37,5%), a najmniejszą grupą byli chłopcy z wynikami wysokimi (12,5%). W grupie długotrwale chorujących na cukrzycę największy pro- Tab. III. Natężenie zmęczenia u nastolatków długo- i krótkotrwale chorych na cukrzycę Tab. III. Fatigue intensification in teenagers with short- and long- standing diabetes Kategorie Cukrzyca długotrwała Cukrzyca krótkotrwała zmęczenia M sd M sd t df p A 10,89 4,80 6,25 3,34 3, ,000*** B 7,41 3,45 5,00 3,84 2, ,019 C 7,65 3,33 4,30 2,49 3, ,000*** D 4,38 2,81 2,90 1,80 2, ,019* E 4,89 2,27 3,00 1,81 3, ,002** F 6,35 3,60 4,00 3,55 2, ,022* W O zmęcz. 41,57 14,44 25,25 14,20 4, ,000*** * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 Test t Ryc. 3. Częstość różnego stopnia nasilenia zmęczenia u chłopców krótko- i długotrwale chorych Fig. 3. The rate of fatigue intensification in boys with shortand long- standing diabetes Ryc. 4. Częstość różnego stopnia nasilenia zmęczenia u dziewcząt krótko- i długotrwale chorych Fig. 4. The rate of fatigue intensification in girls with short- and long- standing diabetes 62

5 Szewczyk L. i inni Poziom zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1 cent (45%) stanowili chłopcy z przeciętnym natężeniem zmęczenia, ponad 30% stanowili chłopcy o wysokim natężeniu zmęczenia, najmniej liczni byli chłopcy przejawiający niski poziom zmęczenia (14%). Grupę kontrolną stanowili chłopcy w przeważającej mierze o przeciętnym poziomie zmęczenia (59%), poniżej 30% byli to chłopcy o niskim nasileniu zmęczenia. Tylko 14% stanowili chłopcy z wysokim natężeniem zmęczenia. W grupie dziewcząt chorujących krótkotrwale na cukrzycę zdecydowanie więcej było takich, które cechowały się niskim poziomem zmęczenia (75%). Niecałe 20% stanowiły dziewczęta o przeciętnym poziomie zmęczenia. Pojawiły się także dziewczynki przejawiające wysokie natężenie zmęczenia (8%). Wśród długotrwale chorych na cukrzycę najwięcej było dziewcząt o przeciętnym nasileniu zmęczenia (69%), ponad 30% stanowiły dziewczęta o wysokim nasileniu zmęczenia. W badanej grupie nie znalazły się dziewczęta o niskim natężeniu zmęczenia. Dziewczęta o przeciętnym nasileniu zmęczenia w grupie kontrolnej stanowiły ponad połowę badanej grupy. Drugą połowę stanowiły dziewczęta o niskim natężeniu zmęczenia. W badanej grupie nie było dziewcząt, które przejawiałyby wysoki poziom zmęczenia. Omówienie wyników i dyskusja Nastolatków chorujących na cukrzycę typu 1 cechuje wyższy poziom zmęczenia w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż nastolatki chore doświadczają poczucia utraty energii, brak im mobilizacji do pracy i cierpliwości. Czują się zaniepokojeni. Osoby chore łatwiej ulegają irytacji, zdenerwowaniu, mają trudności z panowaniem nad swoim zachowaniem. Stale się czymś zamartwiają, brak im pewności siebie oraz mają zaniżoną samoocenę. Poszukując uzasadnienia tezy, iż u nastolatków chorych na cukrzycę występuje wyższe nasilenie zmęczenia niż u nastolatków zdrowych, należy zwrócić uwagę na zmiany w funkcjonowaniu spowodowane chorobą. Diagnoza cukrzycy stawia młodego człowieka w sytuacji trudnej, która zakłóca, a niekiedy uniemożliwia realizację celów, zadań, potrzeb [12]. Częste pobyty w szpitalu, odizolowanie od środowiska rodzinnego, a także konieczność ścisłego przestrzegania rygorów leczenia powodują, iż z czasem narastają symptomy zmęczenia. Badania własne potwierdziły, iż czas trwania choroby wpływa istotnie na nasilenie zmęczenia psychicznego. Dzieci chorujące przez wiele lat na cukrzycę wykazują większe nasilenie objawów zmęczenia w porównaniu z dziećmi z cukrzycą świeżo zdiagnozowaną. Nastolatki chorujące na cukrzycę żyją w stanie przewlekłego obciążenia psychicznego spowodowanego koniecznością stałego i aktywnego angażowania się w leczenie. Prowadzi to do poczucia nieustannego zagrożenia, winy, niskiej samooceny czy depresji [13, 14]. Świadomość nieuleczalności choroby oraz obawy przed ewentualnymi powikłaniami są czynnikiem nadmiernie obciążającym psychikę nastolatków, co w efekcie może prowadzić do pojawienia się, a następnie zaostrzenia symptomów zmęczenia. Dunbar przedstawicielka klasycznego kierunku psychosomatyki [15] w swoich badaniach wykazała, iż pacjenci chorujący na cukrzycę różnią się od innych grup chorych silnymi konfliktami pomiędzy zależnością i niezależnością. Konflikt zależność-wrogość może ujawnić się w postaci buntu wobec rodziców. Nastolatek chce pokazać swoją niezależność poprzez nieprzyjmowanie odpowiednich dawek insuliny, nieprzestrzeganie diety czy lekceważenie zaleceń lekarskich. Należy przy tym dodać, że nieprawidłowe postawy wychowawcze rodziców, tj.: nadmierne ochranianie, nadmierne korygowanie, unikanie i odrzucenie [16, 17], mogą prowadzić do nasilenia zmęczenia u dzieci chorych na cukrzycę. Specyfika okresu dorastania wiąże się z poszukiwaniem własnej tożsamości, wiedzy o sobie, dążeniem do określenia własnego miejsca i ról życiowych. Jest to okres buntu przeciwko autorytetom, zasadom, stąd może dochodzić do konfliktów między dorastającymi dziećmi a rodzicami. Nastolatki pragną być samodzielne w kontrolowaniu własnej choroby, co nie jest akceptowane przez rodziców [17, 18]. W analizie wyróżniono dwie grupy: jedną stanowiły osoby chore krótkotrwale a drugą osoby chore długotrwale. Podział ten pozwolił na prześledzenie nasilenia zmęczenia w tych grupach oraz porównanie ich z grupą kontrolną. Nastolatki długotrwale chore cechują się istotnie wyższym nasileniem zmęczenia w stosunku do rówieśników zdrowych. Nastolatki długotrwale chore odczuwają zmęczenie w całym ciele, uskarżają się na różne dolegliwości fizyczne, tj.: bóle kręgosłupa, nóg, stawów, mięśni. Miewają okresy senności w ciągu dnia, skarżą się na trudności ze snem. Jak wynika z badań własnych, osobom chorym długotrwale nierzadko brak cierpliwości, energii, tracą zainteresowanie dotychczasowymi zajęciami. Nieraz stają się napię- 63

6 Praca oryginalna te, drażliwe, kłótliwe, płaczliwe. Nastolatki długotrwale chore mają raczej zaniżoną samoocenę, brak im pewności siebie. Długotrwałe chorowanie na cukrzycę powoduje obciążenie psychiczne wynikające nie tylko z choroby i sposobów jej leczenia, ale także dotyczące wszystkich dziedzin życia nastolatka. Trwające długotrwale obciążenia psychiczne mogą doprowadzić do zmiany obrazu samego siebie oraz sposobu wartościowania własnych potrzeb. Badania Bartnik i wsp. (1994) dowiodły, iż u nastolatków długotrwale chorych na cukrzycę może nastąpić rezygnacja z aspiracji, sprowadzenie własnych ideałów do poziomu niższego, tj. takiego, aby można było je realizować. Wynikiem rezygnacji z własnych planów jest zmniejszenie siły napędowej do wszelkich działań oraz zmęczenie. Przeprowadzone badania własne dowiodły, iż nastolatki długotrwale chore na cukrzycę tracą zainteresowanie szkołą oraz motywację do dalszej nauki. W szkole mogą mieć problemy w porozumiewaniu się z nauczycielami. To zniechęcenie do nauki i szkoły można wyjaśnić trudnościami w nadrabianiu zaległości powstałych po pobytach w szpitalu, a także postawą nauczycieli wobec chorego dziecka. Nauczyciele często nie uwzględniają większej męczliwości dzieci chorych oraz nie zważają na tempo ich pracy, które może być spowolnione. Narastanie zaległości w nauce powoduje, iż dzieci odczuwają niechęć do wzmożonego wysiłku intelektualnego, szybciej się męczą. Badania przeprowadzone przez Szewczyka i wsp. [19] wskazują, iż u dzieci chorych na cukrzycę występuje większe nasilenie trudności szkolnych niż u dzieci zdrowych. Wśród przebadanych dzieci z cukrzycą u 40% wystąpiły problemy szkolne, a wśród dzieci zdrowych dotyczyło to 21% badanych. Problemy szkolne można tłumaczyć doświadczaniem problemów emocjonalnych związanych z chorobą, a nie brakiem uzdolnień. Do zobrazowania mechanizmu powstawania zmęczenia u dzieci chorych można posłużyć się teorią Pawłowa [20]. Do zaburzeń ich zachowania dochodzi na skutek nadmiernego napięcia w układzie nerwowym, spowodowanego rozregulowaniem jego czynności odruchowo-warunkowej przybierającej postać zaburzeń równowagi, ruchliwości i siły procesów nerwowych. Pawłow w swej teorii wśród postaci zaburzeń nerwicowych wymienił neurastenię, która wskazuje pewne podobieństwa do zespołu skumulowanego zmęczenia. Tak jak zmęczenie, neurastenia narasta fazowo. W pierwszym stadium następuje osłabienie hamowania wewnętrznego, wyrażające się wzmożoną drażliwością i brakiem opanowania. W drugiej fazie pojawia się osłabienie procesu pobudzenia. W ostatniej fazie dominuje hamowanie, powodujące znaczne obniżenie reaktywności i astenię. Z kolei wykorzystując teorię stresu Selyego [21] można przedstawić inny mechanizm powstania zmęczenia u nastolatków chorych na cukrzycę. Choroba odbierana jest jako zagrożenie i dlatego organizm mobilizuje siły do odparcia tego zagrożenia. W pierwszym stadium reakcji na zagrożenie tzw. stadium reakcji alarmowej, dochodzi do mobilizacji zasobów organizmu i psychiki przeciwko zagrożeniu, chorobie. Kolejną fazą jest stadium odporności, w której organizm sięga po dostępne zasoby radzenia sobie ze stałym zagrożeniem. Następuje uruchomienie mechanizmów do zwalczania choroby, np. mechanizmów obronnych. Długotrwałe zwalczanie zagrożenia powoduje wyczerpanie zasobów energetycznych. W fazie ostatniej, przy wyczerpanych zasobach obronnych, organizm staje się podatny na zaburzenia fizjologiczne i choroby. Efektem fazy wyczerpania będzie ujawnienie się objawów zmęczenia fizycznego i psychicznego. Zdzienicka [22] zwróciła uwagę, iż nastolatki chore na cukrzycę cechują się większą męczliwością układu nerwowego, wynikającą z choroby. Analiza badań własnych wykazała, iż nastolatki krótkotrwale chorujące na cukrzycę nie różnią się od zdrowych rówieśników pod względem nasilenia objawów zmęczenia psychicznego. Natomiast potwierdzono wpływ czasu trwania choroby na wzrost poziomu zmęczenia u nastolatków chorych na cukrzycę. Nastolatki przewlekle chore wykazują większą podatność na obciążenia psychiczne, które mogą prowadzić do zmęczenia psychicznego. Konieczna jest zatem profilaktyka, skierowana szczególnie na dzieci z grup ryzyka, i w razie potrzeby elementy psychoterapii. Wnioski Endokrynol. Ped., 3/2004;3(8): Nastolatki chore na cukrzycę przejawiają wyższe nasilenie zmęczenia w porównaniu z ich zdrowymi rówieśnikami. Dotyczy to zwłaszcza ogólnego zmęczenia, osłabionej witalności, przeciążenia psychicznego i niepokoju o własne możliwości. 2. Dzieci długotrwale chore przejawiają większe nasilenie zmęczenia od dzieci zdrowych. 3. Dzieci krótkotrwale chore nie różnią się w poziomie zmęczenia z dziećmi zdrowymi. 4. U dziewcząt i chłopców długotrwale chorych na cukrzycę występuje wyższe nasilenie zmęczenia w porównaniu z dziećmi krótkotrwale chorymi. 64

7 Szewczyk L. i inni Poziom zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1 PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Białyszewski A.: Zespół przewlekłego zmęczenia. Psychiatria Polska, 1993:27, [2] Jordan K.M., Landis D.A., Downey M.C. et al.: Chronic Fatigue Syndrome in Child and Adolescents. Journal of Adolescent Health, 1998:22, [3] Williams X.: Zmęczenie. Diogenes, Warszawa [4] Bell D.S: Zespół przewlekłego znużenia co nowego? Medycyna po Dyplomie, 1996:5, [4a] Pużyński S: Komentarz do artykułu: Zespół przewlekłego znużenia co nowego? Bella. Medycyna po Dyplomie, 1998:5, [5] Markus H.: Przewlekłe zmęczenie. Cedrus Pubiishing House, Warszawa [6] Natelson B.H.: Zespół przewlekłego zmęczenia. JAMA, 2001:3, [7] Chalder T., Williams C.: Illness Atribution Behaviour and Personality in Chronic Fatigue Syndrome. Bailliere`s Clinical Psychiatry, 1997:3, [8] Obuchowska L., Krawczyński M.: Chore dziecko. Aspekty psychologiczno-lekarskie. Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa [9] Dawidowicz A., Eberhardt A., Ronikier A.: Zmęczenie. Wypoczynek. Biblioteka Wiedzy Współczesnej Omega, Warszawa l978. [10] Marek T., Noworol Cz., Żarczyński Z.: The work period as a factor determining cumulative fatigue for day and shiftworkers. Ergonomia, 1998:11, [11] Kulik A., Szewczyk L.: Poziom i rodzaje zmęczenia u nastolatków. Sztuka Leczenia, 2001:6, [12] Maciarz A.: Dziecko długotrwale chore. Poradnik opiekuńczo-wychowawczy. Wydawnictwo Yerbum, Zielona Góra [13] Korpal-Szczyrska M., Kamińska H., Dorant B. et al.: Problemy psychologiczne młodzieży chorej na cukrzycę typu 1. Diabetologia Polska, 2002:9, [14] Szewczyk L.: Psychosomatyczne aspekty cukrzycy okresu rozwojowego. [w:] Psychosomatyczne aspekty terapii i profilaktyki. Red. Wasilewski B., Czulalski K., Tylka J. Biblioteka Lekarza Praktyka, Warszawa 1987, [15] Dunbar F.: Emotions and body changes. New York l 954. [16] Wielgosz E.: Dzieci przewlekle chore. [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red. Obuchowska I. WSiP, Warszawa l 999, [17] Śniatała D., Fichna P.: Wybrane problemy psychologiczne w leczeniu cukrzycy insulinozależnej dzieci i młodzieży. Pediatria Praktyczna 1999:7, [18] Basińska B.: Skuteczność samokontroli a poziom lęku i depresji u młodzieży chorej na cukrzycę insulinozależną. Zdrowie Psychiczne, 1997:38, [19] Szewczyk L., Bożek L., Sygnowski J.: Symptomatologia zaburzeń emocjonalnych u młodocianych z cukrzycą insulinozależną. [w:] Diabetes Mellitus. Red. Wójcikowski Cz., Normex, Gdańsk 1992, [20] Pawłow I.P.: Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowania się) zwierząt. PZWL, Warszawa [21] Selye H.: Stres okiełznany. PZWL, Warszawa [22] Zdzienicka A.M.: Psychologiczne problemy pacjentów chorych na cukrzycą. Zdrowie Psychiczne, 1991:1 4,