Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Transkrypt

1 Szewczyk L. i inni: Funkcjonowanie psychiczne dzieci z cukrzycą typu 1 Vol. 9/2010 Nr 3(32) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Funkcjonowanie psychiczne dzieci z cukrzycą typu 1 Psychic Functioning of Children with Type 1 Diabetes Mellitus Leszek Szewczyk, Robert Piekarski Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Adres do korespondencji: Leszek Szewczyk, Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej, DSK w Lublinie, ul. Chodźki 2, Lublin l.szewczyk@wp.pl Słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, zaburzenia emocjonalne Key words: type 1 diabetes mellitus, emotional disturbancies STRESZCZENIE/ABSTRACT Problemy funkcjonowania psychicznego mają aspekt psychosomatyczny oraz somatopsychiczny. W cukrzycy typu 1 uwzględnia się rolę stresu psychicznego w ujawnianiu się i przebiegu cukrzycy. Różne sytuacje stresowe, a na takie chore dziecko jest bardziej narażone, mogą wpływać poprzez układ adrenergiczny na zaburzenia równowagi metabolicznej dzieci z cukrzycą. Na problemy somatopsychiczne składają się okoliczności związane z sytuacją chorobową, w jakiej dziecko musi funkcjonować oraz ocena siebie bieżąca i perspektywiczna, która na ogół wypada negatywnie, co jest wyraźniej zaznaczone u nastolatków. Badania osobowości wykazały u dzieci z cukrzycą: większą labilność emocjonalną, większą submisyjność, gorsze samopoczucie. Inne badania własne wykazały nasilenie poczucia zmęczenia ogólnego, zwłaszcza u dzieci z wieloletnią cukrzycą. Należy podkreślić, że z sytuacją choroby wiąże się element samokontroli, który odgrywa pozytywną rolę jako pewien model panowania nad sobą, nad swoim ciałem, nad chorobą, dając także wzrost dojrzałości charakterologicznej i samodzielności. Endokrynol. Ped. 9/2010;3(32):63-68 Problems of psychic functioning concerning both psychosomatic and somatopsychic aspect. The role of psychic stress is taken into account on the onset and during the course of diabetes mellitus. Diabetic child is vulnerable for different stressful situations which may be influenced by adrenergic system for disturbances of metabolic homeostasis. Somatopsychic problems comprise circumstances related to sickness situation in which child have to functionate; present and perspective itself estimation, which is mostly negative especially in adolescents. The study of personality has found higher emotional lability, higher submission and worse wellbeing in diabetic children. Other our studies have found higher intensity of the sense of general fatigue, especially in children with long duration of diabetes mellitus. Must be underline, that illness situation is related to self-control, body-control and disease-control. On the other hand, self-control lines with increase of maturity personality and independence. Pediatr. Endocrinol. 9/2010;3(32):

2 Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 9/2010;3(32):63-68 Cukrzyca typu 1 wymaga specyficznego stałego postępowania terapeutycznego, które ma na celu utrzymanie względnego wyrównania metabolicznego warunkującego prawidłowe funkcjonowanie dziecka na co dzień. Jednak specyfika choroby niejednokrotnie wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie psychospołeczne dziecka. Na wstępie należy zwrócić uwagę na kilka problemów o aspekcie psychosomatycznym oraz somatopsychicznym. Aspekt psychosomatyczny Zarówno w cukrzycy typu 1, jak i typu 2 uwzględnia się rolę stresu psychicznego w patomechanizmie choroby. Być może rola ta dotyczy tylko wcześniejszego ujawniania się cukrzycy pod wpływem czynników emocjonalnych. Niemniej można ją wytłumaczyć mechanizmami psychofizjologicznymi. Mianowicie sytuacja stresowa uaktywnia czynność i kory, i rdzenia nadnerczy. Zatem symptomatologia stresu ujawnia się w pierwszej kolejności w nadmiernej aktywności układu adrenergicznego. Związany z tą sytuacją nadmierny wzrost uwalniania adrenaliny wpływa z jednej strony hamująco na uwalnianie insuliny z komórek beta wysp trzustki, z drugiej zaś strony stymuluje ketogenezę wątrobową, co rzutuje na stan metaboliczny organizmu. Badania szkoły duńskiej i własne [1 3] dotyczące dzieci wykazały wzrost uwalniania adrenaliny u chorych na cukrzycę typu 1, zwłaszcza w stanach kwasicy ketonowej. Zatem różne sytuacje stresowe, a na takie chore dziecko jest bardziej narażone niż zdrowe, mogą wpływać poprzez układ adrenergiczny na zaburzenia równowagi metabolicznej dzieci z cukrzycą. Na ogół w praktyce pediatrycznej przykłada się wagę do czynników takich, jak infekcje czy błędy dietetyczne, prowadzących do zachwiania równowagi metabolicznej bez uwzględniania oddziaływania czynników psychogennych. Aspekt somatopsychiczny Na problemy somatopsychiczne składają się okoliczności związane z sytuacją chorobową, w jakiej dziecko musi funkcjonować oraz ocena siebie bieżąca i perspektywiczna, która na ogół wypada negatywnie, co jest wyraźniej zaznaczone u nastolatków. Kwestionariuszowe badania dotyczące poczucia własnej wartości wykazały obniżenie samooceny własnej oraz obniżenie poczucia własnej wartości w relacjach szkolnych [4, 5]. Co do poczucia jakości życia stwierdzono, że badani chorujący dłużej > 5 lat są bardziej (p < 0,05) zintegrowani z rówieśnikami w porównaniu z osobami chorującymi na cukrzycę krócej [6]. Badania Ingersoll [7] oraz Przybysz i wsp. [8] wskazują również na fakt, że powyżej pięciu lat trwania choroby poczucie jakości życia się obniża. Z badań lubelsko-wrocławskich [9] wynika, iż poczucie jakości życia u dzieci stosujących osobistą pompę insulinową jest nieistotnie wyższe niż u rówieśników stosujących metodę wielokrotnych wstrzyknięć insuliny. Jednak stosowanie leczenia przy pomocy osobistej pompy insulinowej sprzyja jak wynika z badań większej możliwości działania i samodzielności oraz niezależności w codziennym życiu (ryc. 1). Z zadowolenie, U umiejętności/kompetencje, M możliwość działania/samodzielność, P przynależność do grupy/integracja, C jakość życia w chorobie Ryc. 1. Poczucie jakości życia w poszczególnych wymiarach u dzieci w obu grupach Fig. 1. Quality of life in particular spheres in both groups of children Badania kwestionariuszem Osobowości Cattella, mierzącym 14 cech, wykazały istotne różnice między dziećmi z cukrzycą typu 1, a dziećmi zdrowymi w zakresie cech osobowości związanych głównie z czynnikami emocjonalnymi, mianowicie większą labilność emocjonalną (C-), większą submisyjność (E-), gorsze samopoczucie (F-) i większą wrażliwość (I+) (ryc. 2) [10]. Zaobserwowano zmiany w zależności od czasu trwania cukrzycy. Po roku trwania choroby stwierdzano zmniejszenie się labilności emocjonalnej, poprawę samopoczucia 64

3 Szewczyk L. i inni: Funkcjonowanie psychiczne dzieci z cukrzycą typu 1 Ryc. 2. Badanie cech osobowości (kwestionariusz Cattella) u dzieci z cukrzycą i zdrowych Fig. 2. Personality traits assessment (Cattell questionnaire) in healthy and diabetic children Ryc. 3. Badanie cech osobowości (kwestionariusz Cattella) w zależności od czasu trwania cukrzycy Fig. 3. Personality traits assessment (Cattell questionnaire) according to duration of diabetes 65

4 Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 9/2010;3(32):63-68 A. zmęczenie ogólne, B. osłabienie witalności/subdepresyjność, C. przeciążenie psychiczne, D. symptomy fizjologiczne zmęczenia, E. niepokój o swoje możliwości, F. zniechęcenie nauką i szkołą Ryc.4. Poziom zmęczenia w grupie nastolatków chorych i zdrowych. Fig. 4. The level of fatigue in the group of health and diabetic adolescents Ryc 5. Poziom zmęczenia w grupie nastolatków długo- i krótkotrwale chorych na cukrzycę Fig. 5. The level of fatigue in the group of rapid and long course of diabetic adolescents 66

5 Szewczyk L. i inni: Funkcjonowanie psychiczne dzieci z cukrzycą typu 1 i dojrzałości charakterologicznej, ale zwiększenie męczliwości (ryc. 3). Inne badania własne [11] wykazały nasilenie poczucia zmęczenia ogólnego można przypuszczać, że sytuacją choroby (chorzy 35,84 +16,26 pkt., zdrowi 29,43 +12,42 pkt., p < 0,01) dotyczącego zwłaszcza spadku witalności z tendencjami subdepresyjnymi, przeciążenia psychicznego ze skłonnością do drażliwości, irytacji oraz większego niepokoju o własne możliwości (ryc. 4). Zdecydowanie większe (p < 0,001) poczucie zmęczenia dotyczy dzieci z wieloletnią cukrzycą (41, ,44 pkt.) niż trwającą krótko (25, ,20 pkt.), co wiąże się głównie z przeciążeniem psychicznym (p < 0,001) i niepokojem o własne możliwości (p < 0,001) (ryc. 5). Składa się na to zmiana funkcjonowania emocjonalnego, osobowościowego. Obserwuje się częstsze niż u zdrowych rówieśników występowanie reakcji lękowych i depresyjnych. Nasilenie pesymizmu i tendencji depresyjnych, aczkolwiek niewysokie, jest jednak istotnie wyższe (p < 0,05) u dzieci z cukrzycą (10,03 + 3,89 pkt.) w porównaniu ze zdrowymi (8,00 + 3,34 pkt.) [12, 13]. Natomiast nasilenie reakcji lękowych i utrwalonej lękliwości jest znaczne u dzieci chorych na cukrzycę typu 1 [14]. Lęk jako stan (u chorych 68,6 +27,8 pkt., u zdrowych 46, ,9 pkt., p < 0,01) u nastolatków ulegał obniżeniu. Natomiast istotnie (p < 0,05) wyższe nasilenie lękliwości u dzieci chorych (46,6 +32,4 pkt.) w stosunku do zdrowych (30,6 +26,6 pkt.) nie zmieniało się istotnie wraz z wiekiem. Nasilenie reakcji lękowych i ogólnej lękliwości było zdecydowanie większe (p < 0,001) u dzieci długotrwale chorujących (lęk stan 63, lęk cecha 50,8) w porównaniu z dziećmi z krótkotrwałą cukrzycą (lęk stan 44,5, lęk cecha 29,0) [15, 16]. Należy podkreślić, że z sytuacją choroby wiąże się element samokontroli, który odgrywa pozytywną rolę jako pewien model panowania nad sobą, nad swoim ciałem, nad chorobą, dając wzrost dojrzałości charakterologicznej i samodzielności, co sprzyja wyrównaniu cukrzycy [17, 18]. Poza sytuacją chorobową trzeba pamiętać, że zaburzenia gospodarki węglowodanowej z nieprawidłowym procesem glikolizy wewnątrzkomórkowej, efekty intoksykacji endogennej, jaką stanowią stany kwasicy ketonowej oraz stany hipoglikemiczne towarzyszące leczeniu insuliną, mogą potencjalnie wpływać na powstawanie mikrodysfunkcji oun i nieharmonijność funkcji poznawczych czy nasilać zmiany emocjonalno-wegetatywne. Nie trzeba zatem udowadniać potrzeby funkcjonowania psychologa w diabetologicznym zespole edukacyjnym. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Szewczyk L., Zajączkowska M., Kornas-Dubejko A.: Rola układu adrenergicznego w cukrzycy młodzieńczej. Ped. Pol., 1979:59, 681. [2] Ahren B.: On the peptidergic and aminergic regulation of insulin secretion. Lund. Dept. Pharmacology, [3] Szewczyk L.: Aktywność układu adrenergicznego w zaburzeniach endokrynologicznych u dzieci. Ped. Pol., 1988:43, [4] Marczewska A.: Samoakceptacja a samokontrola u dzieci chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 1999, KUL. [5] Dragan M.: Poczucie własnej wartości a inteligencja emocjonalna u nastolatków chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 2004, KUL. [6] Rogala J.: Poczucie jakości życia i postawy wobec choroby u młodzieży z cukrzycą typu 1. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 2006, KUL. [7] Ingersoll G.N., Marrero D.G.: Modified quality-of-life measure for youths: Psychometric properties. Diabetes Educ., 1991:17, [8] Przybysz M.: Ocena jakości życia dzieci z cukrzycą typu 1. Endokrynol. Ped., 2008:7, [9] Szewczyk L., Wiśniowiecka M., Noczyńska A., Bieniasz J., Wysocka-Łukasik B.: Poczucie jakości życia chorych na cukrzycę typu 1 leczonych różnymi metodami insulinoterapii. Endokrynol. Ped., 2006:5, [10] Łygońska S.: Cechy osobowości a akceptacja siebie dzieci chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 2004, KUL. [11] Szewczyk L., Szołtek A.: Poziom zmęczenia psychicznego u nastolatków chorych na cukrzycę typu 1. Endokrynol. Ped., 2004:3, [12] Szewczyk M.: Sposoby radzenia sobie ze stresem a reakcje depresyjne u dzieci z cukrzycą. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 1996, KUL. [13] Twarda M.L.: Empatia a reakcje depresyjne u nastolatków z cukrzycą i ich rodzeństwa. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 2006, KUL. 67

6 Praca przeglądowa Endokrynol. Ped., 9/2010;3(32):63-68 [14] Szołtek A.: Zmęczenie psychiczne a poziom lęku nastolatków chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 2003, KUL. [15] Białas L.: Poziom i struktura lęku u dzieci chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 1993, KUL. [16] Kostek M.: Lęk i jego ekspresja w relacji do okresu rozwojowego dzieci chorych na cukrzycę. Praca magisterska promotor L. Szewczyk. Lublin 1995, KUL. [17] Szewczyk L., Wiśniowiecka M.: Samokontrola a niektóre cechy osobowości dzieci chorych na cukrzycę. [w:] Radzenie sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobie. Red. L. Szewczyk, Lublin 1997 AM, [18] Szewczyk L., Wiśniowiecka M.: Pomoc psychologiczna dziecku choremu na cukrzycę w zależności od dominujących cech osobowości i jakości prowadzonej samokontroli. [w:] Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci i młodzieży. Red. L. Szewczyk, M. Skowrońska. Warszawa EMU,