INSTYTUT ZOOLOGII. Tom X X IV W arszawa, 30 VI 1979 N r 1. K r z y s z to f K a s p r z a k. [Z 23 rysunkam i i 8 tabelam i w tekście] W STĘP

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom X X IV W arszawa, 30 VI 1979 N r 1 K r z y s z to f K a s p r z a k Skąposzczety (Oligochaeta) Pienin. I. Wazonkowce (Enchytraeidae) [Z 23 rysunkam i i 8 tabelam i w tekście] W STĘP W azonkowce (Enchytraeidae) należą w Polsce do zw ierząt bardzo słabo poznanych. D otychczasow e badania, głównie faunistyczne, prow adzone były tylko w niewielu regionach naszego k raju. Szczególnie słaba jest znajom ość fauny wazonkowców obszarów gó r skich. D otyczy to także Pienin, gdzie nie prowadzono dotąd żadnych badań nad wazonkowcam i. Z teren u tego m am y dotychczas tylko fragm entaryczne dane (Szczęsny 1979) o w ystępow aniu 9 gatunków [Propappus volki Mic h., Gernosvitoviella carpatica, G. immota (K n o l.), Henlea perpusilla, Fridericia callosa (E is.), Lumbricillus rivalis (Le y.), M arionina argentea, M. riparia, M. spicula (L ettck.)] w D unajcu oraz pojedynczą wzm iankę (K asprzak 1973a) o w ystępow aniu jednego g atu n k u (Enchytraeus m inutus) w m adach inicjalnych. Zasadniczym celem tej pracy było poznanie składu gatunkowego oraz wytetępowania wazonkowców w różnych środowiskach Pienin. Stanowiska i środowiska Teren badań obejmował pasm o Pienin położone wyłącznie w granicach Polski. M ateriał będący podstaw ą opracow ania zebrany został w latach na 94 stanow iskach, których rozmieszczenie przedstaw iają m apy (rys. 1 3). Szczególną uwagę zwrócono na obszar Pienin W łaściwych, zwłaszcza na tereny objęte Pienińskim Parkiem Narodowym, gdzie usytuow ana jest najw iększa liczba stanow isk (51). W Małych Pieninach oraz w Pieninach Spiskich liczba zbadanych stanow isk jest znacznie mniejsza.

2 8 K. Kasprzak 2 Pieniny W łaściwe 1. Rówień Czorsztyńska, wysokość m n.p.m., gleba w zespole olszyny k a r packiej (Alnetum incanae) na praw ym brzegu D unajca. D rzew ostan składa się głównie z olszy szarej (Alnus incana) z dużą dom ieszką krzewów Sambucus nigra; runa brak. Gleba ty p u m ady inicjalnej o postaci gliniastej z niewielką ilością piasku. W arstw a ściółki, w y stępującej w bardzo niewielkich ilościach, utrzym uje- się tylko okresowo. Stanowisko to jest zalewane przy wyższych stanach w ody w D unajcu. 2. Rówień Czorsztyńska, wysokość 490 m, gleba ty p u m ady inicjalnej w zespole olszyny karpackiej. D rzew ostan składa się praw ie w yłącznie z olszy szarej z niewielką do m ieszką krzewów Sambucus nigra. W słabo rozw iniętym runie dom inuje Urtica dioica. Gleba piaszczysta, mało zwięzła, m iejscam i p o k ry ta w arstw ą ściółki. P rzy wyższych s ta nach w ody w D unajcu stanow isko jest zalewane. # Krośnic a BESKID SĄDECKI Niedzica O B J A ŚNIENIA Sromowce Niżnio s ta n o w isk a CZEC HOSŁOWA CJA Rys. 1. Rozmieszczenie stanow isk na terenie Pienin W łaściwych. 3. D olina H arczygrunt (Harczy G runt), wysokość 510 m, gleba gruntow o-glejow a w młace porośniętej przez Juncus sp. 4. Dolina H arczygrunt, wysokość około 530 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w lesie świerkowym. Runo miejscami w ykształcone z przew ażającym A sarum europaeum. Gleba p o k ry ta jest bardzo grubą w arstw ą ściółki. 5. Północno-zachodnie zbocza M ajerza, wysokość 680 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, n a łące pienińskiej. 6. Dolina D unajca koło Sromowiec W yżnicli, wysokość około 480 m, rozległe, nie porośnięte kam ienisko przy brzegu rzeki złożone z dużych otoczaków z niewielkim d o d a t kiem żw iru i części ilastych. P rzy wyższych stan ach wody w rzece stanow isko jest zalewane. 7. D olina Głębokiego Potoku, zbocze południowo-zachodnie (Ubszar), wysokość 520 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w lesie świerkowym pokryta grubą w arstw ą ściółki, ru n a brak.

3 3 Oligochaeta. I 8. D olina Głębokiego Potoku, wysokość m, nieporośnięte aluwia żwirowate z dodatkiem części ilastych przy brzegu potoku. Gleba ty p u m ady inicjalnej, zw arta, mocno podsiąknięta w odą. Stanowisko jest zalewane przy w yższym stanie w ody w potoku. 9. D olina Głębokiego Potoku, zbocze wschodnie, wysokość 550 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w zespole buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum typicum) z przewagą jodły i niewielkim dodatkiem św ierka; w arstw a ściółki gruba, ru n a brak. 10. Źródło (limnokren) lewobrzeżnego dopływu Głębokiego Potoku, wysokość 550 m, gnijące rośliny w źródle. 11. Dolina D unajca koło Sromowiec W yżnich, wysokość 480 m, pastw isko o glebie piaszczystej. 12. Cisowiec, zbocze południowe, wysokość 580 m, pole upraw ne. 13. Cisowiec, zbocze wschodnie, wysokość 630 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w lesie św ierkow ym ; w arstw a ściółki słabo rozw inięta, ru n a brak. 14. P otok bez nazw y w ypływ ający z południow o-w schodnich zboczy Cisowca, w y sokość około m, rum osz w nurcie. 15. Zamczysko, zbocze południowo-zachodnie, wysokość 580 m, pastw isko o bardzo zw artej gliniastej glebie. 16. G rzbiet Sam orody, wysokość 700 m, gleba ty p u rędziny butwinowej, w lesie św ierkow ym ; w arstw a ściółki gruba, ru n a brak. 17. Groń, zbocze południowo-zachodnie, wysokość 700 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, na łące pienińskiej. 18. Macelak, wysokość około 800 m, gleba b ru n atn a, w lesie świerkowym z grubą w arstw ą ściółki, ru n a brak. 19. Biały P otok w górnym biegu, wysokość 580 m, rum osz w nurcie. 20. Okolice źródeł potoku Pod W ysoki Dział, wysokość 680 m, gleba bru n atn a, w zespole buczyny karpackiej z przew agą jo d ły; gruba w arstw a ściółki, ru n a brak. 21. Źródło (limnokren) potoku Pod W ysoki Dział, wysokość około 680 m, obrosty mchów. 22. Okolice polany Forędów ka, wysokość około 800 m, gleba b ru n atn a, w lesie jodłow ym (buczyna k arp ack a); gruba w arstw a ściółki, ru n a brak. 23. W ąwóz Szopczański (Sobczański), wysokość około 480 m, rozległe aluwia żw irow ate w dolinie P otoku Szopczańskiego porośnięte przez pojedyncze kępy wrześni (M yricaria germanica). Gleba zwięzła, ty p u m ady inicjalnej o postaci kam ienistej z dodatkiem żwiru i części ilastych. P rzy wysokim stanie w ody w p otoku stanow isko jest zalewane. 24. Rówień Sromowska koło Sromowiec Niżnicli, wysokość 450 m, pastw isko o glebie piaszczystej. x 25. Masyw Trzech K oron, zbocze południow e (tzw. Podłaźce), wysokość 520 m, p a s t wisko o glebie ty p u rędziny, m uraw a krótka, na obrzeżu pojedynczo w ystępują kępy J u n i- perus communis. 26. Facimiech, zbocze południowo-zachodnie (tzw. O stra Skała), wysokość 460 m, gleba ty p u rędziny inicjalnej, w zespole m uraw y naskalnej (Dendranthemo-Seslerietum) z dom inującym i Saxifraga aizoon i Euphorbia cyparissias. 27. Masyw Trzech K oron, zbocze południowo-wschodnie, obrzeże polany Wyżni-Łazek,. wysokość około 965 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniasto-kam ienistej, z grubą w arstw ą ściółki, w buczynie karpackiej z przew agą buka. 28. Masyw Trzech K oron, zbocze północno-w schodnie, obrzeże polany L igarki, w y sokość około 740 m, gleba b ru n atn a gliniasta, z bardzo grubą w arstw ą ściółki, w zespole buczyny karpackiej. 29. Masyw Trzech Koron, polana pod szczytem na zboczach północnych, wysokość 970 m, gleba b ru n atn a w yługow ana, na łące ziołoroślow ej. 30. Dolina prawobrzeżnego dopływ u Pienińskiego P otoku wypływającego z północno- -zachodnich zboczy Ostrego W ierchu, wysokość około m, gleba b ru n atn a o p ostaci

4 10 K. Kasprzak 4 gliniastej, z bardzo grubą w arstw ą ściółki, w zespole buczyny karpackiej o dużej przewadze buka. 31. Masyw Trzech K oron, zbocze północne, wysokość około 740 m, gleba b ru n atn a gliniasta, z g ru bą w arstw ą ściółki, w zespole buczyny karpackiej o przew adze buka. 32. Południow e zbocze doliny Pienińskiego P otoku pod B iałym i Skałam i, wysokość 620 m, gleba ty p u rędziny b ru n atn ej z dużą ilością rum oszu wapiennego, w zespole ciepłolubnej buczyny (Carici-Fagetum cephal anther eto sum) z g rub ą w arstw ą ściółki. 33. Ł onny P o to k w dolnym biegu, wysokość 470 m, rum osz z detry tu sem w nurcie. 34. Zbocze zachodnie powyżej doliny Łonnego P otoku (Łupiska), wysokość około 500 m, gleba b ru n atn a gliniasto-kam ienista, w lesie jodłowym (zespół buczyny karpackiej) z niewielką dom ieszką św ierka; w arstw a ściółki gruba, ru n a brak. 35. Pole Małe Zalanie (Załonie) w K rościenku, wysokość 440 m, pole upraw ne. 36. Dolina potoku K rośnica w Krościenku, wysokość około 425 m, gleba w zespole olszyny karpackiej. D rzew ostan złożony jest głównie z olszy szarej. W w arstw ie krzewów przew aża Sambucus nigra oraz Cornus sanguinea. Spotyka się także nieduże świerki. W runie dom inuje TJrtica dioica. Gleba ty p u m ady inicjalnej o postaci piaszczysto-gliniastej, mało zw arta, p rzy k ry ta w wielu m iejscach w arstw ą wilgotnej ściółki. 37. P otok K rośnica w K rościenku, wysokość 425 m, rum osz z detry tu sem w nurcie. 38. P otok K rośnica w K rościenku, wysokość 425 m, żw irow ato-kam ieniste osady aluw ialne przy brzegu potoku. 39. P otok bez nazw y w ypływ ający z grzbietu Toporzyska (Toporzyskowo), dolny bieg w K rościenku, wysokość 430 m, rum osz w nurcie. 40. D olina D unajca koło K rościenka, wysokość 420 m, lewy brzeg rzeki, gleba typu m ady inicjalnej porośnięta przez zarośla w ierzb: Salix purpurea i S. incana. Gleba o postaci piaszczystej na podłożu kam ienistym (otoczaki), ściółka w ystępuje okresowo. Przy w ysokim stanie w ody w D unajcu stanow isko jest zalewane. 41. D oliny nad Gródkiem, zbocza północno-w schodnie, w ysokość 580 m, gleba b ru n atn a w yługow ana, na łące pienińskiej. 42. Ociemny P otok, wysokość 430 m, dno kam ienisto-gliniaste. 43. P olana przy dolnym biegu Ociemnego P otoku w K rościenku, wysokość 430 m, gleba torfiasto-glejow a, w eutroficznej młace turzycow ej ( Valeriano-Caricetum flavae). 44. Ociemny W ierch, p a rtia szczytow a, wysokość około 740 m, gleba b ru n a tn a o p o staci gliniasto-kam ienistej, w buczynie karpackiej, gruba w arstw a ściółki, runo bardzo słabo rozw inięte. 45. Ociemny W ierch, zbocze północno-wschodnie, wysokość 500 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w buczynie karpackiej z przewagą buka, gruba w arstw a ściółki, runa brak. 46. Czertezik, zbocze północno-w schodnie, wysokość około 760 m, gleba b ru n a tn a 0 postaci gliniastej, w buczynie karpackiej z dużą przew agą b uka, gru ba w arstw a ściółki. 47. Czertez (Czerteż), zbocze południowo-zachodnie, wysokość 773 m, gleba ty p u rędziny inicjalnej, w zespole m uraw y naskalnej z przew ażającą Saxifraga aizoon. 48. Przełęcz Sosnów, zbocze południowo-zachodnie, wysokość około 645 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej z gru b ą w arstw ą ściółki, w buczynie k a rp a c k ie j; runo z p rzew agą A sarum europaeum. 49. Sokolica, zbocze północno-wschodnie w p artii szczytowej, wysokość 735 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniasto-kam ienistej z g ru b ą w arstw ą ściółki, w zespole buczyny k a r packiej. 50. Sokolica, zbocze południowo-zachodnie w p artii szczytowej, wysokość 745 m, gleba ty p u rędziny inicjalnej, wr zespole m uraw y naskalnej z przew agą Saxifraga aizoon 1 A rtem isia absinthium. 51. D olina D unajca na odcinku między ujściem potoku G rajcarek a ścianą Zawiesy, w ysokość 425 m, lewy brzeg rzeki (tzwr. K ras), m ada inicjalna o postaci gliniasto-piaszczy

5 5 Oligochaeta. I 11 stej z w kładkam i żwirowymi. Gleba porośnięta jest przez zarośla w ierzb: Salix incana, S. purpurea i S. fragilis, okresowo pokryta cienką w arstw ą ściółki. P rzy wysokich stanach w ody w D unajcu stanow isko jest zalewane. Małe Pieniny 52. B ystrzyk, zbocze północno-zachodnie, w ysokość około 480 m, gleba b ru n atn a 0 postaci gliniastej, w zespole buczyny karpackiej, p rzy k ry ta g rub ą w arstw ą ściółki. 53. Ja rm u ta, zbocze północne, wysokość m, gleba b runatna, gliniasta z ru m o szem skalnym, w lesie świerkowym z niewielką dom ieszką A ln us incana, Sambucus nigra 1 Corylus avellana, w runie przeważa A sarum europaeum. 54. D olina potoku G rajcarek koło Malinowa, wysokość około 500 m, gleba ty p u m ady inicjalnej o postaci gliniastej, w zespole olszyny karpackiej. D rzew ostan składa się w yłącznie z olszy sz arej; ściółka w ystępuje okresowo, ru n a brak. 55. P o to k G rajcarek kolo Malinowa, wysokość 500 m, rum osz z detrytusem w nurcie. 56. P otok G rajcarek koło Malinowa, wysokość 500 m, m ada inicjalna w postaci kam ienisto-żw irow atych aluwiów przy brzegu potoku. 57. D urbaszka, p artia szczytowa, wysokość około 930 m, gleba bru n atn a, gliniasta, z g rubą w arstw ą ściółki, w buczynie karpackiej o dużej przew adze buka, ru n a brak. BESKID SĄDECKI Mahnów Sz/achtowa Jan/orki f a,o Rys. 2. Rozmieszczenie stanow isk na terenie M ałych Pienin. 58. P o to k G rajcarek w Jaw orkach na wysokości ujścia p otok u Czarna W oda, w ysokość 560 m, rum osz z detry tu sem w nurcie. 59. D olina potoku G rajcarek w Jaw orkach na wysokości ujścia potoku Czarna W oda, wysokość 560 m, m ada inicjalna w postaci żw irow ato-kam ienistych osadów aluw ialnych z d u żą dom ieszką gliny, przy brzegu potoku. 60. P o to k Hom ole (K am ionka) w wąwozie Homole koło Jaw orek, wejście do w ą w ozu, w ysokość 560 m, źródło (helokren) na piaszczystym podłożu przy brzegu potoku. 61. P otok Homole, wejście do wąwozu, wysokość 560 m, rum osz z detrytusem w nurcie. 62. Ściany skalne w wąwozie Homole, wysokość około 610 m, gleba ty p u rędziny inicjalnej, w zespole m uraw y naskalnej. 63. W ąwóz Homole, wysokość 620 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, w lesie świerkowym z niewielką dom ieszką bu ka porastający m zbocza wąwozu.

6 12 K. Kasprzak W ąwóz Homole, wysokość 640 m, gleba w losie św ierkow ym porastającym osuwisko bloków skalnych. Gleba na ty m stanow isku zbliżona jest do ty p u rędziny butwinowej i odznacza się obecnością grubego poziom u butw inow ego o czarnej barw ie, p rzy krytego g rubą w arstw ą ściółki. 65. Zbocza Sołtysiej Skały powyżej A\rąwozu Homole, wysokość około m, rędzina inicjalna porośnięta przez zespół m uraw y naskalnej z przew agą Sempervivum soboliferum, A splenium trichoma mes oraz mchów. 66. P otok Homole w górnym biegu, wysokość około m, rum osz z detrytusem w nurcie. 67. W ysoka (W ysokie Skałki), zbocze północno-wschodnie, wysokość 1040 m, gleba b ru n atn a o postaci gliniastej, porośnięta przez las św ierkowy z dużą dom ieszką buka. 68. W ejście do doliny Skalskiego P otoku w Jaw orkach, wysokość 580 m, pole upraavne. 69. Obszar źródliskowy prawobrzeżnego dopływu Skalskiego P otoku, około 1 km od ujścia, wysokość 620 m, grząska gliniasta gleba w młace porośniętej przez kępy roślinności bagiennej i m chy. 70. Praw obrzeżny dopływ Skalskiego Potoku, około 1,5 km od ujścia, wysokość około m, rum osz w nurcie. 71. Skalski Potok, około 1,5 km od ujścia, wysokość 630 m, rumosz z detrytusem w nurcie. 72. Dolina Skalskiego Potoku, wysokość około 630 m, gleba ty p u m ady inicjalnej o postaci kam ienistej z dodatkiem żwiru i części ilastych, przy brzegu potoku. K am ienisko to jest nie porośnięte i okresoavo zalewane. 73. Dolina Skalskiego Potoku, wysokość 640 m, gleba brunatna, gliniasta, w lesie ŚAvierkowym porastającym A\'schodnie zbocza doliny; gruba Avarstwa ściółki, runa brak. 74. Skalski Potok, około 2 km od ujścia, Avysokość około 680 m, rum osz z d e try tu sem w nurcie. 75. W ysoka (W ysokie Skałki), zbocze północno-wschodnie, dolina górnego biegu Skalskiego Potoku, Avysokość około 950 m, gleba b ru n atn a, gliniasta, z grubą w arstw ą ściółki, w zespole buczyny karpackiej, ru n a brak. 76. W roni W ierch, zbocze północno -wschodnie, wysokość około 630 m, gleba ty p u rędziny inicjalnej porośnięta przez zespół roślinności zbliżony do zespołu m uraw y n ask alnej z przewagą Sempervivum soboliferum, Saxifraga aizoon i m cham i, na zboczu wrystępują także pojedyncze krzewy Juniperus communis. 77. Dolina potoku Biała W oda koło Wroniego W ierchu, wysokość 585 m, gleba ty p u m ady inicjalnej porośniętej przez niewielkie kępy wrześni. Gleba m a postać kam ienisto- -ŻAAdrowatego utw oru z dużym dodatkiem części ilastych, jest bardzo zwięzła i podsiąknięta wodą. Stanowisko to jest zalewane naavct przy niewielkim wzroście poziom u wody w potoku. 78. Dolina potoku Biała W oda koło W roniego W ierchu, wysokość 585 m, praw y brzeg potoku, gleba ty p u m ady inicjalnej porośniętej przez zarośla wierzb (Salicetum ). Gleba jest zavięzła, o postaci piaszczysto-żwirowatej na podłożu kam ienistym, z bardzo słabo w ykształconą AVarstwą ściółki. 79. Źródło (limnokren) w dolinie potoku Biała W oda koło W roniego W ierchu, Avysokość 585 m, obrosty mchów. Pieniny Spiskie 80. Ujście Białki T atrzańskiej do D unajca koło D ębna, Avysokość około 530 m, praw brzeg rzeki, m ada inicjalna porośnięta przez zarośla Avierzb (Salicetum ). Gleba m a postać cienkiej w arstw y piaszczystej na podłożu kam ienistym (otoczaki); w arstw a ściółki cienka.

7 7 Oligochaeta. I Dolina Białki Tatrzańskiej, wysokość około 530 m, m ada inicjalna o postaci piaszczysto-gliniastej na podłożu z otoczaków, porośnięta przez świerki i kępy jałow ca. 82. Dolina B iałki T atrzańskiej, wysokość około 540 in, pole upraw ne. 83. Średnia Góra, zbocze północne, wysokość około 540 m, pole upraw ne. 84. W zgórze Siodło, zbocze zachodnie, wysokość 570 m, pole upraw ne. 85. W zgórze Siodło, zbocze zachodnie, obszar źródliskowy (helokren) lewobrzeżnego dopływu potoku Podsiodło, wysokość 575 m, gleba gruntowo-glejowa, w młace porośniętej obficie przez Juncus sp. i mchy. Ofbno C zorsztyn Międlica Łapsze Miżnie Rys. 3. Rozmieszczenie stanow isk na terenie Pienin Spiskich. 86. Dolina potoku Podsiodło, wysokość około m, gleba brunatna, gliniasta, w lesie świerkowym, runo bardzo słabo rozwinięte i złożono głównie z Vaccinium m yrtillus, w arstw a ściółki gruba. 87. Obszar źródliskowy (helokren) potoku Podsiodło, wysokość 600 m, gleba gruntowo-glejowa, w eutroficznej młace turzycow ej ty p u Valeriano-Caricetum flavae. 88. D olina potoku Słotwiny, zbocze zachodnie, wysokość około 650 in, gleba b ru n atn a, na łące pienińskiej. 89. Dolina potoku Słotwiny, zbocze północno-wschodnie, wysokość około m, gleba brunatna, gliniasta z rum oszem skalnym, w lesie świerkowym, gruba w arstw a ściółki, ru n a brak. 90. Dolina potoku Słotwiny, lewy brzeg potoku, wysokość około 600 m, pole upraw ne. 91. Ujście p otoku Słotwiny, wysokość 550 m, pole upraw ne. 92. Złotne, zbocze południowe, wysokość około 600 m, pole upraw ne. 93. P otok Ł apszanka, 0,5 km powyżej ujścia, wysokość około m, rumosz z detrytusem w nurcie.

8 14 K. Kasprzak Ujście Niedziczanki, lewy brzeg potoku, wysokość około m, m ada cjalna porośnięta przez zarośla wierzb (Salicetum) z m ałą dom ieszką olszy szarej. Gleba 0 postaci gliniasto-żw irow atej na podłożu kam ienistym, ściółki brak. P rzy w ysokich s ta nach w ody w potoku stanow isko jest zalewane. Spośród w szystkich w ym ienionych powyżej stanow isk w granicach Pienińskiego P ark u Narodowego znajduje się 39 (stanow iska n r: 3-5, 7-10, 12-16, 18-23, i 42-52). P onadto w Małych P ieninach kilka stanow isk usytuow anych jest na obszarze czterech ścisłych rezerwatów. Na terenie rezerw atu W ąwóz H om ole znajdują się stanow iska nr 60-64, w re z e r wacie Z askalskie-b odnarów ka stanow iska nr 71-74, w rezerwacie B iała W o d a s ta nowiska nr i w rezerwacie W ysokie S kałki usytuow ane jest stanow isko nr 67. B adane stanow iska reprezentują kilka typów środowisk różniących się m iędzy sobą przede w szystkim rodzajem gleby oraz charakterem roślinności. Ogółem wyróżniłem następujące ty p y środow isk: osady aluw ialne, lasy bukowe i jodłow o-bukow e, lasy świerkowe, łąki 1 pastw iska, pola upraw ne, m uraw y naskalne, eutroficzne m łaki turzycow e oraz potoki i źródła. Szczegółową ch arak tery sty k ę b ad any ch typów środow isk wraz z rysem fizjograficznym Pienin podają P a n c e r -K o tejow a i Zarzycki (1976). Melodyka badań W szystkie próby pochodzące z określonych środowisk pobierane były przy zastosowaniu trzech m etod. Pierwsza polegała na wycinaniu próbek gleby ram ką o powierzchni 50 cm 2, w bijaną w podłoże na głębokość 10 cm. Z pobranej próbki oddzielałem warstwę ściółki od w arstw y gleby i każdą z nich traktow ałem oddzielnie. D ruga m etoda to w ycinanie p rzy pom ocy ostrego noża lub łopatki kw adratów o powierzchni około 800 cm 2 na głębokość 8 cm. Podobnie jak w m etodzie poprzedniej oddzielałem także w arstw ę ściółki od w arstw y gleby. M etoda pobierania ta k dużej próby m a zastosowanie głównie w badaniach jakościowych. Trzecia m etoda dotyczy prób zebranych w potokach, gdzie do połowów używałem czerpaka. Pobrane próby transportow ano do pracow ni w woreczkach foliowych. W celu oddzielenia wazonkowców z prób zastosowano zestaw do w ypłaszania m etodą O C o n n o e a (1955, 1971). W azonkow ce oznaczano przede w szystkim n a podstaw ie p rep arató w w y konanych zm odyfikowaną przeze mnie m etodą N i e l s e n a i C h e i s t e n s e n a (1959). M etoda ta polega n a zam knięciu badanych osobników wazonkowców w glicerynie po uprzednim utrw aleniu, prześwietleniu i lekkim zm acerowaniu w 25% kwasie octowym ( K a s p e z a k 1975). W celu analizy całości m ateriału obliczyłem wartości współczynników ekologicznych: dom inację i frekwencję w próbach i na stanowiskach. Poza tym dla całości m ateriału obliczyłem w spółczynnik stałości faunistycznej, rozum ianej jako stosunek frekw encji danego g a tu n k u w próbach do liczby prób z eb ranych na stanowiskach, w których ten gatunek występuje. W szystkie obliczone współczynniki m ają jednak tylko charakter orientacyjny i dotyczą one głównie osobników dojrzałych płciowo, ponieważ stadia młodociane wazonkowców, bardzo liczne w niek tó ry ch próbach, są w większości w ypadków nierozróżnialne.

9 9 Ohgochaeta. I 15 Ogólna charakterystyka materiału Zebrany m ateriał obejm uje 4048 osobników wazonkowców, należących do 36 gatunków. Najliczniej, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i zebranych osobników, reprezentow any jest rodzaj Fridericia M ic h., do którego należy 13 gatunków. Stosunkowo duża liczba zebranych osobników wazonkowców ( ,1 /0) była niedojrzała płciowo i dlatego mogła zostać oznaczona tylko do rodzaju lub rodziny. Całość m ateriału pochodziła z 588 prób zebranych w różnych środowiskach lądowych i wodnych. Ilościowe zestawienie wszystkich gatunków wazonkowców wtaz z obliczonymi wartościam i współczynników ekologicznych przedstaw ia tabela I. Spośród wszystkich gatunków najw iększą liczebnością, frekwencją w próbach i na stanow iskach oraz wysoką w artością w spółczynnika stałości faunistycznej odznacza się Buchliolzia appendiculata. C H A R A K TERY STY K A EKOLOGICZNA Występowanie wazonkowców w różnych typach środowisk Mimo, że przeprowadzone badania nad fauną wazonkowców Pienin m iały głównie charakter jakościowy, to jednak na podstaw ie liczby zebranych osobników oraz częstotliwości występowania gatunków zobrazować m ożna w pewnym stopniu zasiedlenie przez te zwierzęta poszczególnych środowisk. Podkreślić jed n a k należy, że wyróżnienie danego środow iska na podstaw ie fau n y w azonkowców jest utrudnione, ponieważ większość gatunków wazonkowców odznacza się dużą eurytopowością, a jedynie nieliczne gatunki charakteryzują się wysoką specjalizacją ekologiczną i zasiedlają wyłącznie jeden biotop. O sady aluw ialne J e st to przykład gleb hydrogenicznych, które kształtują się przede wszyskim pod wpływem wody. Gleby tego rodzaju należą do ty p u m ad inicjalnych o postaci kam ienisto-żwirowatej, rzadziej piaszczystej lub gliniasto-piaszczystej. W Pieninach zajm ują one tereny w dolinach rzek i potoków. N ajbardziej rozległe aluwia kam ieniste (kamieniska) w ystępują nad D unajcem i Białką T atrzańską, gdzie spotykane są bardzo duże ławice otoczaków, żwiru i piasku. Żw irow iska n ad innym i potokam i zajm u ją znacznie m niejsze obszary. W górnych odcinkach potoków aluwia są na ogół słabo rozwinięte. M ady inicjalne są glebam i bardzo prym ityw nym i, podlegającym i stałym zalewom, niekiedy dosyć długotrw ałym, naw et p rzy niskim stanie w ody w pobliskim cieku. Z a zwyczaj są to gleby wieloczłonowe, składające się z w arstw o bardzo różnej grubości i składzie mechanicznym. Uzależnione to jest przede wszystkim od w arunków w jakich te warstw y zostały osadzone na brzegu. Zasadniczy wpływ m a n a to, m iędzy innym i, szybkość p rą d u w ody w cieku. N a najniższych

10 i Tabela I. Ilościowe zestawienie zebranego materiału G atunek Liczba osobników D om inacja % w próbach Liczba prób % Frekw encja na stanow iskach Liczba 0/ stanow isk /0 Stałość w % Buchholzia appendiculata , , ,3 44,4 Fridericia bisetosa 172 6, , ,6 25,5 Bryodrilus ehlersi 129 5,0 10 1,7 9 9,6 9,0 Cognettia sphagnelorum 126 4,9 25 4, ,7 15,1 Fridericia galba 114 4,4 36 6, ,1 17,9 Fridericia bulbosa 101 3,9 50 8, ,3 18,5 Fridericia paroniana 87 3,4 46 7, ,3 15,5 Mesenchytraeus armatus 71 2,8 25 4, ,9 40,3 Enchytraeus buchholzi 68 2,7 35 5, ,2 14,1 Mesenchytraeus glandulosus 60 2,3 19 3, ,8 13,9 Fridericia leydigi 53 2,1 25 4, ,0 13,2 Achaeta eiseni 53 2,1 11 1,9 8 8,5 10,6 M arionina argentea 48 1,9 10 1,7 7 7,5 13,5 Achaeta seminalis 42 1,6 21 3, ,7 15,4 Fridericia ratzeli 41 1,6 27 4, ,1 12,1 Fridericia alata 41 1,6 24 4, ,8 13,1 E enlea sim ilis 40 1,6 26 4, ,9 18,7 Henlea ventriculosa 40 1,6 18 3, ,9 10,3 Fridericia tubulosa 39 1,5 14 2,4 7 7,5 22,6 Henlea nasuta 27 1,1 13 2,2 8 8,5 10,5 Fridericia maculata 26 1,0 19 3, ,6 10,7 Fridericia connata 18 0,7 11 1,9 8 8,5 10,6 Fridericia perrieri 17 0,7 10 1,7 8 8,5 8,5 Enchytraeus norvegicus 10 0,4 9 1,5 7 7,5 8,6 Henlea perpusilla 9 0,4 5 0,9 5 5,3 10,0 Fridericia semisetosa 6 0,2 5 0,9 2 2,1 11,1 Enchytraeus m inutus 1 5 0,2 3 0,5 3 3,2 12,0 I

11 Mesenchytraeus fla vu s 5 0,2 Cernosvitoviella carpatica 5 0,2 Fridericia bulboides 3 0,1 M arionina riparia 3 0,1 Cernosvitoviella atrata 2 0,1 Encliytraeus lacteus 2 0,1 Mesenchytraeus pelicensis 1 0,1 Achaeta camerani 1 0,1 Encliytronia parva 1 0,1 R a z e m : Non det. Fridericia sp Encliytraeus sp Henlea sp. 59 Achaeta sp. 26 Mesenchytraeus sp. 20 Enchytraeidae ,3 2 2,1 5,6 1 0,2 1 1,1 20,0 3 0,5 3 3,2 4,8 3 0,5 2 2,1 33,3 2 0,3 2 2,1 5,0 2 0,3 2 2,1 8,1 1 0,2 1 1,1 11,1 1 0,2 1 1,1 7,7 1 0,2 1 1,1 4, Oligochaeta.

12 18 K. Kasprzak 12 T abela II. W azonkowce m ad inicjalnych w zbiorowiskach wrześni [M yricaria germanica (L.) D esv.], w zaroślach wierzbowych (Salicetum ) i w olszynie karpackiej (A lnetum incanne) G atunek Żwirowiska z wrześnią osobn i ków Zarośla wierzbowe Olszyna karpacka piasek glina Liczba L iczba Liczba Liczba Liczba razem prób osobn i ków prób osobn i ków prób osobn i ków prób osobn i ków prób Buchholzia appendiculata E enlea sim ilis Gognettia sphagnetorum 19 2 Henlea ventriculosa Fridericia tubulosa 5 1 M arionina argentea Enchytraeus buchholzi Enchytraeus norvegicus Fridericia paroniana Enchytraeus m inutus Cernosvitoviella atrata 1 1 Fridericia galba Fridericia ratzeli Fridericia bulbosa Fridericia leydigi M arionina riparia 1 1 Fridericia bisetosa Fridericia tubulosa Fridericia alata Fridericia perrieri Fridericia connata Fridericia bulboides Achaeta seminalis Achaeta camerani Non det. Fridericia sp Enchytraeus sp H enlea sp Mesenchytraeus sp Enchytraeidae Liczba prób L iczba gatunków Liczba osobników

13 13 Oligochaeta. I 1 9 tarasach dolin w ystępują osady najm łodsze, które odznaczają się największym uwilgoceniem. M ady najm łodsze są najczęściej zalew ane, co pow oduje naniesienie nowej w arstw y substancji organicznych i m ineralnych, lub zabranie warstw poprzednio odłożonych, czego rezultatem jest przerw anie procesu glebotwórczego. n a m adach, zależnie od ich ch arak teru, sp o ty k am y w Pieninach zbiorow iska roślinne o bardzo różnych stadiach sukcesji. W osadach aluw ialnych stwierdziłem ogółem występowanie 24 gatunków (tab. II). Fauna wazonkowców zam ieszkujących gleby inicjalne jest bardzo zróżnicowana w zależności od postaci gleby oraz rodzaju wykształconego na niej zbiorowiska roślinnego. Stosunki dom inacji gatunków wazonkowców w m adach inicjalnych przedstaw ia ry su n ek 4. Żwirowiska z Myricaria germanica Olszyna karpacka - gleba piaszczysta 20% -gleba gliniasta [III Buchho/zia appendicu/ata Cognettia sphagnctorum Hen/ea simiiis Fridericia bisetosa Fridericia ga/ba m m Fridericia łubu/osa Enchytraeus buchhoizi Fridericia paroniana Fridericia ratzeii Marionina argentea Jrtne Rys. 4. D om inacja gatunków wazonkowców m ad inicjalnych w zbiorowiskach wrześni [M yricaria germanica (L.) D esv.] i olszynie karpackiej (Alnetum incanae). W żwirowiskach porośniętych przez wrześnię (stan. 6, 8, 23, 38, 56, 59, 72, 77) znalazłem w sumie 16 gatunków wazonkowców, spośród k tó ry c h n a j liczniejszą była Buchholzia appendiculata. Frekw encja tego gatunku w próbach była jednak niewielka. W szystkie pozostałe gatunki znajdow ane były sporadycznie i w niewielkiej liczbie osobników. N iektóre z nich, np. przedstawiciele rodzaju Fridericia M ic h., w ystępowały w ty m środowisku zupełnie przypadkowo. W wielu pobranych próbach wazonkowce w ogóle nie występowały. Taki przypadkow y skład fauny wazonkowców żwirowisk spowodowany jest niew ątpliw ie okresow ym zalew aniem przez w ody pobliskich cieków, k tó re po w oduje niszczenie fauny przez jej wym ywanie, względnie zasypywanie grubą w arstw ą nowo naniesionych aluwiów. P oza ty m środow isko to je st ubogie

14 20 K. Kasprzak 14 w butw iejące szczątki organiczne, któ ry ch b rak może być czynnikiem ograniczający m w ystępow anie wielu gatunków wazonkowców. N ajw iększą liczbę osobników i gatunków stw ierdziłem w m adach porośniętych przez laski olszyny karpackiej (stan. 1, 2, 36, 54), rozwinięte w miejscach okresowo zalewanych przez wodę. Ogółem w środowisku tym występowało 18 gatunków, które w zebranych próbach reprezentowane były przez 272 osobniki. W olszynie karpackiej zaobserwować można pewne różnice ilościowe, dotyczące zarówno liczby gatunków wazonkowców, jak i ich liczebności. U zależnione to je st od postaci gleby, k tó ra rozw ija się najczęściej n a podłożu z dużych otoczaków. W luźnej glebie piaszczystej o lepiej rozw iniętym poziomie próchniczym (m ada próchnicza) stw ierdziłem w ystępow anie znacznie większej liczby g a tu n ków, niż w zbitej glebie gliniastej. Takie zróżnicow anie liczebności w azonkow ców może mieć także związek, poza różnicam i w zawartości próchnicy, ze znacznie większą wilgotnością olszyny o glebie gliniastej, która przez większą część ro k u jest zalana przez wodę. Interesująco przedstaw ia się porównanie fauny skąposzczetów osadów aluw ialnych i potoków, które wskazuje na dość dużą odrębność tych dwóch środowisk. F auna wazonkowców potoków jest w porów naniu z fauną tych zwierząt w aluwiach bardzo uboga, zarówno pod względem liczby gatunków ja k i liczebności wazonkowców. G atunkiem dom inującym i najczęściej sp o ty kanym w tym środowisku jest Mesenchytraeus armatus, k tóry w osadach aluw ialnych w ogóle nie został znaleziony. Pozostałe g atu n k i wazonkowców w y stępow ały w p o tokach przypadkow o. Duże różnice pom iędzy tym i środow iskami w ystępują także w faunie skąposzczetów wodnych (K a s p r z a k ). W iększość gatunków, mimo że występowała w obu środowiskach, to jednak w potokach najliczniej. D otyczy to przede wszystkim takich gatunków jak N ais elinguis i Stylodrilus heringianus. N iektóre gatunki, jak Limnodrilus lioffmeisteri i Chaetogaster diaphanus, występowały wyłącznie w potokach, a inne, jak n a przy k ład Trichodrilus cernosvitovi, znalezione zostały ty lk o w aluw iach. W ydaje się, że tak dużą odrębność fauny skąposzczetów w ystępującej w tych dwóch środowiskach, można tłum aczyć niewielkim przenikaniem tych zw ierząt z potoków do osadów aluw ialnych. L asy bukow e i bukowo-jodłowe Środowisko to odznacza się bardzo dużym wew nętrznym zróżnicowaniem i dlatego jego fauna jest bardzo bogata. W glebie i ściółce tych lasów (stan. 9, 20, 22, 27, 28, 30, 31, 34, 44-46, 48, 49, 52, 57, 75) stwierdziłem w ystępowanie najbogatszej jakościowo i ilościowo fauny wazonkowców. W sumie znalazłem tu ta j 25 gatunków, reprezentow anych w zebranych próbach przez 841 osobników (tab. III). Przewodnim gatunkiem dla gleby tych lasów jest Buchholzia appendiculata (rys. 5). Praw ie wyłącznie w glebie lasów bukowych i bukowo- -jodłowych w ystępow ał Mesenchytraeus glandulosus. J e s t to g a tu n e k leśny,

15 15 Oligochaeta. I 21 Tabela I I I. W azonkowce gleby lasów bukowych i bukowo-j odłowy e h : buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum typicum ) i buczyny ciepłolubnej (Carici-Fagetum cephalantheretosum) G atunek Buczyna karpacka B uczyna ciepłolubna Razem Liczba Liczba Liczba prób prób osobników' osobników osobników prób Buchholzia appendiculata B ryodrilus ehlersi Achaeta eiseni M esenchytraeus glandulosus Fridericia paroniana Achaeta seminalis Fridericia bisetosa Cognettia sphagnetorum Fridericia bulbosa F ridericia leydigi Mesenchytraeus armatus Henlea nasuta Fridericia maculata Enchytraeus buchholzi F ridericia alata Fridericia connata Enchytraeus lacteus Enchytraeus norvegicus Fridericia perrieri Henlea ventriculosa Fridericia galba Fridericia tubulosa F ridericia semisetosa Fridericia bulboides M arionina argentea Non det. F ridericia sp Achaeta sp M esenchytraeus sp Enchytraeus sp Henlea sp Enchytraeidae Liczba prób Liczba gatunków L iczba osobników

16 2 2 K. Kasprzak 16 Lasy bukowo - jodłowe Buczyna karpacka łąka pienińska Buczyna ciepłolubna Łąka zioło ro roś Iow a 2 0 % I I Buchho/zia lllllllll appendiculata liiijh Mesenchytraeus llltfłttl glandulosus H Bryodri/us eh/ersi BBfl Fridericia H H bu/bosa gr_.-_ H. Achae,C e/sen/ I I Jnne 20 % i i Buchbolzia 2J23 Fridericia appendiculata C 3 bisetosa Fridericia HRB Fridericia ga/ba mfaim bu/bosa Fridericia I I Jf)ne parowana Rys D om inacja gatunków wazonkowców: 5 gleby lasów bukow o-jodłow ych: buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum typicum ) i buczyny ciepłolubnej (Carici-Fagetum cephalantheretosum); 6 gleby łąki pienińskiej i łąki ziołoroślowej. uw ażany niekiedy za charakterystyczny dla lasów bukowych. W porów naniu z g atunkam i dom inującym i odznaczał się on jed n a k znacznie m niejszą liczebnością. In teresu jąco przedstaw ia się porów nanie fau n y wazonkowców zasiedlającej glebę b ru n atn ą w typowej buczynie karpackiej (Fagetum carpaticum typicum) z fauną wazonkowców rędziny brunatnej w buczynie ciepłolubnej (Carici-Fagetum cephalantheretosum) (stan. 32). W glebie buczyny ciepłolubnej znalązłem jedynie 10 gatunków wazonkowców. Szereg gatunków licznych i częstych w glebie buczyny karpackiej, jak np. Bryodrilus ehlersi, AcJiaeta eiseni lub Mesenchytraeus glandulosus, w glebie buczyny ciepłolubnej albo w ogóle nie występuje, albo ich liczebność i frekw encja jest wyraźnie m niejsza. Ze względu n a m ałą znajom ość ekologii ty c h gatunków w ytłum aczenie p o wyższego faktu jest jednak trudne. W iększość g atu n k ó w i osobników wazonkowców zasiedlała głównie w a r stwę gleby. W ystępow anie wazonkowców w ściółce jest uzależnione od jej wilgotności oraz pochodzenia. W ściółce nadm iernie przesuszonej lub złożonej z sam ych szpilek jodły bez dom ieszki liści bukow ych wazonkowców nie z n a leziono.

17 17 Oligochaeta. I 23 Lasy świerkowe Gleba lasów świerkowych (stan. 4, 7, 13, 16, 18, 53, 63, 64, 67, 73, 81, 86, 89) jest w bardzo różnorodny sposób zasiedlona przez wazonkowce. Różnice pom iędzy poszczególnym i stanow iskam i uzależnione są od ro d zaju gleby oraz T abela IV. W azonkow ce gleb lasów świerkow ych G atunek D rzew ostan świerkowy Rędzina butw inow a Gleba b ru n atn a Drzew ostan świerkowo- -bukowy Liczba Liczba L iczba prób prób osobników osobników osobników prób Buchholzia appendiculata Fridericia galba Fridericia bulbosa Achaeta seminalis 6 4 Fridericia ratzeli Fridericia bisetosa Henlea ventriculosa Mesenchytraeus glandulosus B ryodrilus ehlersi Mesenchytraeus fla vu s Fridericia maculata Fridericia paroniana Fridericia connata 1 1 Achaeta eiseni 1 1 H enlea nasuta 1 1 Enchytraeus norvegicus 1 1 Cognettia sphagnetorum Fridericia leydigi Fridericia tubulosa Enchytraeus buchholzi 5 2 Mesenchytraeus pelicensis 1 1 Fridericia alata 2 2 Henlea perpusilla 2 1 Non det. Fridericia sp Henlea sp Achaeta sp Mesenchytraeus sp Enchytraeus sp. 3 2 Enchytraeidae Liczba prób L iczba gatunków Liczba osobników

18 24 K. Kasprzak 18 porastającego ją drzewostanu. Czyste świerczyny p o rastają głównie gleby ty p u rędziny butwinowej, gleby brunatne oraz aluwia kam ieniste. N a glebach brunatnych w ystępują także lasy świerkowe z niewielką domieszką buka. E osną one na ogół w miejscach po wyniszczonej pierw otnej buczynie karpackiej. W azonkow ce w lasach świerkowych (tab. IV) w ystępow ały praw ie w y łącznie w warstwie gleby. Ściółka złożona głównie z grubej w arstw y opadłych szpilek, nie by ła przez te zw ierzęta zasiedlona. Praw ie wszystkie gatunki odznaczały się bardzo niewielką frekw encją w próbach, co wskazuje na ich dość przypadkow e występowanie. N a ogólną liczbę 23 znalezionych gatunków jedynie pięć w ystępow ało we w szystkich w y różnionych środow iskach. Spośród nich jedynie Buchhólzia appendiculata odznacza się najw iększą liczebnością oraz frekw encją w próbach i na stanow iskach. Ł ąki i pastw iska Ogółem w glebie zbiorowisk łąkowych i pastw isk znalazłem 17 gatunków wazonkowców (tab. Y). Liczebnie przew ażają tu ta j przede w szystkim gatunki i osobniki należące do rodzaju Fridericia, stanow iące łącznie około 8 0 /0 w szystkich znalezionych w tym środowisku osobników. Skład gatunkow y, a zwłaszcza stosunki dom inacji (rys. 6) fauny wazonkowców łąki pienińskiej (stan. 5, 17, 41, 88) i łąki ziołoroślowej (stan. 29) by ły nieco odm ienne. Eóżnice w składzie gatunkow ym fauny wazonkowców zasiedlającej gleby tych dwóch łąk, pienińskiej i ziołoroślowej, spowodowane są niew ątpliw ie ich różnym charakterem i odmiennie prowadzoną gospodarką. Ł ąka ziołoroślowa jest w porównaniu do łąki pienińskiej środowiskiem, bardziej naturalnym, w którym ingerencja człowieka jest niewielka i ogranicza się jedynie do bardzo rzadkiego koszenia łąki. Pokos pozostaje nie zebrany, dzięki czemu siedlisko to, mimo braku nawożenia, nie ubożeje. D om inantem w glebie tej łąki jest Buchhólzia appendiculata, która mimo że w ystępuje także w glebach innego rodzaju, to jednak związana jest głównie z glebą lasów bukowych, gdzie osiąga najw iększą liczebność i frekwencję. W glebie łąki ziołoroślowej brak jest jednak typow ego g a tu n k u leśnego jakim jest Mesenchytraeus glandulosus. Ł ą k a p ienińska jest środowiskiem zupełnie sztucznym, antropogenicznym. K oszona jest bardzo regularnie i nawożona nawozami m ineralnym i. Z tego względu w glebie tej łąki w ystępują głównie gatunki wazonkowców o dużych zdolnościach przystosow aw czych, a gatunków typow ych dla lasów zupełnie brak. W glebie pastw isk znalazłem tylko 10 gatunków wazonkowców. P auna ty c h zw ierząt w ty m środow isku m a c h arak ter zupełnie przypadkow y, ponieważ w szystkie g atu n k i w ystępow ały rzadko i bardzo nielicznie. P ola upraw ne Gleba pienińskich pól upraw nych jest, podobnie jak gleby łąkowe, sztucznie zmienioną glebą leśną. S tru k tu ra gleby uzależniona jest przede wszystkim od zabiegów upraw ow ych; najczęściej jest ona sypka, gruzełkow ata. Stosow ane

19 19 Oligochaeta. I 25 T abela V. W azonkowce gleby łąk i pastw isk G atunek Ł ąka pienińska Ł ąka ziołoroślowa Pastw iska Liczba Liczba Liczba prób prób osobników osobników osobników prób Fridericia paroniana Fridericia bulbosa Fridericia bisetosa FLenlea sim ilis Fridericia semisetosa 5 4 Fridericia ratzeli Fridericia alata Enchytraeus buchholzi Fridericia leydigi 2 1 Henlea perpusilla Fridericia maculata Fridericia bulboides 1 1 Fridericia connata Buchholzia appendiculata Fridericia galba 43 5 Achaeta seminalis 1 1 Henlea nasuta 1 1 Fridericia perrieri 3 1 Non det. Fridericia sp Enchytraeus sp Henlea sp Achaeta sp. 1 1 Enchytraeidae Liczba prób Liczba gatunków Liczba osobników jest nawożenie obornikiem oraz dużą ilością nawozów m ineralnych. W porównaniu z glebami łąkowymi i typow ą b ru n atn ą glebą buczyny karpackiej jest ona jednak znacznie uboższa pod względem w ystępującej w niej fauny wazonkowców. W środowisku ty m znalazłem w sumie 13 gatunków wazonkowców (tab. V I), wśród których pod względem liczebności przew ażają gatunki z rodzaju Fridericia. W szystkie gatunki wazonkowców występowały rzadko i tylko w pojedynczych próbach. Z tego względu żadnego z nich nie można uznać za właściwy lub charakterystyczny dla gleby pól upraw nych. N a ogół są to gatunki pospolite, w ystępujące w wielu środowiskach. G atunki leśne, które kiedyś tu ta j w ystępowały, np. MesencJiytraeus glandulosus, zupełnie wyginęły na skutek zm ienionych w arunków ekologicznych. W iele innych gatunków zostało liczebnie

20 2 6 K. Kasprzak 20 T abela VI. W azonkowce gleby pól upraw nych i m uraw naskalnych (D endrantheno- Seslerietum) P ola upraw ne M urawy naskalne G atunek Liczba Liczba osobników prób osobników prób Enchytraeus buchholzi Fridericia galba Fridericia alata Henlea sim ilis Fridericia bisetosa Fridericia bulbosa 2 2 Fridericia connata 2 2 Fridericia ratzeli 2 2 Buchholzia appendiculata Fridericia leydigi Fridericia paroniana Fridericia perrieri 1 1 Fridericia tubulosa Henlea nasuta 13 6 Henlea ventriculosa 9 4 Achaeta seminalis 3 2 Achaeta eiseni 3 1 Bryodrilus ehlersi 2 1 Cognettia sphagnetorum 1 1 Fridericia maculata 1 1 Enchytronia parva 1 1 Non det. Fridericia sp Henlea sp Enchytraeus sp Enchytraeidae L iczba prób 'L iczba gatunków L iczba osobników bardzo ograniczonych, względnie, jak Bućhhólzia appendiculata, w ystępują tu ta j zupełnie przypadkow o. Ma to niewątpliwie związek ze zm ianą właściwości gleby, pow stałą na sk u tek stosow anych zabiegów rolniczych. M uraw a naskalna Ogółem w glebie ty p u rędziny inicjalnej w ypełniającej szczeliny w apiennych skał i porośniętej przez rozmaicie wykształcone płaty m uraw y naskalnej (Dendranthemo-Seslerietum), stwierdziłem występowanie 17 gatunków wazonkowców (tab. YI). W iększość gatunków odznaczała się niewielką frekwencją w próbach, co w skazuje n a przypadkow y c h a ra k te r ich w ystępow ania.

21 21 Oligochaeta. I 27 M łaka turzycow a W glebie eutroficznej młaki znalazłem ogółem 17 gatunków wazonkowców (tab. V II), które zasiedlają to środowisko bardzo niejednolicie. W pobranych próbach zwierzęta te spotykane były rzadko i nielicznie, względnie w ogóle nie w ystępowały. Największą liczbę gatunków i osobników stwierdziłem w gliniastej glebie m łaki porośniętej przez turzyce i Juncus sp. (stan. 3, 69, 85). Młaki T abela V II. W azonkowce gleby m łak turzycow ych G atunek M łaka z Juncus sp. Liczba Młaka Valeriano- -Garicetum florae Liczba osobników prób osobników prób M arionina argentea M esenchytraeus armatus M arionina riparia 2 2 B ryodrilus ehlersi 3 1 Fridericia leydigi 3 1 Fridericia bulbosa Fridericia alata 2 1 Fridericia perrieri Enchytraeus buchholzi 2 1 Enchytraeus norvegicus 1 1 Cognettia sphagnetorum Fridericia maculata 1 1 Bucliholzia appendiculata 1 1 Henlea sim ilis 1 1 Henlea perpusilla 1 1 Henlea ventriculosa 1 1 Gernosvitoviella atrata 1 1 Non det. Enchytraeus sp Fridericia sp Enchytraeidae 6 2 Liczba prób Liczba gatunków 15 9 L iczba osobników te tw orzą na ogół niewielkie (2-8 m 2) źródliska, porośnięte przez hydrofilną roślinność bagienną, niekiedy także z w arstw ą mchów. Gleba jest grząska, gliniasta z charakterystycznym i rdzaw ym i plam am i w ytrąconego żelaza. Roślinność nie tw orzy tu ta j zwartej darni, lecz w ystępuje kępami, pom iędzy którym i tw orzą się drobne oczka wody (limnokreny) o powierzchni do 1 m 2 i głębokości od 2 do 10 cm. Źródliska tego ty p u otoczone są ze wszystkich stron przez łąki lub pola upraw ne.

22 28 K. Kasprzak 22 W glebie gruntowo-glejowej porośniętej przez typow y zespół Valeriano- Caricetum flavae (stan. 43, 87) znalazłem znacznie m niej gatunków i osobników. Sądzę, że ta k duże różnice ilościowe pom iędzy tym i dwoma rodzajam i młaki związane są przede wszystkim z odmiennymi rodzajam i gleby. M łaka porośnięta przez turzyce i Juncus sp. rozw inięta jest najczęściej w pobliżu pól upraw nych na glebie gliniastej, przypom inającej bardzo gleby brunatne o małej zawartości szczątków organicznych. Torfiasto-glejowa gleba porośnięta przez zespół Valeriano-Caricetum flavae odznacza się bardzo dużą zaw artością szczątków organicznych i występowaniem trw ałych w arunków beztlenowych, co może być czynnikiem ograniczającym w ystępow anie wielu gatunków. Potoki i źródła W szystkie badane potoki (stan. 14, 19, 33, 37, 39, 42, 55, 58, 61, 66, 70, 71, 74, 93), k tó ry c h system w całości należy do dorzecza D u n ajca, są sto su n kowo k rótkie i odznaczają się dużym spadkiem oraz dużym i w ahaniam i p o ziomu wody. Dno potoków jest najczęściej kam ienisto-żwirowate, niekiedy z domieszką gliny. Zarówno w bystrzach, jak i w zastoiskach w ystępują wśród rumoszu duże ilości gnijącej m aterii organicznej, głównie pochodzenia allochtonicznego. N iekiedy w potokach są spotykane obrosty m chów, głównie n a Tabela V III. W azonkowce potoków i źródeł G atunek P otoki Liczba Źródła Liczba osobników prób osobników prób Mesenchytraeus armatus Henlea ventriculosa 10 3 Henlea sim ilis Buchholzia appendiculata 1 1 Cernosvitoviella carpatiea 5 1 Henlea perpusilla 3 1 Enchytraeus m inutus 2 1 Enchytraeus norvegicus 1 1 M arionina argentea 1 1 Non det. Fridericia sp Henlea sp Enchytraeus sp Enchytraeidae Liczba prób 21 9 Liczba gatunków 4 7 Liczba osobników 38 52

23 23 Oligochaeta. I 29 głazach w wodospadach. Obfite obrosty mchów w ystępują także w niektórych źródłach (stan. 10, 21, 60, 79). Źródła są na ogół nieduże, typu lim nokrenu lub helokrenu. Spośród w szystkich gatunków wazonkowców poław ianych w ty m środowisku najliczniej i najczęściej występowały gatunki amfibiotyczne (Mesenchytraeus armatus, Eenlea ventriculosa, H. similis, H. perpusilla) (tab. V III). Z pozostałych gatunków, poławianych rzadko i nielicznie, na uwagę zasługuje Cernosvitoviella carpatica, który w Pieninach został znaleziony tylko w obrostach mchów w źródle w dolinie potoku Biała W oda (stan. 79). N iektóre gatunki, ja k np. Buchholzia appendiculata, w ystępow ały w potokach zupełnie p rzy padkow o. Z przedstaw ionej charakterystyki ekologicznej widać, że prawie wszystkie gatunki wazonkowców odznaczają się na ogół niewielką frekwencją w próbach oraz bardzo zróżnicowaną liczebnością. Je st to wynik bardzo nierównomiernego, m ozaikowego w ystępow ania ty ch zw ierząt w w yróżnionych środowiskach. W iększość znalezionych gatunków wazonkowców w ystępuje w różnych środowiskach, a jedynie niewielka liczba gatunków zamieszkuje wyłącznie jeden biotop. Zw iązane to jest przede w szystkim z bardzo dużym i zdolnościam i p rz y stosowawczymi tych zwierząt. Podkreślić jednak należy, że przyczyną tak małej odrębności fauny wazonkowców niektórych środowisk pienińskich jest także duże zróżnicowanie ekologiczne tych środowisk. Dotyczy to głównie takich biotopów ja k buczyna karpacka, lasy świerkowe lub m uraw y naskalne, w k tó ry ch w ystępuje duża liczba m ikrośrodow isk, zasiedlonych niekiedy przez p o dobną faunę wazonkowców. Wpływ człowieka na faunę wazonkowców Działalność gospodarcza człowieka w Pieninach związana jest z rozwojem osadnictwa, którem u na przestrzeni wielu wieków towarzyszyło karczowanie lasów pod pola i pastw iska. R ezultatem tej dew astacyjnej gospodarki leśnej je s t pow stanie n a pierw otnych siedliskach buczyny karpackiej dużych obszarów łąk i pól upraw nych, które są środow iskam i sztucznym i, antropogenicznym i. Określenie wpływu tej gospodarki na zm iany w faunie wazonkowców Pienin jest trudne przede wszystkim ze względu na m ałą znajomość wym agań ekologicznych większości gatunków. Niem niej pew ne zm iany w faunie w azonkowców wiązać m ożna z wpływem gospodarki człowieka na terenie Pienin, szczególnie jeżeli porównam y faunę wazonkowców buczyny karpackiej z fauną łąk i pól. W glebie buczyny karpackiej znalazłem najw iększą liczbę gatunków i osobników wazonkowców, spośród któ ry ch gatunkiem w yraźnie dom inującym i najczęściej spotykanym jest Buchholzia appendiculata. Gatunkiem bardzo ch arak tery sty czn y m dla tego środow iska jest typow o leśny Mesenchytraeus

24 30 K. Kasprzak 24 glandulosus. W glebie łąki ziołoroślowej, będącej do pewnego stopnia środowiskiem pośrednim pomiędzy buczyną karpacką a łąką pienińską, obserwujemy znaczne zmniejszenie się liczby gatunków wazonkowców oraz ich liczebności. Liczba gatunków znalezionych w glebie tej łąki jest w porów naniu z buczyną karpacką o przeszło połowę mniejsza. Znacznem u zmniejszeniu uległa liczebność Buchholzia appendiculata, a Mesenchytraeus glandulosus w tym środowisku w ogóle nie występuje. Dalsze zmniejszenie liczby gatunków i osobników oraz przebudow anie składu gatunkow ego fauny wazonkowców obserw ujem y w glebie łąki pienińskiej, która jest typow ym środowiskiem antropogenicznym. G atunki dom inujące w glebie łąki ziołoroślowej i w buczynie karpackiej w tym środowisku w ogóle nie w ystępują. W glebie pól upraw nych stwierdziłem jeszcze m niejszą niż na łąkach pienińskich liczbę gatunków i osobników wazonkowców. W pływ gospodarki człowieka n a zm iany w faunie P ienin, m. in. i w azonkowców, wiąże się także z przystąpieniem do realizacji projektu budowy zapory wodnej na D unajcu w rejonie Czorsztyna i utworzenia zbiornika o powierzchni około 2700 ha (S z c z ęsn y 1958). P ow stanie ta k dużego zalewu spow oduje zniszczenie obecnej fauny wazonkowców w ystępującej na terenach przyległych do D unajca, które zostaną zalane. Duże zm iany w faunie wazonkowców zajdą także w strefie przylegającej bezpośrednio do zbiornika. D otyczy to głównie płaskich obszarów zalewu n a terenie P ienin Spiskich, k tó re w zw iązku z okresowymi w ahaniam i poziomu wody w zbiorniku zamienione zostaną w dużą strefę bagnisk (S z c z ę s n y 1958, B ir k e n m a j e r 1958). W strefie tej występować będą głównie gatunki am fibiotyczne wazonkowców (przedstawiciele rodzajów Mesenchytraeus E is., Henlea M ic h., Marionina M ic h.), a gatunki typowo lądowe (głównie przedstaw iciele rodzaju Fridericia M ic h.) zanikną. Uwagi zoogeograficzne Z dotychczasow ych danych dotyczących w ystępow ania wazonkowców w y nika, że większość gatunków odznacza się na ogół bardzo szerokimi zasięgami geograficznymi, co praw dopodobnie związane jest z ich niewielką specjalizacją ekologiczną. Ogólnie przyjm uje się, że wazonkowce szczególnie liczne są w strefie arktycznej i w północnych częściach strefy um iarkowanej (O C o n n o r ). Poza tym podkreślić należy, że rozmieszczenie wielu gatunków tych zw ierząt jest praw dopodobnie okołobiegunowe, n a co w skazuje m iędzy innym i podobieństwo fauny wazonkowców P alearktyki i wschodnich części N earktyki (N u r m in e n 1973e). Jed n ak z powodu braku szczegółowych badań faunistycznych w wielu regionach świata oraz niezadowalającego poznania system atyki wazonkowców dokładne przedstaw ienie charakterystyki zoogeograficznej tych zw ierząt jest n a razie niemożliwe. Spośród wszystkich gatunków znalezionych na terenie Pienin, najw iększą grupę tworzą gatunki znane dotychczas wyłącznie z E uropy: Mesenchytraeus glandulosus, M. pelicensis, Cernosvitoviella carpatica, Achaeta camerani, A. se

25 25 Oligochaeta. I 31 minalis, Enchytronia parva, Fridericia perrieri, F. bisetosa, F. connata, F. maculata, F. alata, F. semisetosa, F. tubulosa, Enćhytraeus lacteus, E. norvegicus, Marionina riparia. Niektóre z tych gatunków znane są jednak dotychczas ty lk o z nielicznych stanow isk. Do drugiej grupy zaliczyłem gatunki, które znane są głównie z Europy Północnej, m iędzy innym i ze Spitsbergenu i Islandii oraz niekiedy z Grenlandii i północnych regionów K anady: Mes enćhytraeus armatus, M. glandulosus, Eenlea nasuta, H. similis, H. perpusilla, Fridericia leydigi, F. ratzeli, Cernosvitoviella atrata, Achaeta eiseni, Marionina argentea, Cognettia sphagnetorum, Buchholzia appendiculata. Nie jest wykluczone, że rozmieszczenie geograficzne niektórych z ty ch gatunków jest znacznie szersze. Do grupy gatunków kosmopolitycznych należy 5 gatunków : Henlea ventriculosa, Enćhytraeus buchholzi, Fridericia galba, F. bulbosa, F. bulboides. Przynależność trzech ostatnich gatunków do tej grupy nie jest jednak zupełnie pew na. Grupa gatunków zamieszkujących najprawdopodobniej całą Palearktykę zawiera trzy gatunki: Bryodrilus ehlersi, Fridericia paroniana, Enćhytraeus minutus. Z terenów Polski znam y obecnie około 60 gatunków wazonkowców, jednak w ystępowanie większości z nich stwierdzono tylko w nizinnych częściach kraju. O w azonkow cach terenów górskich m am y dotychczas jedynie bardzo fragm entaryczne dane dotyczące występowania 35 gatunków, z czego z obszaru K arp at znanych było dotychczas tylko 20. Stosunkow o najw ięcej danych fau n isty cznych pochodzi z Beskidu Sądeckiego (S z c z ę s n y ) oraz z T atr ( K o w a l e w s k i ; M in k ie w ic z ; Ce r n o s v it o v ; K a s p r z a k c ; G a - d z iń s k a ). Z Pienin znana jest obecnie ponad połowa wszystkich gatunków znalezionych w Polsce. Znane tylko stąd: Mes enćhytraeus flavus, M. pelicensis, Enchytronia parva, Fridericia semisetosa, F. tubulosa, Enćhytraeus lacteus p raw dopodobnie w ystępują tak ż e w innych częściach naszego k raju. Z dotychczasowych danych, choć nie prowadzono szczegółowych badań dotyczących pionowego rozm ieszczenia wazonkowców, w ynika, że nie m a specjalnych różnic gatunkow ych m iędzy fauną ty ch zw ierząt n a terenach nizinnych i górskich. Podobnie nie stwierdziłem wyraźnego pionowego zróżnicowania fau n y wazonkowców w Pieninach. PR ZEG LĄ D GATU NKÓW W system atycznym przeglądzie gatunków zwróciłem przede w szystkim uwagę na występowanie poszczególnych gatunków w badanych środowiskach P ienin. P oza ty m dla w szystkich gatunków podałem uw agi dotyczące ich ekologii, rozm ieszczenia geograficznego, a w niektórych przy p ad k ach u zupełniające dane o morfologii.

26 3 2 K. Kasprzak 26 Mesenchytraeus armatus L e v i n s e n, 1884 S tanow iska n r: 19, 21, 27, 33, 43, 57, 60, 61, 66, 69, 70, 71, 75, 79, 87, 93. G atunek ten występował licznie w gnijących szczątkach organicznych na dnie potoków, w obrostach mchów w źródłach, w glebie m łak turzycowych, a także w w ilgotnej glebie i ściółce buczyny karpackiej. Je st to typow y gatunek am fibiotyczny, w ystępujący w różnorodnych zbiornikach w odnych, w glebie w ilgotnych łąk, n a torfow iskach i m okradłach. Eozmieszczenie charakterystycznych dla tego gatunku olbrzym ich szczecin grzbietow ych nieco różni się u znalezionych osobników od opisu tego gatunku podanego przez N i e l s e n a i C h r i s t e n s e n A (1959), według którego olbrzymie szczeciny grzbietow e w y stęp u ją w segm entach V - V II. U osobników znalezionych w P ieninach olbrzym ie szczeciny grzbietow e w ystępow ały na ogół w segm entach Y -Y III, w liczbie 1-2 szczecin w pęczku. Ich długość wahała się w gran icach gm, grubość 2-6 gm. Całkow itą liczbę szczecin u tego 8 R ys Zbiorniki nasienia: 7 Mesenchytraeus armatus, 8 ironia parva. M. pelicensis, 9 Eneliy

27 27 Oligochaeta. I 33 gatunku określa wzór: 1, 2, 3, (1, 2) : 3, 4, 5, 6, 7, 8-2, 3 : 3, 4. Zbiornik nasienia (receptaculum seminis) (rys. 7) składa się z niewielkiej am puły niezbyt w y raźnie odgraniczonej od grubego, silnie um ięśnionego przew odu w yprow adzającego oraz dużej owalnej kieszeni połączonej z am pułą przez krótki przewód. Kieszeń praw ie zawsze obficie w ypełniona jest przez nasienie. Liczba segm entów : Znany z E uropy oraz Grenlandii (N u r m in e n 1970a); w Polsce pospolity. Mesenchytraeus flavus (L e v in s e n, 1884) Stanow iska n r: 64, 67. Pojedyncze osobniki tego gatunku znalazłem w rędzinie butwinowej oraz w glebie b ru n atn e j lasów świerkowych. Zam ieszkuje bardzo różnorodne środowiska lądowe. W edług badań N u r - m in e n a (1962, 1967, 1970a, 1973a) jest stałym składnikiem i niekiedy jednym z dom inanto w w zgrupowaniu wazonkowców w ystępujących w glebach lasów szpilkowych oraz glebie obszarów arktycznych. Podobnego zdania jest także A b r a h a m s e n (1968, 1972) oraz A b r a h a m s e n i S t r a n d (1970), według których w lasach świerkowych i sosnowych jest to jeden z najliczniejszych i najczęściej spotykanych gatunków. Częsty także w lasach mieszanych (N u r m in e n 1964; A b r a h a m s e n 1968). Z n an y głównie z północnych części E u ro p y; nowy dla fauny Polski. Mesenchytraeus glandulosus (L e v i n s e n, 1884) Stanow iska n r: 9, 20, 22, 31, 32, 34, 44, 46, 53, 63, 64, 67, 75. W Pieninach występował głównie w glebie i ściółce lasów bukowych, gdzie był jednym z gatunków dom inujących i najczęściej spotykanych. Pojedyncze osobniki w ystępow ały także w glebach lasów świerkow ych i świerkow o-bukowych. W edług N i e l s e n a i Ch r is t e n s e n a (1959) gatunek ten zamieszkuje przede w szystkim wilgotną glebę i ściółkę lasów bukowych. Poza tym znajdow any był także w glebie lasów świerkowych i sosnowych (S p r in g e t t 1963; A b r a h a m s e n 1968) oraz w wapiennej glebie pastw isk z zespołem Festuca-Agrostis (S p r in g e t t 1970). N ieregularne gruczoły skórne, które wyróżniają ten gatunek spośród innych przedstaw icieli ro d zaju Mesenchytraeus E i s e n, w y stępują u znalezionych osobników przede wszystkim na segmentach przedsiodełkowych. W segmentach tylnych oraz w segm entach I - I I I gruczołów tych jest m niej, względnie zupełnie nie są one wykształcone. Liczbę szczecin u tego gatunku określa wzór: 0, 1, 2, 3, 4, 5 : 6, 7, 8-3, 4, 5:5, 6, 7. Liczba segmentów: Znany dotychczas z Anglii (S p r in g e t t , ; N ie l s e n i Ch r is t e n s e n 3

28 34 K. Kasprzak ), Danii (N ie l s e n i Ch r is t e n s e n 1959), Norwegii (A b r a h a m s e n 1968) i W łoch (I s s e l 1905; N ie l s e n i Ch r is t e n s e n 1963). W Polsce znaleziony w W ielkopolskim P arku Narodowym (K a s p r z a k 1973c). MesencJiytraeus pelicensis I s s e l, 1905 Stanow isko n r: 4. Jednego tylko osobnika znalazłem w brunatnej glebie pod grubą w arstw ą ściółki w lesie świerkowym. W ystępuje głównie w glebach porośniętych przez różne lasy (N ie l s e n i Ch r is t e n s e n 1959; D ó zsa-f a r k a s 1973). Poza tym gatunek ten znajdowano także w jaskiniach (Ce r n o s v it o v 1936, 1939) oraz w glebie zarośli olszy szarej (N u r m in e n 1967). C harakterystyczną cechą M. pelicensis jest budowa zbiornika nasienia (rys. 8), k tó ry składa się z bardzo nieregularnej, cienkościennej am p u ły i w y raźnie oddzielonego od niej, pozbawionego gruczołów przew odu w yprow adzającego. G atunek europejski, znany dotychczas z Finlandii i Norwegii (N u r m in e n 1967), Belgii (Ce r n o s v it o v 1936, 1939; T e t r y 1938; L e r u t h 1939), F rancji (T e t r y 1938), W ęgier ( D ó zsa-f a r k a s 1973) oraz W łoch ( I s s e l 1905). Nowy dla Polski. Cernosvitoviella atrata (B r e t s c h e r, 1903) Stanow iska n r: 43, 77. Dwa osobniki tego rzadkiego w Pieninach gatunku znalazłem w młace turzycow ej oraz w żwirowiskach porośniętych przez wrześnię. Zam ieszkuje różne środowiska wodne oraz wilgotne środowiska lądowe. Często sp o ty k an y n a m okradłach, w pobrzeżu zbiorników w odnych oraz w p o tokach. Am puła zbiornika nasienia (rys. 12) u znalezionych osobników była najczęściej owalna i wyraźnie odgraniczona od przewodu wyprowadzającego, którego długość była m niej więcej rów na średnicy am puły. Znany z E uropy oraz K anady (N u r m in e n c). W Polsce z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (K a s p r z a k 1972a, 1973c), Studetów W schodnich (K a s p r z a k 1973c), rzeki R aby (K a s p r z a k, S z c z ę s n y 1976) i Beskidu Sądeckiego (S z c z ę s n y 1974). Cernosvitoviella carpatica N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, Stanow isko n r: 79. Nieliczne osobniki znalazłem w obrostach mchów w źródle. J e st to typow y gatunek amfibio tyczny. W edług N ie l s e n a i Ch r is t e n s e n a (1959) spotykany tak że w w ilgotnej glebie.

29 29 Oligochaeta. I 35 C harakterystyczną cechą odróżniającą go od pozostałych przedstawicieli ro d zaju Cernosvitoviella N i e l. et Ch r is t. je st przede w szystkim budow a zbiornika nasienia (rys. 10). Am puła zbiornika nasienia kulista lub jajow ata, w yraźnie odgraniczona od cienkiego, silnie um ięśnionego przew odu w yprow a dzającego. S tosunek średnicy am puły do długości przew odu w yprow adzającego wynosi 1 : 4, rzadziej 1 : 3,5. L ejek nasienny cylindryczny, z w yraźnym Rys , 11 Cernosvitoviella carpatica: 10 zbiornik nasienia, 11 zwój nad-* gardzielow y; 12 C. atrata, zbiornik nasienia kołnierzem. Stosunek szerokości do długości lejka wynosi 1 : 2-3 (1 : 2, 5). Bardzo drobny pęcherzyk nasienny w ystępuje w X I segmencie. U niektórych osobników pęcherzyk nasienny nie jest w ykształcony. P ła t głowowy (prostom ium ) pokryty dużą liczbą nieregularnie rozrzuconych gruczołów skórnych. W segm entach przedsiodełkowych w ystępują jedynie bardzo nieliczne gruczoły skórne, rozrzucone n a pow ierzchni skóry n a ogół nieregularnie, rzadziej uporządkow ane w 1-2 poprzeczne rzędy. W segm entach pozasiodełkow ych g ru czoły skórne rozm ieszczone nieregularnie. Siodełko (clitellum), obejm ujące segm enty X II-1 /2 X I I I duże, wyraźnie wykształcone i pokryte przez nieregularnie rozmieszczone kom órki gruczołowe. Mózg z tyłu jest nieznacznie wcięty (rys. 11). Liczba szczecin w poszczególnych pęczkach zm ienna. Całkowitą liczbę szczecin u tego gatunku określa wzór: 3, 4, 5, 6, 7, 8 : 2, 3, 4, 5, 6-4, 5, 6, 7 : 2, 3, 4, 5, 6. Długość ciała około 4-5 m m ; liczba segm entów: C. carpatica znana jest dotychczas tylko z K a rp a t w Związku Badzieckim ( Ć e r n o s v i t o v 1928) oraz z D anii ( N i e l s e n i C h r i s t e n s e n 1959). W Polsce znany z rzeki B aby ( K a s p r z a k i S z c z ę s n y 1976).

30 36 K. Kasprzak 30 Cognettia sphagnetorum (V e j d o v s k y, 1877) Stanow iska n r: 18, 22, 32, 43, 48, 67, 72, 73, 76, 77, 85. Najwięcej osobników tego pospolitego w Pieninach gatunku znalazłem w glebie brunatnej lasów świerkowych i świerkowo-bukowych oraz w buczynie karpackiej. Poza tym licznie występował także w żwirowiskach porośniętych przez wrześnię. W ystępuje w bardzo różnych środow iskach lądow ych i wodnych. Znany z wielu krajów E uropy oraz z Grenlandii (N u r m in e n 1970a) i K anady (N u r m in e n c); w Polsce bardzo pospolity. Achaeta eiseni V e j d o v s k y, 1877 Stanow iska n r: 16, 27, 31, 32, 48, 49, 57, 76. W Pieninach występował przede wszystkim w wilgotnej glebie gliniastej lub gliniasto-kam ienistej buczyny karpackiej. Poza tym nieliczne osobniki znalazłem tak że w glebie m uraw y naskalnej i lasów świerkowych. W ystępuje w różnych środow iskach lądow ych, jed n a k głównie zam ieszkuje gleby i ściółkę lasów, m iędzy innym i lasów sosnowych i bukowych ( S p r in - g e t t 1963). Znany z wielu krajów E uropy oraz z K anady (N u r m in e n 1973c). W Polsce jego występowanie stwierdzono w T atrach (Ce r n o s v it o v 1931), okolicach Ezeszowa (T u t a j 1933), Puszczy Białowieskiej (M o s z y ń s k i 1926b), Poznaniu (K a s p r z a k 1972a) i w W ielkopolskim P arku Narodowym (K a s p r z a k 1975b). Achaeta camerani (C o g n e t t i, 1 899) Stanow isko n r: 36. Jednego tylko osobnika tego rzadkiego gatunku znalazłem w piaszczysto- -gliniastej glebie olszyny karpackiej. O jego w ym aganiach ekologicznych brak jest na razie dokładnych danych. W Poznaniu znajdowano go w piaszczystej glebie porośniętej przez olchy ( K a s p r z a k 1972a), a w K anadzie liczne osobniki występowały w glebie la só w jodłowo-tujowych ( N u r m i n e n c). Znany dotychczas z W łoch (M ic iia e l s e n ), D anii i Anglii (N i e l s e n i Ch r is t e n s e n ), N E D (M o l l e r ) i K anady ( N u r m in e n c). W Polsce A. camerani znaleziono dotychczas tylko w Poznaniu (K a s p r z a k a ). Achaeta seminalis K a s p r z a k, 1972 Stanow iska n r: 2, 28, 29, 34, 44, 45, 47-49, 57, 64. Najliczniejsze osobniki tego gatunku znalazłem w glebie i ściółce buczyny karpackiej. Poza tym w glebie lasów świerkowych, olszyny karpackiej, m uraw y naskalnej i na łące ziołoroślowej.

31 31 Oligochaeta. I 37 O w ym aganiach ekologicznych b rak jest szczegółowych danych. W P o z n a niu, skąd gatunek ten został opisany, występował licznie w piaszczystej glebie parku ( K a s p r z a k 1972d). C harakterystyczną cechą A. seminalis jest przede wszystkim występowanie dużego pęcherzyka nasiennego oraz wielkość i budowa zbiorników nasienia oraz lejka nasiennego. D r F. M o l l e r w swoim liście do m nie z 2 4 X roku pisze, że nie uważa on, aby występowanie lub brak pęcherzyka nasiennego było dobrym k ry te riu m taksonom icznym. W edług jego obserw acji u osobników A. eiseni pochodzących z N R D w ystępuje także duży pęcherzyk nasienny i dlatego na podstaw ie tej cechy nie m ożna odróżnić A. eiseni od A. seminalis. Stanow isko tak ie jest jed n ak sprzeczne z opisem A. eiseni p odanym w m onografii N i e l s e n a i Ch r is t e n s e n a ( ), według którego u A. eiseni pęcherzyk nasienny nie jest w ykształcony. Z n a n y je s t d o tą d z P o lsk i z P o z n a n ia ( K a s p r z a k d ) i p ra w d o p o d o b n ie ta k ż e z N E D (F. M o l l e r, w ia d o m o ść listo w n a ). Enchytronia parva N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 1959 Stanow isko n r: 76. Jednego tylko osobnika tego rzadkiego gatunku znalazłem w glebie ty p u rędziny inicjalnej porośniętej przez zespół m uraw y naskalnej. W edług danych różnych autorów ( A b r a h a m s e n 1968, 1973; D ó z s a - F a r k a s 1970) E. parva jest stałym składnikiem fauny wazonkowców w glebie lasów. Rzadziej w ystępuje na łąkach ( N u r m i n e n 1970b). G atunek ten jest przedstawicielem rodzaju Enchytronia N i e l. et C h r i s t., którego pozycja system atyczna jest dosyć niepewna. Diagnoza tego rodzaju, podana przez N i e l s e n a i C h r i s t e n s e n a (1959) i uzupełniona przez D ó z s ę - Kys. 13. Enchytronia parva, boczne kieszenie jelitow e.

32 38 1 K. Kasprzak 32 - F a r k a s (1970), nadal nie jest w ystarczająca. C harakterystyczną cechą w szystkich gatunków rodzaju Enchytronia K i e l, et C h r i s t, jest występowanie w w miejscu przejścia przełyku w jelito (V I/V II) p ary dużych bocznych kieszeni jelitow ych (rys. 13), które zajm ują znaczną część V I segm entu i połączone są z jelitem przez kanał. Z biornik nasienia (rys. 9) u E. parva jest drobny o w rzecionowatej am pule i długim przewodzie w yprow adzającym, pokrytym na całej długości przez drobne gruczoły. N ieduży gruczoł, pow stały ze zlania kilku kom órek gruczołowych, w ystępuje także przy otworze zewnętrznym. Liczba segm entów: 23. E. parva znany je st dotychczas z nielicznych stanow isk w D anii ( N i e l s i C h r i s t e n s e n 1959), Norwegii ( A b r a h a m s e n 1968, 1969a, 1972, 1973; A b r a - h a m s e n i S t r a n d 1970), Finlandii ( N u r m i n e n 1970b), na W ęgrzech ( D ó z s a - F a r k a s 1973) oraz w N R D ( M o l l e r 1971). Nowy dla fauny Polski. Henlea ventriculosa ( d T Jd e k e m, 1854) Stanow iska n r: 19, 32, 40, 43, 45, 47, 55, 58, 59, 63-65, 67, 76, 77. N ajliczniej w ystępow ał w Pieninach w śród szczątków organicznych i r u moszu na dnie potoków oraz w rędzinie inicjalnej porośniętej przez zespół m uraw y naskalnej. W e w szystkich pozostałych środow iskach znalazłem je d y nie pojedyncze osobniki. P ospolity g atu n ek w y stęp u jący w różnych środow iskach lądow ych i w odnych. Najpraw dopodobniej gatunek kosm opolityczny; w Polsce bardzo pospolity. Henlea nasuta ( E i s e n, 1878) Stanow iska n r: 29, 32, 47, 49, 50, 64, 75, 76. Nieliczne osobniki tego gatunku znalazłem w glebie m uraw y naskalnej, lasów bukow ych i św ierkow ych oraz n a łące ziołoroślowej. W ystępuje w różnych środowiskach lądowych, głównie w glebach leśnych i łąkowych, w gnijących szczątkach organicznych, a także w środowiskach wodnych. Znany z całej E uropy oraz z Grenlandii ( N u r m i n e n 1970a). W Polsce znaleziony w okolicach Świecia n a Pojezierzu Pom orskim ( P r o t z 1896), na Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej ( M o s z y ń s k i i M o s z y ń s k a 1957) i w Puszczy Białowieskiej ( M o s z y ń s k i 1926b). Henlea perpusilla F r i e n d, 1911 Stanow iska n r: 3, 11, 21, 41, 67. W niewielkiej liczbie osobników znajdow any w m łakach turzy co wy ch, obrostach mchów w źródłach oraz w glebie pastw iska, łąki pienińskiej i lasu świerkowego.

33 33 Oligochaeta. I 39 G atu n ek am fibiotyczny, w ystępuje najczęściej w pobliżu zbiorników w odnych oraz w w ilgotnych środow iskach lądow ych. G atunek ten odznacza się charakterystycznie zbudowanym i zbiornikam i nasienia. A m puła zbiornika nasienia (rys. 14) w rzecionow ata i słabo oddzielona od silnie um ięśnionego przew odu w yprow adzającego. Przew ody wewn ętrzn e zbiorników nasienia długie, zlew ają się we w spólny przew ód łączą- i':- Rys. 14. Henie a perpusilla, zbiorniki nasienia. cy się z przełykiem na stronie grzbietowej w pobliżu dysepim entu V /V I. W edług N i e l s e n a i C h r i s t e n s e n a (1959) przewody wyprowadzające zbiorników nasienia u tego gatunku mogą zlewać się w niewielką ampułę, która łączy się z przełykiem. Osobniki o ta k wykształconych zbiornikach nasienia znajdow ałem w Poznaniu ( K a s p r z a k 1972a). Znany głównie z E uropy Północnej. Poza tym znaleziony w K anadzie ( D a s h 1970; D a s h i C r a g g 1972; N u r m i n e n 1973a) oraz w okolicach jeziora B ajkał ( N u r m i n e n 1973b). W Polsce stwierdzony dotąd na terenach Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( K a s p r z a k 1972a, b ; 1973c; 1975b) oraz w potoku K ryniczanka w Beskidzie Sądeckim ( S z c z ę s n y 1974). Henlea similis N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 1959 S tanow iska n r: 1, 5, 11, 15, 26, 35, 37, 41, 47, 51, 60, 76, 77, 79, 85. Najliczniej występował w Pieninach w żwirowiskach porośniętych przez wrześnię. W pozostałych biotopach rzadki.

34 40 K. Kasprzak 3 4 Je st to typow y przedstawiciel gatunków am fibiotycznych, w ystępujący n a m okradłach, p rzy brzegach zbiorników w odnych oraz w w ilgotnych środowiskach lądow ych. Znany z wielu stanowisk głównie w Europie Północnej oraz z Grenlandii (N u r m in e n 1970a). W Polsce dotychczas z W ielkopolski (K a s p r z a k 1972a, b; 1975b). Buchholzia appendiculata (B u c h h o l z, 1862) Stanow iska nr: 1, 2, 4, 6, 11, 16, 20, 26-30, 32, 34-36, 44-50, 52, 62-65, 67, 69, 73-77, 80. Najliczniejszy i najpospolitszy gatunek w Pieninach. W ystępował w praw ie w szystkich b ad an y ch środow iskach, a w glebie lasów bukow ych, m uraw y n a skalnej, łąki ziołoroślowej i w żwirowiskach by ł to g atu n ek dom inujący i n a j częściej spotykany. P oza ty m był to także jeden z dom inantów w glebie olszyny karpackiej. Zam ieszkuje bardzo różnorodne środowiska lądowe. W ystępuje zarówno w glebie, jak i w ściółce oraz w gnijących pniach drzew. M o s z y ń s k i ( ) uw aża, że jest to form a sucholubna. Znany jest z E uropy oraz Grenlandii (N u r m in e n 1970a) i K anady (N u r m in e n 1973c). Bryodrilus ehlersi U d e, 1892 Stanow iska n r: 31, 44, 48, 63, 64, 67, 69, 75, 76. Szczególnie liczne osobniki tego g atu n k u znalazłem w kilku zaledwie p ró bach glebow ych pochodzących z buczyny karpackiej. W edług N ie l s e n a i Ch r is t e n s e n a (1959) w ystępuje w glebach różnego typu, jednak najczęściej w kępach m chu i w gnijących pniakach. M o s z y ń s k i (1929) uw aża, że jest to g atu n ek sucholubny. Znany z Europy, między innymi ze Spitsbergenu (N u r m in e n 1966, 1967) oraz z Grenlandii (N u r m in e n 1970a), K anady (N u r m in e n 1973a, c) i okolic jeziora B ajkał ( N u r m in e n 1973b). W Polsce bardzo pospolity. Fridericia galba (H o f f m e is t e r, 1843) Stanowiska nr: 1, 2, 4, 13, 29, 35, 36, 49, 54, 63, 64, 68, 76, 77, 80, 92, 94. Obok F. bisetosa, najliczniejszy gatu n ek spośród w szystkich p rzed staw i cieli rodzaju Fridericia M ic h. Szczególnie liczny w glebie łąki ziołoroślowej, gdzie był jednym z dom inantów w rędzinie butwinowej w lesie świerkowym. Liczny także w m adach próchniczych olszyny karpackiej. W ystępuje w glebach próchniczych, piaszczystych, n a torfow iskach i w ilgotnych łąkach (M o s z y ń s k i i M o sz y ń sk a 1957); znajdow any był także na dnie stawów ( K o w a l e w s k i 1914). U większości osobników F. galba znalezionych w P ieninach nie był w y kształcony charak tery sty czn y dla tego g atu n k u n ieparzysty gruczoł o tw iera

35 35 Oligochaeta. I 41 jący się na zewnątrz na wysokości dysepim entu IV /V. N i e l s e n i C h r i s t e n s e n (1959) podają, że osobniki F. galba pozbawione tego gruczołu w ystępują także w Danii. Zbiornik nasienia F. galba składa się z niedużej wrzecionowatej am p u ły z licznym i kieszeniam i (rys. 15) i bardzo długiego, pozbawionego zu pełnie gruczołów przewodu wyprowadzającego. Liczba kieszeni przy am pule była u znalezionych okazów dosyć zm ienna i wynosiła na ogół 6-8, rzadziej F. galba odznacza się bardzo szerokim (kosm opolitycznym?) zasięgiem. W Polsce bardzo pospolity. Rys. 15. Fridericia galba, kieszenie am puły zbiornika nasienia. Fridericia ratzeli ( E i s e n, 1872) Stanow iska n r: 1, 2, 4, 5, 7, 11, 13, 18, 29, 35, 36, 41, 64, 73, 77, 84, 94. W Pieninach pospolity, jednak w badanych środowiskach nigdy nie był liczny. Najwięcej osobników znalazłem w glebie piaszczystej olszyny karpackiej oraz w lasach świerkow ych. N a łąkach, pastw iskach i polach nieliczny. W ystępuje w bardzo różnorodnych środowiskach lądowych i wodnych ( M o s z y ń s k i 1926a, b). W biotopach lądowych bardzo częsty w butw iejących pniach drzew oraz w ściółce, a tak że w glebach bogatych w próchnicę. Znalezione osobniki F. ratzeli odznaczają się bardzo zm iennym kształtem i liczbą gruczołów skórnych. P ła t głowowy oraz pierwszy segm ent pokryte są przez niewielkie kom órki gruczołowe. W segm entach przedsiodełkowych w ystępują duże, nieregularnego kształtu gruczoły skórne (rys. 16), pom iędzy k tórym i z n a jd u ją się drobne, owalne kom órki gruczołowe. Gruczoły u p o rząd kow ane są w ty ch segm entach n a ogół w 4-5 poprzecznych rzędach. W segm entach pozasiodełkow ych liczba gruczołów skórnych m niejsza. N a ogół w seg

36 42 K. Kasprzak 3 6 Rys. 16. Fridericia ratzeli, grzbietow a pow ierzchnia skóry V I segm entu. m entach tych w ystępują tylko drobne, owalne gruczoły skórne, uporządkow ane w 2-3 poprzeczne rzędy lub rozrzucone nieregularnie. W iększe skupienie k o m órek gruczołowych w ystępuje n a o statn im segmencie ciała. Znany z wielu stanow isk w Europie z Islandią włącznie, w Grenlandii (N u E ffln E N 1970a) i K anadzie ( N u r m i n e n c); w Polsce pospolity. Fridericia leydigi ( V e j d o v s k y, 1877) S tanow iska n r: 2, 6, 7, 12, 18, 34, 41, 48, 52, 57, 63, 65, 69, 73, 76, 80. Rys. 17. Fridericia leydigi, am puła zb io r n ika nasienia.

37 37 Oligochaeta. I 43 Liczne osobniki znalazłem w glebie lasów świerkowych, buczyny karpackiej oraz m uraw y naskalnej. W glebie łąk pienińskich, pól, m łak turzyco wy ch oraz w m ad a c h inicjalnych nieliczny. Z am ieszkuje różne ty p y gleb oraz opadłe liście i szczątki roślinne. Zbiornik nasienia u osobników typow ych m a bardzo długie kieszenie p rzy am pule (rys. 17). Położone są one m niej więcej równolegle wzdłuż dłu giego przew odu w yprow adzającego. Z nany z E uropy oraz Grenlandii ( N u r m i n e n 1970a). W Polsce znaleziony w Puszczy Białowieskiej ( M o s z y ń s k i 1926b) i w W ielkopolskim P arku N arodow ym ( K a s p k z a k 1972b, 1975b). Friderieia perrieri ( V e j d o v s k y, 1877) Stanow iska n r: 2, 15, 35, 36, 43, 48, 49, 69. W P ien in ach rzadki i nieliczny, w ystępuje w glebach pól, m uraw y n a sk alnej, p astw isk, buczyny karpackiej, olszyny i w m łakach. Zam ieszkuje różne środowiska lądowe, między innym i łąki i torfowiska, znajdow any był także wśród osadów aluwialnych przy brzegu rzeki ( K a s p r z a k 1973b) oraz w potoku ( S z c z ę s n y 1974). G atunek europejski. W Polsce znany z następujących krain: Pobrzeże B a łty k u ( M o s z y ń s k i 1934), Pojezierze Pom orskie ( P r o t z 1896), Nizina Wiełkopolsko-K ujaw ska ( K a s p r z a k 1972a), Sudety Zachodnie ( K a s p r z a k 1973b), Beskid Zachodni ( S z c z ę s n y 1974). Friderieia bisetosa ( L e y i n s e n, 1884) Stanow iska n r: 1, 2, 4r 11, 26, 29, 32, 34-36, 41, 45, 47, 48, 50, 52, 57, 63, 64, 67, 73, 76, O bok BucJiholzia appendiculata, jeden z najliczniejszych i najp o sp o litszych gatunków wazonkowców w Pieninach. Szczególnie liczny w glebie buczyny k a rp a c k ie j, n a łąkach pienińskich oraz w glebie m uraw naskalnych. Zam ieszkuje różne środowiska, głównie lądowe. M o s z y ń s k i (1929) uważa, że jest przew odnią form ą w glebach upraw nych oraz charakterystycznym gatunkiem na suchych łąkach. W innej swojej pracy M o s z y ń s k i (1926a) uważa, że je st gatunkiem amfibiotycznym. G atu n ek europejski, w Polsce bardzo pospolity. Friderieia bulbosa ( R o s a, 1887) S tanow iska n r: 1-4, 6, 17, 20, 27, 29, 32, 35, 41, 43-45, 48, 49, 52, 53, 64, 75. W ystępow ał w Pieninach w wielu środowiskach, jednak najliczniej w glebie lasów bukow ych oraz łąk. W pozostałych środow iskach nieliczny.

38 44 K. Kasprzak 3& Zam ieszkuje różnorodne środow iska lądow e, jed n a k bardziej szczegółowych danych na te m a t ekologii tego g a tu n k u n a razie brak. N ajpraw dopodobniej jest to g atu n ek kosm opolityczny. W Polsce pospolity, jednak dane o jego występow aniu w naszym kraju należy zrewidować,, ponieważ niektóre z nich mogą odnosić się do bardzo podobnego gatunku F. bulboides (M o s z y ń s k a 1962). Fridericia connata B r e t s c h e r, 1902 Stanow iska n r: 2, 11, 17, 22, 29, 35, 57, 64. W Pieninach gatunek rzadki, w ystępujący nielicznie w glebie olszyny karpackiej, lasów świerkow ych i bukow ych, łąk, pastw isk i pól. Zam ieszkuje glebę i ściółkę różnych środowisk lądow ych. G atunek europejski; w Polsce znaleziony dotychczas w W ielkopolskim P arku Narodowym (K a s p r z a k 1973a, 1975b). Fridericia paroniana I s s e l, Stanowiska nr: 2, 4, 5, 11, 20, 27, 29, 34-36, 41, 44, 45, 48, 49, 52, 63, 64, 73, 76, 77. W Pieninach liczny i pospolity, szczególnie w piaszczystej glebie lasków olszyny karpackiej, glebie b ru n atn e j buczyny karpackiej i na łąkach p ienińskich. W ystępuje w bardzo różnych środowiskach lądowych, zarówno w glebach le śn y c h, ja k i łąkow ych oraz w gnijących szczątkach roślinnych. Znany z Danii, W łoch (N ie l s e n i Ch r is t e n s e n 1959), W ęgier (D ó z sa- -F a r k a s 1970), Syberii (N u r m in e n 1973b), K anady (N u r m in e n c) i G renlandii (N u r m in e n 1970a). W Polsce znaleziony dotychczas na Nizinie Wielkopolsko-K ujaw skiej ( K a spr z a k 1972b, 1975b). Fridericia maculata I s s e l, 1905 Stanow iska n r: 29, 31, 32, 41, 48, 63, 64, 69, 75, 76. W Pieninach rzadki i nieliczny. Nieco liczniejszy jedynie w glebie lasów bukow ych i łąki ziołoroślowej. Zamieszkuje różne środowiska lądowe, głównie gleby lasów i łąk. G atunek europejski; w Polsce znany z Poznania i Wielkopolskiego P arku Narodowego (K a s p r z a k 1972a, b; 1975b). Fridericia alata N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, 1959 Stanow iska n r: 1, 2, 11, 26, 29, 34, 35, 41, 45, 48, 49, 63, 69, 76. W ystępow ał głównie w glebie olszyny karpackiej, lasów bukow o-joilłowy ch oraz łąk pienińskich.

39 39 Oligochaeta. I 45 Z am ieszkuje różne środow iska lądowe i ziem nowodne. Znany tylko z pojedynczych stanow isk w Europie północnej oraz z NRD ( M u l l e r 1971). W Polsce stwierdzony dotychczas w W ielkopolskim P arku Narodowym ( K a s p r z a k 1973a, 1975b). Fridericia bulboides N i e l s e n e t C h r i s t e n s e n, 1959 Stanow iska n r: 2, 41, 45. Nieliczne osobniki znalazłem w glebie olszyny karpackiej, łąki pienińskiej i w buczynie. G atunek amfibio tyczny, w ystępuje także w różnych środowiskach lądowych. C harakterystyczną cechą dla gatunku jest występowanie rurow atych, nierozgałęzionych peptonefrydiów, sięgających niekiedy do połowy V segmentu. A m puła zbiornika nasienia gruszkokształtna, rzadziej ow alna (rys ), Rys Fridericia bulboides: 18 zbiornik nasienia, 19 am puła zbiornika nasienia. 18 wyraźnie oddzielona od cienkiego przewodu wyprowadzającego. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasienia w ystępują drobne, nieregularne kom órki gruczołowe. W szystkie pozostałe cechy zgodne z opisem N i e l s e n a i C h r i- STENSENA (1959).

40 46 K. Kasprzak 40 Z dotychczasowych danych dotyczących rozmieszczenia F. bulbosa ( S p r in - g e t t 1971) wynika, że jest to najpraw dopodobniej gatunek kosm opolityczny. W Polsce znany z W ielkopolskiego P arku Narodowego ( K a s p r z a k 1972b, 1975b). Fridericia semisetosa D ó zsa-f a r k a s, Stanow iska n r: 34, 41. K ilka osobników tego rzadkiego gatunku znalazłem w brunatnej glebie w lesie jodłow ym oraz n a łące pienińskiej. Z nany jest d o tąd ty lk o z p a ru stanow isk i dlatego o jego w ym aganiach Rys Zbiorniki nasienia: 20 Fridericia semisetosa, 21 F. tubulosa, 22 E n- chytraeus lacteus, 23 M arionina argentea.

41 41 Oligochaeta. I 47 ekologicznych brak szczegółowych danych. N a W ęgrzech, skąd został opisany, występował w gnijących szczątkach organicznych w jaskini oraz w ściółce zespołu Quercetum petraeae cerris ( D ó z s a - F a r k a s 1970, 1973). C harakterystyczną cechą taksonom iczną tego gatunku jest liczba szczecin w pęczkach oraz budowa zbiorników nasienia. W pęczkach brzusznych segmentów przedsiodełkowych w ystępują 2, rzadko 4 szczeciny w pęczku. W segm entach pozasiodełkowych w pęczkach brzusznych w ystępują zawsze 2 szczeciny w pęczku, jedynie w ostatnich segmentach w każdym pęczku w ystępuje tylko jedna szczecina. Szczeciny grzbietowe są wykształcone tylko w segmentach II-V I lub II-V. W e w szystkich pozostałych segm entach szczecin grzbietow ych brak. Szczeciny grzbietow e w porów naniu ze szczecinam i brzusznym i są znacznie krótsze i delikatniejsze. W segmencie X I I zarów no szczeciny brzuszne, jak i grzbietowe nie w ystępują. Całkowitą liczbę szczecin określa wzór: 1, 0-0 : 4, 2-2, 1. Z biornik nasienia (rys. 20) składa się z drobnej, kulistej i pozbawionej kieszeni am puły oraz z przew odu w yprow adzającego o śre d niej długości. P rz y otw orze zew nętrznym w ystępuje nieduży gruczoł o nieregularnym kształcie. Przew ody w ew nętrzne am puł obu zbiorników nasienia są ze sobą połączone w jeden wspólny przewód. Siodełko, obejm ujące segmenty X II-1 /2 X III, pokryte jest przez delikatne gruczoły skórne, uporządkow ane w regularne rzędy. Liczba segm entów-32. F. semisetosa znany jest z jaskini B aradla koło Aggtelek oraz z okolic Budapesztu (D ó z sa-f a r k a s , ). G atunek nowy dla Polski. Fridericia tubulosa D ó zsa-f a r k a s, Stanow iska n r: 2, 7, 34, 35, 63, 76, 77. Szczególnie liczne osobniki tego rzadkiego g a tu n k u znalazłem w piaszczystej glebie ty p u m ady próchniczej w olszynie karpackiej. W pozostałych środow iskach nieliczny. O wym aganiach ekologicznych F. tubulosa m am y na razie tylko bardzo powierzchowne dane. N a W ęgrzech w ystępow ał w glebie ty p u rędziny w zespole Mercuriali-Tilietum matricum oraz w ściółce w zespole Quercetum petraeae cerris (D ó zsa-f a r k a s , 1 973). Cechą taksonom iczną tego gatunku jest budow a zbiornika nasienia i peptonefrydiów. Zbiornik nasienia (rys. 2 1) składa się z niedużej am puły z dwiema nieregularnym i kieszeniami i krótkiego przewodu wyprowadzającego. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasienia znajduje się jeden niewielki gruczoł. Peptonefrydia m ają postać nierozgałęzionego, grubego i poplątanego przewodu sięgającego u niektórych osobników do dysepim entu V /V I. Postać i budow a peptonefrydiów są identyczne ja k u F. alata. Liczba szczecin w pęczkach nie ulega dużym zm ianom. Najczęściej we w szystkich pęczkach w ystępują 4 szczeciny, jedynie w segmentach tylnych w każdym pęczku znajdują się 2 szczeciny. Liczba segmentów: W edług danych D ó z s y - F a r k a s

42 48 K. Kasprzak 42 (1972, 1974) u osobników F. tubulosa pochodzących z W ęgier przy otworze zewnętrznym zbiornika nasienia występowały zawsze 2 nieduże gruczoły dodatkow e. Znany dotychczas tylko z okolic B udapesztu (D ó zsa-f a r k a s , 1 973, ). G atunek nowy dla fauny Polski. Enchytraeus buchholzi Y e j d o y s k y, 1879 Stanow iska n r: 1, 2, 4, 17, 25-27, 32, 34-36, 41, 44, 51, 69, 73, 77, 80, 82. Najpospolitszy przedstawiciel rodzaju Enchytraeus H e n l e. W Pieninach, choć nielicznie, w ystępow ał praw ie we w szystkich środow iskach. Nieco liczniejszy b y ł w piaszczystej glebie olszyny karpackiej i zarośli wierzbow ych. Zam ieszkuje bardzo różnorodne środow iska lądow e i wodne. G atunek kosm opolityczny, w Polsce znany z wielu stanow isk. Enchytraeus lacteus N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 1961 Stanow iska n r: 48, 57. Dwa osobniki znalazłem w gliniastej glebie przykrytej grubą w arstw ą ściółki w buczynie karpackiej o przew adze buka. W D anii w ystępow ał w kom poście ( N i e l s e n i C h r i s t e n s e n 1961), a w Norwegii znaleziony został w glebie lasów mieszanych ( A b r a h a m s e n 1968). C harakterystyczną cechą E. lacteus jest budowa zbiornika nasienia (rys. 22), k tó ry składa się z bardzo dużej w orkow atej am puły i krótkiego p rze w odu w yprow adzającego, pokrytego dużą liczbą kom órek gruczołowych. Znany dotąd z Danii ( N i e l s e n i C h r i s t e n s e n 1961), Norwegii ( A b r a h a m s e n 1968) i Finlandii ( N u r m i n e n 1970b). Nowy dla fauny Polski. Enchytraeus minutus N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 1961 Stanow iska n r: 51, 77, 79. K ilka osobników tego rzadkiego gatunku znalazłem w obrostach mchów w źródle, w m adach inicjalnych porośniętych przez wrześnię i wierzby. Z dotychczasow ych danych o ekologii E. minutus w ynika, że jest to g a tunek amfibiotyczny. W edług N u r m i n e n a (1967) w północnych częściach Europy jest jednym z dom inujących gatunków w zgrupowaniach wazonkowców łąk, słonych bagien i w rozkładających się na brzegu gnijących glonach morskich. Znany z Europy, między innym i z Islandii ( N u r m i n e n 1973d) oraz z G renlandii ( N u r m in e n 1970a), K anady ( N u r m i n e n 1973a, c) i Syberii ( N u r m i n e n 1973b). W Polsce znaleziony dotychczas na Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej ( K a s p r z a k 1976) oraz w Pieninach ( K a s p r z a k 1973a).

43 43 Oligochaeta. I 49 Enchytraeus norvegicus A b r a h a m s e n, 1969 Stanow isko n r: 2, 36, 49, 64, 69, 77, 79. Pojedyncze osobniki znalazłem w m adach inicjalnych i próchniczych, w m łakach porośniętych przez Juncus sp., w obrostach mchów w źródle oraz w glebie buczyny karpackiej. Znany dotąd z Norwegii ( A b r a h a m s e n 1969b, 1972; A b r a h a m s e n i S t r a n d 1970), Finlandii ( N u r m i n e n 1970b) oraz Islandii ( N u r m i n e n 1973d). W Polsce znaleziony w W ielkopolskim P arku Narodowym ( K a s p r z a k c). Marionina argentea ( M i c h a e l s e n, 1889) Stanow iska n r: 1, 3, 43, 45, 69, 77, 79. W Pieninach liczny w gliniastej glebie m łaki porośniętej przez Juncus sp. W m adach inicjalnych, źródłach, m łakach turzycow ych i glebie buczyny k a r packiej znajdow ano pojedyncze osobniki. Zamieszkuje rozm aite środowiska lądowe oraz pobrzeże i dno rozm aitych zbiorników wodnych, znajdow any także na słonych bagnach, arktycznych łąkach ( N u r m i n e n 1965, 1966, 1967) i wybrzeżach morskich ( L a s s e r r e 1967). Am puły zbiorników nasienia (rys. 23) owalne i połączone z przełykiem jedynie delikatnym i więzadłaini. Przewód wyprow adzający pokryty przez duże kom órki gruczołowe. P rzy otworze zew nętrznym zbiornika nasienia w y stępuje kilka gruczołów dodatkow ych o czym wspom inają także N i e l s e n i C h r i s t e n s e n (1959). Znany z wielu krajów Europy, między innym i z Islandii ( N u r m i n e n 1973d) oraz z K anady ( N u r m i n e n c). W Polsce z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( K a s p r z a k 1972a, 1973c) i potoku K ryniczanka w Beskidzie Sądeckim ( S z c z ę s n y 1974). M arionina riparia B r e t s c h e r, 1899 Stanow iska n r: 59, 69. K ilka osobników tego gatunku znalazłem w młace porośniętej przez Juncus sp. oraz w żwirow iskach. Zam ieszkuje głównie pobrzeże i dno rozm aitych zbiorników w odnych, rz a dziej sp o ty k an y w środow iskach lądow ych. G atunek europejski; w Polsce znany z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( K a s p r z a k c, c) i Sudetów W schodnich ( K a s p r z a k c). PODSUM OW ANIE 1. Podczas badań terenowych prowadzonych w Pieninach w latach zebrano łącznie 4048 osobników wazonkowców, należących do 36 g a tunków. Całość m ateriału pochodziła z 588 prób zebranych n a 94 stanow iskach. 4

44 50 K. Kasprzak 44 Szczególną uwagę zwrócono na tereny Pienińskiego P arku Narodowego, gdzie usytuow anych było najw ięcej (51) stanow isk. N ajliczniej, zarów no pod względem liczby gatunków jak i zebranych osobników, reprezentow any jest rodzaj Fridericia M ic h., do którego należy 13 gatunków. Nowymi dla fauny Polski okazało się 6 gatunków : Mesenchytraeus flavus, M. pelicensis, Enchytronia parva, Fridericia semisetosa, F. tubulosa, Enchytraeus lacteus. W szystkie pozostałe gatunki są nowymi dla fauny Pienin. Największą liczebnością, frekwencją w próbach i na stanowiskach oraz wysoką wartością współczynnika stałości faunistycznej odznaczała się Buchholzia appendiculata. 2. Przedstaw iono zasiedlenie przez wazonkowce n astępujących typów środowisk: osady aluwialne, lasy bukowe i bukowo-jodło we, lasy świerkowe, łąki i pastw iska, pola upraw ne, m uraw y naskalne, m łaki turzycowe, potoki i źródła. Poszczególne ty p y środow isk różniły się m iędzy sobą przede w szystkim rodzajem podłoża i roślinnością. Z przedstaw ionej ch a ra k te ry sty k i ekologicznej wynika, że większość gatunków wazonkowców w ystępuje w różnych środowiskach, a jedynie niewielka liczba gatunków zasiedla wyłącznie jeden biotop. P rzyczyną ta k m ałej odrębności fauny wazonkowców niektórych z w y różnionych środow isk jest, poza dużym i zdolnościam i przystosow aw czym i w a zonkowców, w ystępow anie bardzo dużego wew nętrznego zróżnicow ania ekologicznego tych środowisk, które składają się z dużej liczby drobnych mikrośrodowisk, zasiedlonych przez podobną faunę wazonkowców. 3. P od względem zoogeograficznym w faunie wazonkowców P ienin dom i n u ją przede w szystkim g a tu n k i europejskie oraz g atunki, któ ry ch w ystępow anie ogranicza się głównie do obszarów E u ro p y Północnej w ty m S p itsb ergenu i Islandii, oraz Grenlandii i północnych części K anady. Udział gatunków palearktycznych i kosm opolitycznych w faunie wazonkowców P ienin je st niewielki. Bardziej dokładna analiza zoogeograficzna jest na razie niemożliwa z pow odu b ra k u szczegółowych danych faunistycznych z wielu regionów św iata. 4. Określenie wpływu gospodarki człowieka na faunę wazonkowców Pienin jest utru d n io n e ze względu na m ałą znajom ość w ym agań ekologicznych w iększości gatunków wazonkowców. Z m iany, które wiązać m ożna z wpływem gospodarki ludzkiej, są szczególnie dobrze widoczne, jeżeli porównam y faunę wazonkowców środowisk sztucznych jakim i są łąki i pola, z fauną wazonkowców buczyny karpackiej, która jest środowiskiem naturalnym. W yrazem tych zm ian jest w yraźne ilościowe zubożenie fauny wazonkowców w glebie łąk i pól, p rzebudowanie składu gatunkowego fauny oraz ograniczenie występowania takich gatunków jak Buchholzia appendiculata i Mesenchytraeus glandulosus, które szczególnie licznie w y stęp u ją w glebie i ściółce buczyny karpackiej. W związku z projektow aną budową zapory wodnej na D unajcu w rejonie C zorsztyn N iedzica przedstaw iono k ró tk ą prognozę zm ian w faunie w azonkowców terenów przyległych. N a terenach przylegających bezpośrednio do D unajca, które zostaną zalane, fauna wazonkowców ulegnie zniszczeniu. Duże zm iany w faunie wazonkowców zajdą także w strefie przylegającej do zbiór

45 45 Oligochaeta. I 51 nika, głównie na płaskich obszarach zalewu na terenie Pienin Spiskich, która zostanie zamieniona w strefę bagnisk. W strefie tej występować będą głównie gatunki am fibiotyczne wazonkowców, a gatunki typowo lądowe zanikną. W y daje się jednak, że zmiany te będą mieć jedynie charakter bardzo lokalny, zw iązany wyłącznie z terenem zalanym i jego bezpośrednim otoczeniem. Zakład Biologii Rolnej PAN Poznań, Świerczewskiego 19 PIŚM IEN N IC TW O A b r a h a m s e n G Records of Enchytraeidae (Oligochaeta) in Norway. Meddr. norske Skogfors Ves, Vollebekk, 25, 89: , 3 tt. A b r a h a m s e n G. 1969a. Sam pling design in studies of population densities in Enchytraeidae (Oligochaeta). Oikos, K openhaga, 20: 54-66, 7 ff., 3 tt. A b r a h a m s e n G. 1969b. Enchytraeus norvegicus sp. nov.: A New Species of Enchytraeidae (Oligochaeta) from N orw ay. N y tt Mag. Zool., Oslo, 17, 2: , 6 ff. A b r a h a m s e n G Ecological stu d y o f Enchytraeidae (Oligochaeta) in Norwegian c o n i ferous forest soils. Pedobiologia, Je n a, 12: 26-82, 16 tt., 24 f f. A b r a h a m s e n G Biomass and body surface area of populations of Enchytraeidae and Lumbricidae (Oligochaeta) in Norwegian coniferous forest soils. Pedobiologia, Jena, 13: 28-39, 8 tt. 2 ff. A b r a h a m s e n G., S t r a n d L S tatistical analysis of population density d ata of soil anim als, writh particular reference to Enchytraeidae (Oligochaeta). Oikos, K openhaga, 21: , 7 ff., 3 tt. B i r k e n m a j e r K Zastrzeżenia w spraw ie projektu budow y zapory wodnej koło C zorsztyna ze stanow iska geologicznego. Chrońm y P rzyr. ojcz., K raków, 6 : C e r n o s v i t o v L Die O ligochaetenfauna der K arpathen. Zool. Jb. Syst., Jena, 55: 1-28, 4 ff., 1 tabl. C e r n o s v i t o v L Pfispeyky k poznani fauny tatran sk y ch Oligochaetu. Vestn. k. c. Spoi. N auk, P ra h a, 1930, 9: 1-8. C e r n o s v i t o v L Oligochetes cavernicoles (2e serie). Buli. Mus. roy. Hist. nat. Belg., Bruxelles, 12, 21: 1-13, 9 ff. C e r n o s v i t o v L Catalogue des Oligochótes hypoges. Buli. Mus. roy. Hist. nat. Belg., Bruxelles, 15, 22: D a s h M. C A taxonom ic study of Enchytraeidae (Oligochaeta) f r o m Rocky M ountain forest soils of the K ananaskis region of A lberta, Canada. Cand. J. zool., O ttaw a, 48, 6: , 2 3 ff. D a s h M. C., C r a g g J. B Ecology of Enchytraeidae (Oligochaeta) in Canadian Rocky M ountain Soils. Pedobiologia, Je n a, 12: , 2 ff., 8 tt. D ó z s a - F a r k a s K The D escription of Three New Species and Some D ata to th e E nchytraeid F auna of the b aradla Cave, H ungary (Biospeologica H ungarica, X X X IV ). Opusc. Zool., B udapest 10, 2: , 3 ff., 5 fot. D ó z s a - F a r k a s K D escription of th ree new Fridericia species (Oligochaeta, Enchy

46 52 K. Kasprzak 46 traeidae) from H ungarian rendsina soil. Ann. Univ. Sci. B ud., Biologia, B udapest, 14: , 3 ff. D ó z s a - F a r k a s K Saisondynam ische U ntersuchungen des E nchytraeiden Besatzes im Boden eines ungarischen Quercetum petraeae cerris. Pedobiologia, Jena, 13: , 4 ff. D ó z s a - F a r k a s K A New Fridericia Species (Oligochaeta: Enchytraeidae). A cta zool. Acad. Sci. hung., B udapest, 20, 1-2: 27-32, 3 ff. G a d z i ń s k a E Cernosvitoviella parviseta sp. n. a New Species of Enchytraeidae (Oligochaeta) from the Polish T atra M ountains. Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, W arszawa, 22, 6: , 4 ff., 3 fot. I s s e l R Oligocheti inferiori della fauna italiana. I. E nchitreidi di Val Pellice. Zool. J b. Syst., Je n a, 22: , 38 ff. K a s p r z a k K. 1972a. M ateriały do znajomości skąposzczetów (Oligochaeta) W ielkopolski. F ragm. faun., W arszaw a, 18, 6: , 28 ff., 1 t. K a s p r z a k K. 1972b. A New Species of Enchytraeidae (Oligochaeta) F ound in th e N ational P ark of G reat Poland. Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, W arszawa, 20, 8: , 1 f., 1 t., 3 fot. K a s p r z a k K c. Skąposzczety (Oligochaeta) wodne okolic Łagowra Lubuskiego. Bad. fizjogr. Pol. zach., P oznań, 25: 7-35, 7 ff., 6 tt. K a s p r z a k K. 1972d. Achaeta seminalis sp. n., a New Spocies of Enchytraeidae (Oligochaeta) from Poland and N otes on Other Species of the Genus Achaeta V e j d o v s k y, Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, W arszawa, 20, 3: , 3 ff., 1 t., 2 fot. K a s p r z a k K. 1973a. Enchytraeus mariae sp. n., a New Species of Enchytraeidae (Oligochaeta) F ound in th e N ational P ark of G reat Poland. Bull. Acad. poi. Sci., Cl. II, W arszawa, 21, 4: , 5 ff. K a s p r z a k K. 1973b. N o tatk i o faunie skąposzczetów (Oligochaeta) Polski, I. F ragm. faun., W arszaw a, 18, 21: , 24 ff., 4 tt. K a s p r z a k K. 1973c. N o tatk i o faunie skąposzczetów (Oligochaeta) Polski, II. Fragm. faun., W arszaw a, 19, 1: 1-19, 9 ff., 1 t. K a s p r z a k K. 1975a. W azonkowce (Enchytraeidae, Oligochaeta) zespołu grądowego (Querceto-Carpinetum medioeuropeum T x. 1936) w W ielkopolskim P ark u N arodow ym. Fragm. faun., W arszaw a, 20, 8: , 8 ff., 4 tt., 2 fot. K a s p r z a k K. 1975b. M etody utrw alania, przechow yw ania i preparow ania skąposzczetów (Oligochaeta, Annelida). Prace Komisji N aukowych PTG leb., K om isja 3, W arszaw a, 15: 27-51, 1 f. K a s p r z a k K B adania nad skąposzczetam i (Oligochaeta) dolnego biegu rzeki W ełny. F ragm. fau n., W arszaw a, 20, 24: , 5 ff., 9 tt. K a s p r z a k K Skąposzczety (Oligochaeta) Pienin. II. Naididae, Tubificidae, Haplotaxidae, Lumbriculidae, Branchiobdellidae. Fragm. faun., W arszaw a, 24: 57-80, 17 ff.,2 tt. K a s p r z a k K., S z c z ę s n y B Oligochaetes (Oligochaeta) of th e R iver R aba. Acta H ydrobiol., K raków, 18, 1: 75-87, 5 ff., 4 tt. K o w a l e w s k i M M ateryały do fauny polskich skąposzczetów w odnych (Oligochaeta aquatica). Część II. Spraw. Kom. fizyogr. PA U, K raków, 48: L a s s e r r e P Oligochćtes m arins des cótes de France. II. Roscoff, Penpoull, E tangs saum ńtres de C oncarneau: Systeinatique, Ecologie. Cah. biol. m ar., Roscoff, 8: , 3 ff. L e r u t h R La biologie du dom aine souterrain e t la faunę cavernicole de la Belgique. Mem. Mus. roy. H ist. n at. Belg., Bruxelles, 87: 1-506, 61 ff., 2 tt. M i c h a e l s e n W Oligochaeta. Das Tierreich, Berlin, 10, 575 pp., 13 ff. M i n k i e w i c z S P rzegląd fauny jezior tatrzańskich. Spraw. Kom. fizyogr. PA U, K ra ków, 48: , 5 tt. M ó l l e r F System atische U ntersuchungen an Terricolen E nchytraeiden einiger g riin lan d stan d o rte im Bezirk Potsdam. M itt. zool. Mus., Berlin, 47, 1: , 18 ff.

47 47 Oligochaeta. I 53 M o s z y ń s k a M Skąposzczety Oligochaeta. K atalog fauny Polski, 11, 2. W arszaw a, 69 pp., 1 t. M o s z y ń s k i A. 1926a. M aterjały do fauny skąposzczetów lądowych (Oligochaeta terricola) Poznańskiego. Spraw. Koin. fizjogr. PAU, K raków, 62: 43-64, 2 tt., rys. w tekście. M o s z y ń s k i A. 1926b. Skąposzczety (Oligochaeta) P ark u Narodowego Puszczy Białowieskiej (szkic ekologiczny). Spraw. Kom. fizjogr. PAU, Kraków, 62: 163, 179, 1 m apa. M o s z y ń s k i A W pływ w arunków ekologicznych na w ystępow anie wazonkowców (Enchytraeidae). Kosmos A, Lwów, 53, 4: , tabela i rysunki w tekście. M o s z y ń s k i A Skąposzczety (Oligochaeta) Pom orza. P r. Kom. m at. przyr. Pozn. T PN, P oznań, 7, 1: M o s z y ń s k i A., M o s z y ń s k a M Skąposzczety (Oligochaeta) Polski i niektórych krajów sąsiednich. P r. K om. m at. p rzyr. Pozn. T PN, Poznań, 18: , 20 tt. N i e l s e n C. O., C h r i s t e n s e n B The E nchytraeidae, critical revision and taxonom y of E uropean species. N at. ju tla n d., A arhus, 8-9: 1-160, 177 ff., 11 tt. N i e l s e n C. O., C h r i s t e n s e n B The E nchytraeidae, critical revision and taxonom y of E uropean species. Supplem ent 1. N at. ju tlan d., A arhus, 10: 1-23, 20 ff., 2 tt. N i e l s e n C. 0., C h r i s t e n s e n B The E nchytraeidae, critical revision and taxonom y of E uropean species. Supplem ent 2. N at. ju tlan d., A arhus, 1 0 : 1-19, 19 ff., 1 t. N u r m i n e n M Some aspects of th e stu d y of E nchytraeids in F inland. Arch. Soc. zool.-bot. fenn. V anam o, H elsinki, 77, 1: 41-44, 1 t. N u r m i n e n M Lumbricullus fennicus sp. n. and some other E nchytraeids (Oligochaeta) from F in lan d. A nn. zool. fenn., Helsinki, 1: 48-51, 2 ff., 1 t. N u r m in e n M. 1965a. E nch y traeid and L um bricid records (Oligochaeta) from Spitsbergen. Ann. zool. fenn., H elsinki, 2: 1-10, 2 ff., 1 t. N u r m in e n M F u rth e r notes on th e E nchytraeids (Oligochaeta) of Spitsbergen. Ann. zool. fenn., H elsinki, 3: 68-69, 1 f. N u r m in e n M F au n istic notes on N orth E uropean enchytraeids (Oligochaeta). A nn. zool. fenn., Helsinki, 4: , 7 ff., 12 tt. N u r m i n e n M. 1970a. Records of Enchytraeidae (Oligochaeta) from the west coast of G renland. A nn. zool. fenn., Helsinki, 7: , 20 ff. N u r m in e n M. 1970b. F o ur new enchytraeids (Oligochaeta) from southern F inland. Ann. zool. fenn., H elsinki, 7: , 10 ff., 2 fot. N u r m in e n M. 1973a. Enchytraeidae (Oligochaeta) from th e A rctic archipelago of Canada. Ann. zool. fenn., H elsinki, 10: , 22 ff., 2 tt. N u r m in e n M. 1973b. Enchytraeidae (Oligochaeta) from th e vicinity of L ake Baikal, Siberia. A nn. zool. fenn., Helsinki, 10: N u r m i n e n M. 1973c. Enchytraeidae (Oligochaeta) from the vicinity of M ontreal, Canada. A nn. zool. fenn., H elsinki, 10: , 9 ff. N u r m i n e n M. 1973d. Enchytraeidae (Oligochaeta) of Iceland. Ann. zool. fenn., Helsinki, 10: N u r m i n e n M. 1973e. D istribution of northern E nchytraeids (Oligochaeta). Ann. zool. fenn., H elsinki, 10: P a n c e r - K o t e j o w a E., Z a r z y c k i K Zarys fizjografii i stosunków geobotanicznych Pienin oraz ch arak tery sty k a w ybranych biotopów. Fragm. faun., W arszawa, 21: 21-49, 6 ff., 8 fot., 1 t. P rotz A B ericht iiber meine von 11. Ju n i bis zum 5. Ju li 1894 ausgefuhrte zoologische Forschungsreise im Kreise Schwetz. Schr. naturf. Ges., N. F., Danzig, 9, 1: O Connor F. B E x trac tio n of E n ch ytraeid worm s from a coniferous forest soil. N ature, L ondon, 175: O Connor F. B Wazonkowce. W: B urges A., Raw F., Biologia gleby, 8. Warszawa, pp , 26 ff., 8 tt. S p r i n g e t t J. A The distribution of three species of Enchytraeidae in different soils. W : D o e k s a n J., v a n d e r D r i f t J., Soil Organisms, A m sterdam, pp

48 54 K. Kasprzak 48 S p r in g e t t J. A The distribution and life histories of some m oorland Enchytraeidae (Oligoehaeta). J. Anim. Ecol., Oxford, 39: , 4 tt., 5 ff. S p r in g e t t J. A The Enchytraeidae (Oligoehaeta) of South W estern A ustralia : The Genus Fridericia M ic h a e l s e n J. roy. Soc. W. A ustralia, P erth, W. A., 54, 1: 17-20, 5 ff. S z c z ę s n y B W pływ ścieków z m iasta K rynica na zbiorowiska bezkręgow ych dn a potok u K ryniczanka. A cta hydrobiol., K raków, 16, 1: 1-29, 8 ff., 8 tt., 7 fot. S z c z ę s n y T Sprawa projektu budow y zapory wodnej na D unajcu w okolicy Czorszty n a ze stanow iska ochrony przyrody. Chrońm y P rzy r. ojcz., K raków, 6: 5-32, 6 foto. T e t r y A C ontribution a 1 etude de la faunę de 1 est de la F rance (Lorraine). Nancy, 453 pp. T u t a j J Przyczynek do fauny skąposzczetów lądowych (Oligoehaeta terricola) okolic Rzeszowa. Spraw. Kom. fizjogr. PAU, K raków, 67: PE3IOME [3arjiaBHe: MajiomeTHHKOBbie nepbh ( Oligoehaeta) ITeHHHOB. I. 3HXHTpeHAbi (Enchytraeidae)] B r r. b o BpeM R n o jie B b ix H ccjienobah M H, npoboam M bix b IleH H H ax, u b t o p c o ó p a j i B c e r o 4048 o c o G e n 3H X H T peim ob, nph H a^jiexcanih X k 36 BH^aM. H a n G o jie e m h o - TOHHCJieHHblM KaK C TOHKH 3peHHR HHCJia BHflOB, TaK H C0 6 pahhbix OCoGeił B COÓpaHHOM MaTepnajie hbjirctcb p o# Fridericia M ic h., k KOTopoMy npmhaajie3kht 13 bhaob. Hobbimh AA a (JiayHbi IToJibiiiH OKa3ajiHCb 6 bhaob: M esenchytraeus flavus, M. pelicensis, Enchytronia p a n a, Fridericia semisetosa, F. tubulosa, Enchytraeus lacteus. Bce octajibhbie b h a łi RBJIBlOTCa HOBblMH AJIfl ({)ayhbi riehhhob. HaMÓOJiee BblCOKOH HHCJieHHOCTbIO H MacTO- Toił BCTpeuaeMocTH b npogax u b CTarmax, a Taxxce bwcokoh uactotoh bcjihhhhm ko- 3(})4)HU,HeHTa (JiayHHCTHHecKoro noctobhctba xapaktepn30bajica Buchholzia appendiculata. A B T O p nphboaht AaHHbie OTHOCHTeJIbHO 3aceJieH H B 3HXHTpeHAaMH CJieAyiOLUHX THn o B Gh o t o h o b : aju iiob H ajib H b ix ot jio * eh H H, 6yK O Bbix, GyKOBo-rmxTOBbix h cochobblx jie c o B, jiy r o B h n a ct O n n i, B o3a ejibib aem bix n o jie ft, cxajib H b ix M ypab, o c o k o b b ix MOMar, notokob h m c t o h h h k o b. O T A ejibh bie THnbi 6H O T on ob otjihhajihcb A p y r o t A p y r a npeaca e B c e r o x a p a K T ep o M c y 6 c T p a ia H pactptcjibhbim n o x p o B O M. A b t o p KOHCTaTiipoBaji, a t o ÓOJlbUIHHCTBO BHAOB 3HXHTpeHAOB BCTpeHaeTCB B pa3jthhhbix ÓHOTOnaX H JIHIIIb He3Ha- MHTeJlbHOe HHCJIO BHAOB 3aceJIfleT OAHH 6HOTOn. 05bHCHBeTCH 3TOT (J)aKT He TOJIBKO IIlHpOKHMH aaantaphohhbimh B03M0>KH0CTBMH 3HXHTpeHAOB, HO TaK 5Ke H OHeHb B b ico- KOH BH ytpehheft 3 K o n othheckoh A H ^ e p e H iih a n jie H p accm at p H B aem b ix Gh o t o iio b, c o - CTOBHIHX H3 G o jlb iu o r o KOJlHAeCTBa MeJIKHX M HKpo6HOTOnOB, B KOTOpbIX BCTpeHaeTCJI cx o A H a a (jiayna 3HXMTpeHAOB. A b t o p KOHCTaTHpoBaji, h t o c 3ooreorpa4>H H eck O H t o h k h 3peHHH b (jiayhe 3HXHTpeHAOB IleH H H ob AOMHHHpyioT TJiaBHbiM o 6 p a 3 0 M eb p o n en ck H e b h a b i jth6 o b h a ł i, a p e a ii k o-

49 49 Oligochaeta. I T o p t i x o x B a T b ib a e T TO JibK o T ep p H T o p H K ) C e B e p H o it EBponbi. C o ^ e p ^ a H n e n a n e a p K T H - MeCKHX BHPOB H KOCMOIIOJTHTHMeCKBX HeBeJIHKO. A b t o p o n p e p e j ih J i b j ih b h h c x o b b h c t b c h h o m peat ejibh O C T H n e jio B e K a H a c[)ayhy 3HXHTpeH,HOB IleH H H O B. H łm eh eh H H, ITpHHHHOH KOTOpbIX MOHCeT 6bIT b X 03BH C TBeH H a«fle B T e jib H o c T b H ej io B ek a, o c o 6 c h h o x o p o n i o b h ^ h h n p H cpab H eh H H ( )ayh b i 3HXHTpeH,n,OB H C K ycctb eh H bix a H T p o n o r e H H b ix Ó H O T o n o B, k b k h m h h b j i b i o t c h J iy r a h nojib, c (JmyHOH SHXHTpeHAOB GyHHHbl, HBJIJUOIlieHCJI nph p O flh b IM GhOTOIIOM. M 3M ehchhfl 3TH Bblpa>KaK)TCB b h b h o m o 6 e,a eh eh H H (J)ayHbi 3H X H T peh,aob b n o H B e j iy r o B h n o j i e i ł, b n e p e c T p o in c e b h p o - B o r o c o c T a B a (J)ayH bi, KaK h o rp a H U H eh H u p a c n p o c T p a H e H H B TaKHX b h p o b, KaK Buchholzia appendiculata u Mesenchytraeus glandulosus, K O T o p b ie o c o G c h h o M H o r o n n c jie H H O b c i p e n a io T c a b n o H B e h n o p ct H J ik e GyHMHbi. B CBB3H c n p o ek T O M n o c T p o iik H n jio T H H b i H a J ty H a f ip e b p a n o H e 4 o p n it b ih -H H A H - U a a B T o p p a e T KpaTKHH n p o r H 0 3 H 3M eh eh H H <j>ayhbi 3 H X H T p en p o B H a T ep p H T o p H B X, n p H jie r a io ip H X k J J y H a iiu y. C j ie p y e T n o n a r a T b, h t o H a T e p p H T o p n a x, n p H J ie r a io m H x y f l y H a m i y, K O T o p b ie o xaacyt C B 3ajiH T b im H B o p a M H B o p o x p a H H jih ip a, < )ayh a 3H X H T pe- h a o b n o p B e p r H e r c a yh H 4T 0*eH H K >. B o jib u im e M3MeHeHM5i b (J)ayH e b t h x j k h b o t h m x n p o - H 3 o iip y T T ak»ce b 3 0 H e n p H J ie r a io m e ił H e n o c p e p c T B e H H O k B o p o x p a H H J im u y, o c o 6 e H H O H a n o j i o r n x n p o ct p a H C T B a x B O A O xpah H jih iu a n a T ep p H T o p H H IleH H H O B C t ih c c k h x, k o t o - p b ie n p eb p a T B T b C B b 3 0 H y 6 o j i o t. B 3 t o h 3 0 H e G y p y T B C TpenaTbC B rjiab H b im o G p a 3 0 M am(j)h6hothmeckhe B H pbi 3H X H T p eh p ob, a t h i i h h h o H a3em H b ie H cn e3 H y T. A b t o p n o j i a - r a e T, h t o H3M eh eh H B b (})ayh e 3H X H T peh pob 6 y p y T H M etb b h c t o M ect H bih x a p a K T e p h G y p y T c B «3 a H b i TO JibK o c T e p p H T o p H e ii c a M o r o B o p o x p a H H J ih m a h e r o G jn u K a H iu ero OKpyjKeHHB. [T itle: Oligochaeta of th e P ieniny M ts. I. Enchytraeidae] SUMMARY D uring investigations m ade in Pieniny Mts. w ithin the years author gathered altogether 4048 individuals of Enchytraeidae belonging to 36 species. Genus Fridericia M ic h., which 13 species belong to, is represented by greatest num ber in the collected m aterial in respect of num ber of species as well as the gathered individuals. Six species Mesenchytraeus fla w s, M. pelicensis, Enchytronia parva, Fridericia semisetosa, F. tubulosa, Enchytraeus lacteus, are new for Poland. All the rem aining species are new for the fauna of Pieniny Mts. Buchholzia appendiculata is characterized by the greatest num bers, and frequency in sam ples and stations and by th e g reatest perm anence of fauna. The author has described the locating of Enchytraeidae in the following types of environm ents: aluvial sediments (initial warp soils), beech wood, beech and fir forest, spruce forest, meadows, grass-lands, fields, rock-grass, eutrophic sedge m ires, stream s and springs. The individual types of environm ents differ

50 56 K. Kasprzak 50 among them selves above all in type of the subsoil and in the vegetation. A uthor has discovered th a t m ost of the Enchytraeidae species appear in the different environm ents and only an inconsiderable num ber of species are located entirely in one biotop. The reason of such a small separateness of Enchytraeidae fauna in some of the distinguished environm ents ap art from th e big adaptability of Enchytraeidae, is a great inner ecological differentiation of those environm ents composed of a big num ber of small microbiotops peopled by the sim ilar fauna of Enchytraeidae. The author ascertains th a t in respect of zoogeography, the European species and the species appearing m ainly in N orth Europe are predom inant in the Enchytraeidae fau n a of P ieniny Mts. The p a rticip a tio n of p alearctic an d cosm opolitan species is small. The author gives the characteristic of the hum an m anagem ent influence on the Enchytraeidae fauna of Pieniny Mts. A fter his opinion, the changes which can be connected w ith th e h u m an influence are especially visible, w hen com paring the Enchytraeidae fauna of the artificial, anthropogenic environm ents, such as meadows and fields, to the Enchytraeidae fauna of the beech wood which is their natural environm ent. The changes are expressed by a distinct decreasing of the Enchytraeidae fauna in the soil of meadows and fields, by th e reconstruction of species com position of fau n a and by th e restrain ed occurrence of the species such as Buchholzia appendiculata and Mesenchytraeus glandulosus, the occurrence of which is more frequent in the soil and in the litte r of a beech wood. The author has presented a brief prognosis of the modifications of the Enchytraeidae fauna on the grounds adjoining the D unajec River in connection with th e planned construction of a w aterdam on th a t river in th e d istric t of Czorszty n and Niedzica. I t should be expected th a t on the grounds adjoining the D unajec River which shall be flooded, the Enchytraeidae fauna will suffer destruction. G reat changes in the fauna of those anim als will also take place in the zone directly adjoining the reservoir, m ainly on the plane grounds of the flooded land in the Pieniny Spiskie Mts., which will be turned into swamps. The am phibiotic Enchytraeidae species will m ainly appear in th a t area and the typical land species will decline. The author believes those changes to be only of a local character and connected exclusively with the flood-land and its nearest surroundings. R edaktor pracy dr W. M ikołajczyk