Eugeniusz B i e s i a d k a

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom X X IV W arszaw a, 30 VI 1979 N r 4 Eugeniusz B i e s i a d k a W odopój ki (H ydracarina) P ien in [Z 10 rysunkam i i 5 tabelam i w tekście] W STĘP System atycznych bad ań nad Hydracarina w Pieninach d o tąd nie prow adzono. I s t niejące dane są rozproszone i dotyczą w ystępow ania n a ty m terenie 27 gatunków. N a j więcej, bo 19 gatunków z okolic Czorsztyna i Krościenka w ym ieniła K u p i s z e w s k a (1965) w pracy poświęconej w odopójkom D unajca i P opradu. D uża rozbieżność w yników tej pracy z moimi i brak m ateriałów dowodowych um ożliw iających spraw dzenie oznaczeń spraw ia, że w yniki pracy K u p i s z e w s k i e j są mało w iarygodne. A utorka podała kilka gatunków b a r dzo rzadkich i o nie w pełni ustalonej pozycji system atycznej (Lebertia harnischi V i e t s, L. exuta K o e n i k e, L. rufipes K o e n i k e, L. glabra T h o r, L. salebrosa K o e n i k e ) bez ja k iejkolwiek wskazówki morfologicznej. Do oznaczania służył jej zapew ne klucz V i e t s a (1936), k tó ry zresztą w kilku m iejscach cytuje. Klucz ten, mimo że jest najlepszy z istniejących d otąd syntetycznych opracow ań E uropy Środkowej, nie daje możliwości popraw nego oznaczenia większości gatunków krajow ych (!), a w szczególności wodopójek fau n y górskiej. Uwaga ta odnosi się szczególnie do rodzajów : Lebertia, Torrenticola, Atractides i innych, nie podaw anych już jednak w pracy K u p i s z e w s k i e j. D la popraw nego oznaczenia w odopójek z ty c h rodzajów niezbędna jest dobra znajom ość lite ra tu ry podstaw ow ej (opisy g a tunków, rewizje) oraz dobre rozeznanie w całej faunie krajow ej i europejskiej. Należy też podkreślić konieczność uprzedniego poznania fauny nizinnej, w k tó rej oznaczaniu w spom niany klucz V i e t s a jest bardziej przydatny. A utorka nie w ym ieniła z D unajca np. bardzo pospolitych Lebertia violacea V i e t s i Hygrobates nigromaculatus L e b e r t, k tó ry ch w ystępow anie av D unajcu stw ierdziłem także na podstaw ie starszych zbiorów S c h e c i i t e l a, nie uw zględnionych jednak w niniejszej pracy. P odała natom iast jako pospolite ta k ie gatunki jak Lebertia insignis N e u m a n i Atractides spinipes K ocn, któ ry ch nie znalazłem nie tylko w całych Pieninach, ale także na terenach przyległych, ponadto nie stw ierdziłem ich także we w spom nianych już zbiorach S c h e c h t e l a. Sądzę, że na podstaw ie ta k szczegółowego w yjaśnienia m ożna w ykreślić z fauny Pienin Lebertia insignis N e u m a n, Atractides spinipes K o c h i Medeopsis w illm anni ( V ie ts ). 7

2 9 8 E. Biesiadka 2 W innych pracach (B i e s i a d k a 1972b, 1973, 1975) stw ierdzono w ystępow ania w P ieninach dalszych 8 gatunków. Łącznie w ykazano więc z Pienin 27 gatunków w odopójek, co można uznać za sta n w yjściow y do obecnej pracy. Charakterystyka terenu i opisy stanowisk Szczegóły dotyczące terenu badań zaw arte są w opracow aniu P a n c e r - K o t e j o w e j i Z a r z y c k i e g o (1976). W ty m m iejscu ograniczę się jedynie do om ówienia środow isk w odnych. Cały obecny system wodny Pienin jest pochodzenia rzecznego. Stanowi on część dorzecza D unajca, którego głównym dopływem w granicach Pienin jest B iałka T a trzań sk a stanow iąca zachodnią granicę P ienin Spiskich. W śród dopływów przew ażają potoki małe, odznaczające się jednak dużym spadkiem. Z większych należy wymienić Krośnicę, M edziczankę z Łapszanką i G rajcarek z Białą W odą. W sieci hydrograficznej Pienin należy też zwrócić uwagę na liczne źródła dające początek potokom i źródła dolinne głównie reokreny i lim nokreny. Istniejące na terenie Pienin wody stojące są także pochodzenia rzecznego. Są to głównie starorzecza zlokalizowane przede w szystkim w dolinie D unajca, B iałki T atrzańskiej i K rośnicy. B adane środowiska wodne Pienin m ożna podzielić na cztery grupy: rzeki, potoki, źródła i starorzecza. W badaniach nad wodopójkam i najw iększą uwagę zwrócono na potoki, ponieważ stanow ią one najistotniejszy elem ent sieci wodnej k rajo b razu górskiego i najw ażniejsze środowisko życia w odopójek górskich. Niżej przedstaw iam wykaz stanow isk i ich k rótką charakterystykę. Rzeki 1. D unajec w K rościenku, wysokość 420 m n.p.m. (najniżej położony p u n k t na te re nie Pienin). D obrze rozw inięte szerokie zastoiska przybrzeżne i środow iska prądow o. 2. D unajec w Przełom ie Pienińskim, przy ujściu Pienińskiego P otoku, wysokość 441 m n.p.m. C harakterystyczna bardzo m ała ilość aluwiów. 3. D unajec koło Sromowiec W yżnich, przy ujściu Niedziczanki, wysokość 488 m n.p.m. Dobrze w ykształcone szerokie zastoiska przybrzeżne i środow iska prądow e. W nurcie n ieliczne skupienia roślinności w odnej (Potamogeton crispus, B atrachium sp.). 4. Białka T atrzańska koło F rydm ana, około 500 m od ujścia. K oryto B iałki usłane granitow ym i aluw iam i. Zastoiska przybrzeżne słabo rozw inięte. P rą d w ody bardzo silny. 5. Białka T atrzańska w przełom ie koło K rem pach, wysokość 620 m n.p.m. C harakter rzeki podobny jak na stanow isku poprzednim. Potoki 6. K rośnica koło K rościenka, wysokość 430 m n.p.m. P o to k dość znacznie zanieczyszczony, kam ienie z silnym obrostem nitkow atych glonów. Dobrze w ykształcone zastoiska przybrzeżne i środow iska prądow e. 7. K rośnica m iędzy H ałuszow ą a K rośnicą, w ysokość 525 m n.p.m. C harakter p o dobny jak stanow isko 6, jed n ak zanieczyszczenie w yraźnie mniejsze. i

3 3 H ydracarina Ł onny P otok koło K rościenka, wysokość 480 m n.p.m. Zastoiska bardzo słabo rozw inięte, przew ażają środow iska prądow e. 9. Biały P otok koło Tyłki, wysokość 505 m n.p.m. Przybrzeżne zastoiska zajm ują niew ielką pow ierzchnię i jedynie powyżej zapory rum oszow ej są w yraźniej w yodrębnione. 10. Biały P otok, wysokość 540 m n.p.m. Zastoisk przybrzeżnych bardzo niewiele, przew ażają środow iska prądow e. K am ienie z nieznacznym obrostem peryfitonu. 11. Biały P otok, w ysokość 590 m n.p.m. C h arakter podobny do stanow iska poprzedniego. 12. P raw y dopływ K rośnicy w ypływ ający z północnego zbocza M acelaka, wysokość 540 m n.p.m. Podobny do górnego odcinka Białego P otoku. 13. P raw y dopływ K rośnicy w ypływ ający z północnego zbocza M ajerza, wysokość 540 m n.p.m. P o to k bardzo m ało zasobny w wodę. W jego przebiegu liczne drobne, zam u lone zastoiska, połączone odcinkam i środow isk prądow ych. Średnia głębokość 5-10 cm. 14. P raw y dopływ K rośnicy w ypływ ający z północnego zbocza M ajerza, odgałęzienie praw e, wysokość 590 m n.p.m. D robny ciek o charakterze reokrenu. N a dnie dużo szczątków organicznych, kam ienie często obrośnięte przez m chy. 15. P o to k H arczy G ru nt koło Czorsztyna, w ysokość 520 m n.p.m. Dno z dużą dom ieszką substancji ilastych. Zastoiska słabo rozw inięte. 16. Głęboki P otok koło Sromowiec W yżnich, wysokość 530 m n.p.m. Przew ażają środow iska prądow e, tylko m iejscam i dość znacznie zam ulone zastoiska. 17. Sobczański P o to k w W ąwozie Sobczańskim, w ysokość 580 m n.p.m. Tylko środow iska prądow e. 18. Pieniński P otok pod B iałym i Skałam i, wysokość 590 m n.p.m. Środowiska prądow e. 19. Ociemny P otok koło K rościenka, wysokość 540 m n.p.m. Liczne drobne, zam ulone zastoiska i odcinki prądow e. 20. N iedziczanka, odcinek przyujściow y, wysokość 495 m n.p.m. Dobrze w ykształcone zastoiska przybrzeżne i środow iska prądow e. K am ienie, szczególnie w zastoiskach, z w y raźnym obrostem peryfitonu. Z astoiska lekko zam ulone. 21. Ł apszanka m iędzy N iedzicą a Ł apszam i N iżnim i, w ysokość 540 m n.p.m. K a mienie z silnym obrostem nitkow atych glonów. Z astoiska i środowiska prądow e dobrze rozw inięte. 22. Złotny P otok koło Niedzicy, wysokość 580 m n.p.m. Mocno zam ulony, zastoiska z traw am i, kam ienie w środow iskach prądow ych z silnym obrostem peryfitonu. 23. P otok Słotwiny koło Niedzicy, wysokość 605 m n.p.m. Zastoiska przybrzeżne bardzo słabo rozw inięte, w y raźn a przew aga środow isk prądow ych. 24. P o to k Słotw iny, około 300 m od ujścia, wysokość 550 m n.p.m. C harakter p o dobny jak stanow iska poprzedniego. 25. F alsztyński P otok p rzy drodze Niedzica F alsztyn, wysokość 495 m n.p.m. Zastoiska przybrzeżne słabo rozw inięte. K am ienie w środowiskach prądow ych z obrostam i mchów. W pobliżu m ały w odospad Rówienkowy S p ad. 26. P otok Podsiodło p rzy drodze F rydm an F alsztyn, wysokość 550 m n.p.m. Przybrzeżne zastoiska słabo zam ulone. 27. P otok P rzykopa koło F rydm ana, wysokość 520 m n.p.m. Jeden z większych potoków na obszarze Pienin. D obrze w ykształcona strefa zastoisk i środowisk prądow ych. 28. G rajcarek w Szczawnicy, około 1,5 km od ujścia, wysokość 445 m n.p.m. P otok bardzo silnie zanieczyszczony, kam ienie z obrostam i nitk o w aty ch glonów. Z astoiska p rzy brzeżne szerokie. 29. G rajcarek koło Szlachtow ej, przy północnym zboczu Ja rm u ty, wysokość 495 m n.p.m. Okresowo potok w yraźnie zanieczyszczony. W roku 1973 obserwowano silny rozwój nitkow atych glonów ob rastających kam ienie. 30. G rajcarek w Jaw orkach, około 50 m poniżej ujścia potoku K am ionka, wysokość 570 m n.p.m. D obrze w ykształcone szerokie zastoiska przybrzeżne i środow iska prądow e.

4 100 E. Biesiadka 4 Silne zanieczyszczenie ściekam i pobliskiej m leczarni, które w yraźnie ustąpiło po budowie oczyszczalni. 31. P o to k B iała W oda w przełom ie (rezerw at), wysokość 670 m m.n.p. P otok p o zb a w iony zanieczyszczeń. W arstw a aluwiów cienka. Środowiska prądow e dobrze rozw inięte, zastoiska słabiej. 32. Skalski P otok w przełom ie (rezerw at), wysokość 685 nr n.p.m. C harakter podobny do stanow iska poprzedniego. 33. W odospad S padnik na Skalskim Potoku, wysokość 770 m n.p.m. Pochyła ry n n a skalna 1,3 m w ysoka, obrośnięta mcham i. 34. P otok K am ionka w wąwozie Homole, wysokość 630 m n.p.m. P otok bardzo czysty. Silnie rozwinięte środowiska prądow e, zastoisk mniej. K am ienie niekiedy z obrostam i mchów. Zam ulenie bardzo nieznaczne. 35. P otok K am ionka powyżej wąwozu, wysokość 840 m n.p.m. Zastoiska bardzo słabo w ykształcone. P rzew ażają środowiska prądow e. W przebiegu potoku liczne małe k askady obrośnięte przez mchy. Źródła 36. Źródło (reokren) praw ego dopływ u Łonnego P otoku, wysokość 575 m n.p.m. 37. Źródło (reokren) w dolinie Łonnego Potoku, wysokość 480 m n.p.m. 38. Źródło (lim nokren o pow ierzchni około 1 m 2) w dolinie Łonnego Potoku, w ysokość 580 m n.p.m. 39. Źródło (reokren) po to ku P od W ysoki Dział, wysokość 680 m n.p.m. 40. Źródło (lim nokren o powierzchni około 10 m 2) wr dolinie potoku H arczy G runt, w ysokość 540 m n.p.m. 41. Źródło (reokren) w obniżeniu pom iędzy Cisowcem a Zam czyskiem, wysokość 630 m n.p.m. 42. Źródło (reokren) w dolinie Pienińskiego P otoku, wysokość 620 m n.p.m. 43. Źródło (lim nokren o pow ierzchni około 3 m 2) w dolinie p otoku Podsiodło, w ysokość 555 m n.p.m. 44. Źródło (lim nokren o pow ierzchni około 2 m 2) w dolinie Białej W ody, w przełomie, wysokość 670 m n.p.m. 45. Źródło (lim nokren o pow ierzchni około 0,5 m 2) powyżej wąwozu Iloinole, w y sokość 680 m n.p.m. 46. Źródło (lim nokren o pow ierzchni około 10 m 2) w dolinie Skalskiego Potoku, w y sokość 630 m n.p.m. Starorzecza 47. Starorzecze K rośnicy w Krościenku, wysokość 425 m n.p.m. Zarośnięte głównie przez Equisctum sp. i Scirpus silvciticus. Pow ierzchnia około 50 m 2, średnia głębokość cm, dno kam ieniste, zam ulone, w oda słabo przezroczysta z odcieniem b ru n atn y m. 48. Starorzecze duże (20 x 200 m) w dolinie D unajca, przy ujściu Głębokiego P otoku w Sromowcach W yżnich, wysokość 488 m n.p.m. Zbiornik o dnie kam ienistym, m iejscam i znacznie zam ulonym. Roślinność w odna słabo rozw inięta, średnia głębokość cm. 49. Starorzecze (30 x30 m) w dolinie D unajca w Sromowcach W yżnich, wysokość 488 m n.p.m. Silnie zarośnięte przez roślinność oczeretową i zanurzoną. Zbiornik o dużym zam uleniu. Średnia głębokość cm. 50. Starorzecze małe (2 x 5 m) w dolinie D unajca w Sromowcach W yżnich, wysokość 488 m n.p.m. Dno kam ieniste, lekko zam ulone, brzegi porośnięte przez Scirpus silvaticus. Średnia głębokość cm.

5 5 H yd ra ca rin a Starorzecze (30 x80 m) w Sromowcach W yżnich K ąty, połączone z D unajcem wąskim przesm ykiem, wysokość 475 m n.p.m. Dość mocno zam ulone. Roślinność w odna słabo rozw inięta, tylko m iejscam i skupienia 3Iyriophyllum sp. 52. Starorzecze o charakterze m łaki w Sromowcach W yżnich K ąty, wysokość 475 m n.p.m. Silnie zarośnięte przez turzyce. Średnia głębokość cm. 53. Starorzecze w dolinie N iedziczanki (2 x 5 m), wysokość 485 m n.p.m. Dno piaszczyste, średnia głębokość cm. 54. Starorzecze B iałki T atrzańskiej koło D ębna, w m iejscu dawnego praw ego ram ienia ujściowego Białki, wysokość 530 m n.p.m. K ształt nieregularny, ogólnie w ydłużony m aksym alna długość około 70 m, szerokość 10 m. B rak roślinności zanurzonej. W oda b a r dzo czysta, dno kam ieniste z nalotem m ułu, głębokość do 50 cm, średnio cm. 55. Starorzecze Białki T atrzańskiej położone w pobliżu poprzedniego, lecz bliżej ujścia Białki, wysokość 530 m n.p.m. K ształt nieregularny, mocno rozczłonkow any, głębokość do 30 cm. B rak roślinności w odnej, dno piaszczyste. Z wymienionych 55 stanow isk 30 położonych jest na obszarze Pienin W łaściwych, 13 w Pieninach Spiskich i 12 w Małych Pieninach. Znaczna część stanow isk rozmieszczona jest w obwodowych częściach Pienin, co jest związane ze specyficznym dla tego niewielkiego terenu układem sieci hydrograficznej. N a terenie Pienińskiego P ark u Narodowego zlokalizowano 19 stanowisk. Są to głównie drobne potoki i źródła. W iększość wód pienińskich należy zaliczyć do bardzo czystych, gdzie prak ty czn ie nie zaznacza się żadna ingerencja człowieka. N ależy tu szczególnie wymienić drobne potoki Pienin W łaściwych i M ałych Pienin. Bardzo czysta jest także Białka T atrzańska. Najsilniej zanieczyszczone są: Dunajec, G rajcarek w Szczaw nicy i K rośnica poniżej H ałuszow ej. W iększość staro rzeczy D un ajca w ykazuje znaczne zeutrofizow anie i często zanieczyszczenie. N a j słabiej zeutrofizow ane są starorzecza B iałki T atrzańskiej. Rozm ieszczenie s ta rorzeczy na terasie zalewowej nie jest stałe. N iektóre z nich, szczególnie m n iejsze, zo stają często zasypyw ane częściowo lub całkowicie m ateriałem wleczonym podczas większych powodzi. N iekiedy u stęp u jąca po powodzi w oda o d słania zupełnie nowe starorzecza. Materiał i metody B adania nad Hydracarina Pienin prowadzono w latach Na całym obszarze wytypow ano 55 stanow isk reprezentujących wszystkie typow e rodzaje wód i środowisk zasiedlone przez w odopójki. P o b ran o 212 prób zawierający ch 6318 osobników dorosłych i ponad 3000 nim f. W m ateriale ty m w y różniono 145 gatunków i podgatunków wodopójek. M etody pobierania prób dostosowane były do specyfiki zasiedlania przez wodopójki poszczególnych środowisk. W potokach, w czasie pobierania próby, silnie m ieszano rum osz, poniew aż większość wodopój ek zasiedla głębsze w arstw y aluwiów. W in tersty cjaln y ch środow iskach hyporeicznych stosow ano m e todę C h a p p u is polegającą na kopaniu na brzegu dość głębokich dołków. W zbierającej się tam wodzie pobierano p ró b y m ałym czerpakiem. M chy p o rasta ją c e

6 102 E. Biesiadka 6 kam ienie i progi skalne przepłukiw ano najpierw pod silnym strum ieniem wody d la w ypłoszenia m ało ruchliw ycłi w odopójek żyjących w k ą ta c h liści. W s ta rorzeczach łowiono w odopójki przy pom ocy czerpaka ta k, ja k w in nych zbiornikach stojących. SYSTEM ATYCZNY PR ZEG LĄ D GATU N K ÓW 1. Hydrovolzia placophora (M o n t i) Stanow isko: 39. Zim no-stenoterm iczny krenobiont, zasiedla głównie reokreny. W P ie n i nach rzadki i nieliczny. Łowiony w m aju i wrześniu, nim fy w m aju. W Polsce znany z Gorców (B i e s ia d k a 1974) i Beskidu Sądeckiego (Z a ć w il ic h o w s k a 1968), bliżej nie określonego stanow iska w Beskidzie Zachodnim (B a z a n -S t r z e - l e c k a 1972) i Dolnego Śląska (Y ie t s 1926). G atunek górski, o rozmieszczeniu europejskim. 2. Eylais rimosa P ie r s ig Stanow iska: 49, 50. G atunek drobnozbiornikowy, w ystępujący głównie na nizinach. Im agines i nim fy łowiono w lipcu w zarośniętych starorzeczach doliny D unajca. W Polsce pospolity w nizinnej części k raju. G atu n ek p alearktyczny. 3. Protzia eximia (P r o t z ) Stanow isko: 39. Zim no-stenoterm iczny reobiont zasiedlający potoki i źródła (S z a l a y ). Żyje na kam ieniach i wśród mchów. W ystępuje głównie w górach, ale sporadycznie byw a też spotykany na niżu. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce znany ty lk o z Gorców i W ielkopolski. G atu n ek eu razjaty ck i. 4. Protzia invalvaris P ie r s ig Stanow isko: 31. Reobiont zim no-stenoterm iczny. W potokach elem ent fauny petroreicznej. W Pieninach jest gatunkiem bardzo rzadkim. Je d n ą samicę złowiono 18 IX 1971 w środowisku prądow ym Białej W ody. Z nany z Gorców (B ie s i a d k a 1974), Dolnego Śląska (Y i e t s 1926) i W yżyny Małopolskiej (B a z a n -S t r z e l e c k a 1972). Szeroko rozprzestrzeniony w E u razji. 5. Partnunia steinmanni W a l t e r S tanow iska: 39, 42. Zim no-stenoterm iczny krenobiont. W ystępuje wśród mchów, głównie w reokrenach. W P ieninach łowiony w okresie od kw ietnia do października,

7 7 H yd ra ca rin a 103 nim fy w kw ietniu i m aju. Najliczniej w ystąpił w źródle (reokrenie) potoku P o d W ysoki D ział, gdzie b y ł gatunkiem w śród w odopójek zdecydow anie dom inującym. W Polsce w ykazany tylko z Gorców. Zam ieszkuje góry Europy Środkowej i Południow ej. 6. Thyopsis cancellata (P r o tz) Stanow isko: 16. Zasiedla głównie drobne, m uliste cieki i zamulone zastoiska przybrzeżne większych strum ieni. Znajdow any był także w zam ulonych heloreokrenach. W edług S z a l a t a ( ) T. cancellata jest w w ysokim stopniu g a tu n kiem eurytopow ym i euryterm icznym. W ydaje się jednak, że opinia ta jest m ało uzasadniona. W P ieninach rzadki. Tylko dwie sam ice znaleziono w zam ulonych zastoiskach Głębokiego Potoku. W Polsce znany z Gorców (B i e - s ia d k a 1973, 1974), Pom orza (M u n c h b e r g 1935) i kilku stanow isk w okolicy Poznania (B i e s i a d k a 1979a). Zamieszkuje całą Europę. Znany także z Afryki Północnej i A m eryki Północnej. 7. Thyas rivalis ( K o e n ik e ) Stanow iska: 38, 42. H em istenoterm iczny krenobiont zasiedlający głównie nizinne lim nokreny. W Pieninach dość rzadki, łowiony w kw ietniu i czerwcu, nim fy w czerwcu. Stosunkowo pospolity i liczny na niżu Polski. W K arpatach znany był dotąd jedynie z Gorców. G atu n ek europejski. 8. Teutonia cometes ( K o ch) Stanow isko: 54. Zw iązany głównie ze zbiornikam i te ra sy zalewowej rzek górskich i p o d górskich. W ystępuje także w wodach wolno płynących. W Pieninach łowiony w m aju i wrześniu tylko w starorzeczu Białki Tatrzańskiej. W południowej Polsce dość pospolity, n a północy rzadszy. Z am ieszkuje E uropę i A frykę P ó ł nocną. 9. SpercJion resupinus V ie t s Stanow iska: 44, 45. Zim no-stenoterm iczny krenobiont zasiedlający głównie lim nokreny i helokreny (L u n d b l a d 1968). W Pieninach rzadki i nieliczny, łowiony w kw ietniu i m a ju w lim nokrenach. D la Polski nowy. W ystępuje w górach E u ro p y Ś rodkowej i Północnej. 10. SpercJion squamosus K r a m e r Stanow isko: 45. Zimno-steno term iczny reobiont zasiedlający głównie źródła i drobne wody bieżące, głównie nizinne. W Pieninach bardzo rzadki, natom iast w nizinnej części Polski bardzo pospolity. G atunek europejski.

8 104 E. Biesiadka p er chon brevirostris K o e n ik e Stanow iska: 32, 34. G atunek zim no-stenoterm iczny, w ystępujący najczęściej w potokach w y sokogórskich. Trafia się także w źródłach i w profundalu jezior alpejskich i podalpejskich. W Pieninach bardzo rzadki, co m a niew ątpliw ie związek z niewielką wysokością tego pasm a. W ystępowanie 8. brevirostris w Skalskim Potoku i Kam ionce w skazuje na wysokogórski charakter tych bardzo bogatych faunistycznie potoków. Jego rozmieszczenie w Polsce słabo poznane. W edług moich obserw acji jest to jeden z najpospolitszych i najliczniejszych gatunków^ t a trzańskich. W Beskidach znacznie rzadszy i mniej liczny. Godne uwagi jest znalezienie 8. brevirostris w Małym Stawie w K arkonoszach (Z s c iio k k e 1900). Ta bardzo daw na inform acja w ym agałaby jednak potwierdzenia. Znalezienie tego gatunku na Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej (Y ie t s 1933) jest bardzo problem atyczne. G atu n ek górski o rozm ieszczeniu palearktycznym. 12. Sperchon glandulosus K o e n ik e Stanow iska: 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 16, 21, 25, 26, 29, 31, 32, 33, 34, 35. G atunek reofilny, hem istenoterm iczny. W y stęp u je w różnych ty p ach górskich wód bieżących, głównie w potokach i źródłach. Znajdowany był także w profundalu jezior alpejskich i podalpejskich. W edług S c h w o e e b e l a (1959) i B a d e e a (1963) gatunek euryterm iczny, znoszący zm iany tem peratury w zakresie 4,5-18 C. W ielu innych autorów uważa 8. glandulosus za gatunek zimno- -stenoterm iczny. Trzeba tu zaznaczyć, że bywta on często m ylony z 8. thienemanni, k tó ry m a zupełnie inne w ym agania term iczne. W ydaje się najsłuszniejsze uznanie 8. glandulosus za gatunek hem istenoterm iczny, który w Pieninach najczęściej i najliczniej łowiony był w potokach o tem p eratu rze 6-10 C. W w a dzie o tem p eratu rze wyższej tra fia ł się znacznie rzadziej. W Pieninach n a j liczniejszy był w Białej W odzie, Kam ionce i Skalskim Potoku. Liczne jego występowanie świadczy o dużej czystości wody. 8. glandulosus zasiedla głów7- nie potoki m ałe i średniej wielkości, m ające głęboko wcięte doliny. W rzekach i potokach o szerokiej i płaskiej dolinie, umożliwiającej silne nagrzewanie się wody, gatunek ten jest bardzo rzadki. N a tym większą więc uwagę zasługuje znalezienie jednego osobnika w Bialce Tatrzańskiej. W Pieninach łowiony w ciągu całego roku, najliczniej jednak w m aju i wrześniu. Nim fy spotykano w okresie od czerwca do października, najliczniej w lipcu. W Polsce pospolity w całych K arpatach i Sudetach. G atunek górski o rozmieszczeniu holarktycznym. L. 13. Sperchon pseudoglandulosus B ie s ia d k a Stanow iska: 6, 8, 9. Opisany z Pienin (B i e s ia d k a c) reobiont, zasiedlający środow iska prądow e m ałych potoków P ienin W łaściwych. Morfologicznie i ekologicznie

9 9 H yd ra ca rin a 105 zbliżony do S. glandulosus, jednak na podstaw ie obecnych o nim Aviadomości należałoby go określić raczej jako zim no-stenoterm iczny. Stanowiskiem na k tó ry m w ystępow ał najliczniej, jest środkow y odcinek Łonnego P o to k u. Ł o wiony od kw ietnia do września. O geograficznym rozmieszczeniu S. glandulosus brak na razie innych wiadomości. W ydaje się jednak, że może występow ać także w innych częściach K arpat. 14. Sperchon thienemanni K o e n ik e S tanow iska: 36, 37, 41, 44. Z im no-stenoterm iczny krenobiont. Zasiedla głównie reokreny i ich odpływ y. W wysokich górach sp o ty k an y także w potokach. W P ien in ach niezbyt liczny. Łowiony od kwietnia do czerwca. Dość pospolity w całej Polsce. Szczególnie licznie notow any w źródłach Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978) i okolic Poznania (B ie s ia d k a 1979a). Zamieszkuje przypuszczalnie całą E uropę. 15. Sperchon mutilus K o e n ik e Stanow iska: 44, 45. Zim no-stenoterm iczny krenobiont. W ystępuje głównie w helokrenach, heloreokrenach i lim nokrenach. W Pieninach rzadki i nieliczny, wszystkie osobniki łowione b yły w czerwcu. W Polsce znany d o tąd jedynie z sąsiadujących z P ie ninam i Gorców. Zam ieszkuje góry E u ro p y Środkowej i Południow ej. 16. Sperchon clupeifer P ie r sig Stanow iska: 6, 29. Reobiont w ystępujący głównie w środowiskach prądow ych rzek nizinnych. W górach rzadszy, zasiedla ta m jedynie większe potoki i rzeki. W Polsce p o spolity. Z nany z całej E uro p y i A fryki Północnej. 17. Sperchon hispidus K o e n ik e Stanow iska: 1, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 20, 28, 29, 31, 32. H em istenoterm iczny reobiont zasiedlający głównie potoki górskie i p o d górskie. W Pieninach był drugim pod względem liczebności gatunkiem z rodzaju Sperchon (po S. glandulosus). Oba gatunki występowały razem. S. hispidus zasiedla raczej potoki silniej zeutrofizowane, stąd bardzo licznie występował w wodach wykazujących pewne zanieczyszczenie (G rajcarek koło Szlachtowej, Krośnica). Z byt duże zanieczyszczenie jest jednak czynnikiem bardzo dla niego niekorzystnym. P o n ad to S. hispidus najczęściej w ystępuje w środkow ych i dolnych odcinkach potoków, natom iast S. glandulosus w odcinkach górnych. Można powiedzieć ogólnie, że S. hispidus zajm uje środowisko S. glandulosus ta m, gdzie w arunki ekologiczne dla S. glandulosus są już mało k o rzy stn e.

10 106 E. Biesiadka 10 O ptim um w ystępow ania S. hispidus je st więc przesunięte w k ieru n k u u m iarkowanej eutrofii. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej w m aju, czerwcu i wrześniu. Nim fy spotykano w okresie od m aja do października. W ystępuje w całej Polsce, w K arpatach bardzo liczny i pospolity, na niżu rzadki. W k a ta logu B a z a n -S t r z e l e c k ie j (1972) podany jest oprócz 8. hispidus także 8. plumifer T h o r, co je st bezspornie błędne, poniew aż 8. plum ifer je s t ty lk o m łodszym synonim en 8. hispidus (K. O. V e st s 1967, S za lay ). G atunek palearktyczny. 18. Sperchon denticulatus K o e n ik e S tanow iska: 6, 3 1, 32, 34. Zim no-stenoterm iczny reobiont zasiedlający potoki górskie i podgórskie oraz źródła. W Pieninach stosunkowo rzadki i nieliczny. Łowiony od kw ietnia do września, wyłącznie w potokach. W iększość osobników pochodzi z potoku Kam ionka. G atunek w Polsce uznaw any za rzadki, może się okazać pospolitszy w górach. 19. Sperchon violaceus W a l t e r Stanow iska: 29, 32, 34. Z im no-stenoterm iczny reobiont. Stanow i, podobnie ja k większość g a tu n ków z rodzaju Sperchon, elem ent fauny petroreicznej. W Pieninach dość rzadki. Łow iony w czerwcu i lipcu. W Polsce zn an y d o tą d tylko z Bieszczadów ( B i e s ia d k a, K o w a l ik 1973). E uropa Środkowa i Południowa. 20. Sperchon setiger T iio r S tanow iska: 8, 16, 22. Beobiont, w ystępuje w górskich oraz nizinnych potokach i źródłach. H em istenoterm iczny lub euryterm iczny. W Pieninach dość rzadki. Zasiedla środowiska prądow e drobnych potoków. Łowiony od czerwca do października, nim fy w październiku. W Polsce pospolity, szczególnie w nizinnej części kraju. G atunek palearktyczny Sperchonopsis verrucosa ( P r o tz) S tanow iska: 9, 13, 15, 24, 32, 33. Reobiont, w ystępuje w górskich i nizinnych potokach, w rum oszu i wśród mchów. W Pieninach dość pospolity. Łowiono go w okresie od m arca do p a ź dziernika, najczęściej w m ałych i czystych p o tokach w rum oszu z dużą domieszką substancji ilastych i w mchach. W Polsce znany dotąd z Pom orza (P rotz 1897), W ielkopolski (B ie s ia d k a 1979a) i Beskidu W yspowego (B i e s ia d k a 1974). W ydaje się jednak, że jest dość pospolity w wodach bieżących całej Polski. Zam ieszkuje całą H olarktykę.

11 11 E y d ra c a rin a Lebertia apposita LAsk a Stanow isko: 45. R eobiont. W ystępuje w drobnych p o tokach i źródłach. W Pieninach b a r dzo rzadki. W Polsce znany dotąd tylko z Gorców. Rozmieszczenie geograficzne g atunku jest słabo poznane. Znany tylko z K arp at Zachodnich (L a s k a 1954, B ie s i a d k a 1973, 1974) Lebertia carpatica B ie s ia d k a S tanow iska: 8, 9. G atunek opisany z badanego terenu (B ie s ia d k a c). Łowiony w górnej części Białego P o to k u w środow iskach prądow ych, w śród rum oszu. P rzy p u szczalnie reo b io n t o rozm ieszczeniu górskim. 24. Lebertia cognata K o e n ik e Stanow isko: 48. G atunek hem istenoterm iczny, krenofilny (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). W Pieninach bardzo rzadki, złowiony w m aju w starorzeczu D unajca. W Polsce pospolity i liczny w źródłach Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). Europa Środkowa. 25. Lebertia fimbriata T h o r Stanow iska: 6, 9, 16, 26, 29, 31, 32, 34, 35, 55. Reofil, którego występowanie wiąże się najczęściej z potokam i (L u n d - b l a d 1968). Znany także z profundalu czystych i zim nych jezior (S o k o lo w 1930). W całych P ieninach pospolity, zasiedla głównie zastoiska, rzadziej środowiska prądow e czystych potoków. Najliczniejszy w potokach Małych Pienin, w których tem peratury wody wynosiły 6,5-17 C. Ponieważ jednak większość osobników została złowiona w potokach o tem peraturze wody zmieniającej się w m niejszym zakresie (6,5-10,5 C), m ożna uznać te n g atu n ek za hem istenoterm iczny. W Polsce pospolity we wszystkich badanych dotąd częściach K arpat, n a niżu nie b y ł znajdow any. G atu n ek europejski Lebertia longiepimerata LAsk a S tanow iska: 29, 32, 34, 35, 55. Z im no-stenoterm iczny reobiont. W ystępuje najczęściej w górskich p o to kach. W Pieninach stosunkowo pospolity, lecz mało liczny. Zasiedla głównie potoki Małych Pienin. Najwięcej osobników złowiono w górnym odcinku potoku K am ionka (stan. 35). J e s t więc zapew ne gatunkiem zw iązanym głównie z po

12 108 E. Biesiadka 12 tokam i czystym i i zimnymi. Do starorzecza Białki Tatrzańskiej dostał się na pewno podczas powodzi. Z nany d o tąd tylko z potoków sudeckich w Czechosłowacji (L a s k a 1953,1966; P u n c o c h a ś, 1969). Dla Polski i całych K a rp a t nowy. 27. Lebertia maglioi T h o r Stanow iska: 4, 8, 9, 15, 16, 20, 28, 31, 33, 34, 35. G atunek zim no-stenoterm iczny, reobiont. W ystępuje głównie w górskich potokach. W Pieninach dość pospolity. Najliczniejszy w potokach Małych Pienin, szczególnie w górnym odcinku Kam ionki. Zasiedla głównie środowiska prądowe. Godne uwagi jest znalezienie tego gatunku w Białce T atrzańskiej, co potw ierdza dodatkowo czystość tej rzeki. Mało typowe jest występowanie L. maglioi w G rajcarku w Szczawnicy. D ostał się tu przypuszczalnie z górnych odcinków G rajcarka lub z jego dopływów podczas powodzi. W Polsce p o d a w any tylko z Bieszczadów (B i e s ^ d k a, K o w a l ik 1973). G atunek górski, znany z E u ro p y Środkowej i Południow ej. 28. Lebertia polonica B ie s ia d k a S tanow iska: 40, 45. Z im no-stenoterm iczny krenobiont zw iązany ze źródłam i górskim i. W P ie ninach dość rzadki. Źródło w dolinie Białej W ody jest jego najw yżej położonym stanowiskiem. Znany dotąd tylko z Polski: z Gorców (B i e s ia d k a 1972b, 1974), Pienin (B ie s ia d k a 1972b) i Bieszczadów (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973). Przypuszczalnie gatu n ek karpacki Lebertia pulchella V ie t s Stanow iska: 4, 28, 31, 50, 51, 54. Gatunek reofilny, euryterm iczny. W Pieninach najliczniej w ystępow ał w starorzeczu Białki Tatrzańskiej. Łowiony w okresie od m aja do września. G atunek znany z gór E u ro p y Środkowej i Południow ej. N ow y dla Polski. 30. Lebertia pusilla K o e n ik e Stanow iska: 4, 5, 6, 8, 20, 25, 29. Zim no-stenoterm iczny reobiont. W Pieninach występował w potokach i w Białce Tatrzańskiej. Łowiony był w okresie od kw ietnia do października. Zam ieszkuje E uropę Środkow ą i Południow ą. Now y dla Polski. 31. Lebertia circularis V ie t s Stanow isko: 34. Gatunek reofilny, zwykle dość pospolity w wodach bieżących, szczególnie w górach. W Pieninach jednak bardzo rzadki, co jest w arte podkreślenia tym bardziej, że w pobliskich Gorcach i Beskidzie W yspow ym jest g a tu n k iem licznym i pospolitym. E uropa Środkowa.

13 13 H yd ra ca rin a Lebertia exuta K o e n ik e S tanow iska: 25, 31. G atunek hem istenoterm iczny, reofilny. W Pieninach rzadki i nieliczny, zasiedla potoki. W Polsce uchodzi za bardzo rzadki. Znany z okolic Poznania ( B ie s i a d k a 1972) i z Roztocza (B ie s ia d k a, K o w a l ik 1978). E uropa Środkowa i Południow a. 33. Lebertia barnischi V ie t s Stanow isko: 51. G atu n ek reofilny, znajdow any głównie w w odach bieżących górskich i n i zinnych. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce znany ponadto z Dolnego Śląska (V ie t s ) i W yżyny Łódzkiej (B a z a n ). G atunek o rozmieszczeniu europejskim. Jego stanow isko system atyczne nie zostało do tej po ry definityw nie ustalone. 34. Lebertia leioderma V ie t s Stanow isko: 51. G atunek.reofilny, w Pieninach bardzo rzadki. W Polsce znany dotąd tylko z Bieszczadów (B i e s ia d k a, K o w a l ik 1973). E uropa Środkowa, rzadki. 35. Lebertia porosa T iio r S tanow iska: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 16, 20, 21, 28, 29, 31, 32, 34, 35. G atunek reofilny, w ystępuje w różnego rodzaju wodach bieżących, górskich i nizinnych, zasiedlając głównie przybrzeżne zastoiska. Spotykany był także w czystych jeziorach. W Pieninach bardzo pospolity i liczny. Znajdowany głównie w potokach (ponad 70% m ateriału) i w rzekach (blisko 30% ). Tylko trz y osobniki zostały znalezione w starorzeczu. W górnych odcinkach p o to ków, gdzie przew aża środowisko prądowe, występował bardzo rzadko. W ydaje się być gatunkiem mniej wrażliwym na zanieczyszczenia. W Pieninach łowiony w ciągu całego roku, najliczniej w m aju i czerwcu. W całej Polsce bardzo p o spolity. G atunek holarktyczny. 36. Lebertia rivalis K o e n ik e Stanow isko: 7. G atunek reofilny. B ardzo rzad k i i w zw iązku z ty m m ało znany. W P ie ninach także należy do najrzadszych. Znany z Europy Środkowej. D la Polski i całych K arp at nowy. 37. Lebertia violacea V ie t s Stanow iska: 1, 2, 3, 4, 6, 8, 9, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 34, 35, 51. G atunek reofilny, euryterm iczny. W y stępuje w w odach bieżących ró ż

14 110 E. Biesiadka 14 nych typów, głównie w zastoiskach przybrzeżnych. W Pieninach jest to jeden z najpospolitszych gatunków. W śród gatunków z ro d zaju Lebertia n ajpospolitszy, liczebnością znacznie jednak ustępuje L. porosa. C harakter ekologiczny gatunku zbliżony do L. porosa. Oba gatunki najczęściej spotykane były sympatrycznie i w podobnych proporcjach ilościowych. Podobne je st też rozm ieszczenie pionowe L. violacea i L. porosa (tab. V). Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej w m aju, czerwcu i wrześniu. W Polsce znany ty lk o z Gorców, B eskidu W yspowego i Pogórza W ielickiego, gdzie je st g atunkiem licznym i pospolitym. Zam ieszkuje E u ro p ę Środkową. 38. Lebertia lineata T h o r Stanow iska: 8, 9, 10, 17, 19, 35. Zim no-stenoterm iczny reobiont, krenofil. Zasiedla drobne, czyste i zimne potoki górskie i podgórskie oraz źródła, głównie reokreny. W P ieninach g a tu nek ten okazał się dość pospolity, chociaż mało liczny. Łowiony w okresie od m aja do września, wyłącznie w potokach. W Polsce uchodzi za rzadki. Z nany z Dolnego Śląska (Y ie t s 1926), W yżyny Małopolskiej (B a z a n -S t r z e l e c k a 1972) i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (T u t a j 1936). Stanowisko w okolicy P oznania w ym agałoby jed n a k potw ierdzenia. G atu n ek europejski. 39. Lebertia salebrosa K o e n ik e Stanow iska: 9, 31, 35, 37, 42. Zim no-stenoterm iczny reobiont, krenofil. Podobnie jak L. lineata zasiedla górne odcinki potoków i reokreny. W Pieninach dość pospolity, ale mało liczny. Łowiony od m aja do października. W Polsce znany z Beskidu Sądeckiego (Zaćw tlich o w sk a 1968) i bliżej nieokreślonego stanow iska w Beskidzie Z a chodnim (B a z a n -S t r z e l e c k a 1972). Pospolity i liczny okazał się w źródłach Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). E uropa Środkowa. 40. Lebertia zscholzkei K o e n ik e S tanow iska: 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 32, 33, 34, 35, 42. Z im no-stenoterm iczny reobiont i krenofil. G atunek typow o górski. N a j częstszy w środow isku prądow ym drobnych potoków i w reokrenach. W P ie ninach bardzo pospolity i dość liczny. Łowiony wyłącznie w czystych potokach Małych Pienin i Pienin W łaściwych. Najliczniejszy w Łonnym Potoku, Białym Potoku i w Kamionce. W ystępował w ciągu całego roku, najliczniej jednak w m aju i wrześniu. W Polsce znany dotąd wyłącznie z T atr. E uropa Środkowa i Południow a. 41. Lebertia fontana W a l t e r Stanow isko: 39. Zim no-stenoterm iczny krenobiont. G atunek wysokogórski (W a l t e r 1922). W Pieninach bardzo rzadki. Złowiony we wrześniu w reokrenie. Znany dotąd tylko z Alp. D la Polski i całych K a rp a t now y.

15 15 H ydracarina Lebertia stigmatifera T h o r Stanow iska: 9, 45. Zim no-stenoterm iczny krenobiont. W ystępuje głównie w reokrenach i helokrenach górskich i nizinnych. W Pieninach okazał się gatunkiem bardzo rzadkim. Łowiony w m aju i czerwcu. W Polsce znany z Dolnego Śląska (Y ie t s 1926), W yżyny Łódzkiej (B a z a n -S t r z e l e c k a 1964), Gór Świętokrzyskich (B a z a n - -S t r z e l e c k a 1965), Gorców (B i e s ia d k a 1974), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (B ie s ia d k a 1979a) i Roztocza (B e e s ia d k a, K o w a l ik 1978). Przypuszczalnie pospolity w całym k raju, ty lk o lokalnie rzadszy. G atunek europejski. 43. X>ebertia dubia T h o r Stanow isko: 40. G atunek zim no-stenoterm iczny, związany z górnym i odcinkam i potoków i źródłam i. W P ieninach bardzo rzad k i i nieliczny ty lk o dw a osobniki zn a leziono w lim nokrenie w dolinie potoku H arczy G runt. W Polsce L. dubia s. str. podaw any był tylko ze źródeł Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). W ystępuje w całej E uropie. 44. Gnaphiscus setosus K o e n ik e S tanow iska: 50, 54. G atunek euryterm iczny, limnofilny, związany, jak się wydaje, z wodami terasy zalewowej rzek górskich i podgórskich. W Pieninach łowiony w m aju i wrześniu. W iększość osobników pochodzi ze starorzecza Białki Tatrzańskiej. W Polsce znany dotąd tylko z K arkonoszy (K o e n ik e ). Zam ieszkuje c a łą Europę. Nowy dla K arpat. 45. Torrenticóla anomala ( K o c h ) Stanow iska: 20, 29, 31, 34. E uryterm iczny reobiont zw iązany z rzekam i górskim i i potokam i. W P ie ninach nieliczny i dość rzadki. Łowiony we wrześniu i październiku, wyłącznie w potokach. W Polsce znany tylko z Beskidu Zachodniego (S o w a 1965, B a z a n - -S t r z e l e c k a 1972, B ie s ia d k a 1974). G atunek holarktyczny. 46. Torrenticóla barsica (S z a l a y ) Stanow iska: 4, 6, 8, 9, 15, 20, 24, 29, 31, 32, 34, 35. Reobiont, w ystępuje w górskich potokach. W całych Pieninach pospolity, w śród gatunków z ro d zaju Torrenticóla drugi pod względem liczebności. W iększość osobników pochodzi z potoków, a tylko dw a z B iałki T atrzańskiej.»

16 E. Biesiadka 16 N ajliczniej gatunek ten w ystąpił w Kam ionce, Białej W odzie i Skalskim P o toku. Łow iony w ciągu całego roku. W Polsce znany z Gorców i Beskidu W yspowego oraz z części kraw ędziowej T atr. E u ro p a Środkow a i Południow a. 47. Torrenticola brevirostris (H a l b e r t ) S tanow iska: 6, 29, 31, 34. B eo biont, w y stęp u je w potokach i źródłach. W Pieninach nieliczny. Ł o wiony od czerwca do września w środowiskach prądow ych potoków. W Polsce bardzo rzadki, znany tylko z Pojezierza Pomorskiego (V ie t s ). Gatunek holarktyczny. 48. Torrenticola dudichi (S z a l a y ) S tanow iska: 8, 9, 28, 31, 32, 34, 35. Beobiont hem istenoterm iczny, zasiedlający głównie zimne potoki i rzeki. W Pieninach najliczniejszy gatunek z rodzaju Torrenticola, pod względem pospolitości znacznie jednak ustępuje T. barsica. Zasiedla głównie środowiska prądow e czystych potoków Małych Pienin. W ystępuje także w środowisku in tersty cjaln y m. Łow iony w ciągu całego roku, najliczniej we w rześniu i p aździerniku. Szczególnie licznie w ystąpił w Skalskim Potoku i w Kamionce. W Polsce rzadki, znany z Beskidu Wyspowego i z krawędziowej części T atr. E uropa Środkowa Torrenticola elliptica (M a g l io ) Stanow iska: 6, 20, 31, 32, 34. B eobiont hem istenoterm iczny. W P ieninach dość liczny i pospolity. W y stęp u je głównie w czystych potokach, najliczniej w Skalskim P o to k u i K a mionce. Zasiedla głównie środow iska prądow e. W a rte podkreślenia jest znalezienie jednego osobnika w lim nokrenie (stan. 45). W Polsce pospolity i liczny w K arpatach. G atunek eurazjatycki. 50. Torrenticola kovietsi B ie s ia d k a Stanow iska: 31, 32, 34. G atunek opisany z Pienin (B ie s ia d k a 1979b). Beobiont hem istenoterm iczny lub zim no-stenoterm iczny. Zasiedla środowiska prądow e czystych p o toków M ałych Pienin. Łow iony we w rześniu i październiku. N ajliczniej w y stąpił w Skalskim Potoku. Nigdzie poza Pieninam i gatunek ten nie został jeszcze znaleziony. 51. Torrenticola longirostris (S z a l a y ) Stanow iska: 20, 31. B eobiont, którego występowanie wiąże się z rzekam i i potokam i górskimi. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce podaw any z Bieszczadów (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973). P onadto znany tylko z Czechosłowacji i Korsyki. Uchodzi z a bardzo rzadki.

17 17 Hydracarina Torrenticola similis ( Y i e t s ) S tanow iska: 4, 5, 34. Eeobiont hem istenoterm iczny, występuje w wodach powierzchniowych i interstycjalnych potoków górskich. W Pieninach nieliczny. Łowiony w Białce Tatrzańskiej i Kamionce, w odcinkach o słabszym prądzie. W Polsce wykazany z części krawędziowej T atr. Zamieszkuje Europę Środkową i Południową. U chodzi za bardzo rzadki. 53. Torrenticola bicincta L a s k a Stanow iska 7, 21. G atunek reofilny, euryterm iczny. Zasiedla większe rzeki i potoki górskie oraz zbiorniki przyrzeczne. W Pieninach bardzo rzadki i nieliczny, łowiony tylko w przybrzeżnych zastoiskach. W Polsce znany z Beskidu Wyspowego, Pogórza Wielickiego (B ie s ia d k a 1973, 1974) i Bieszczadów (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973). P o n ad to znany tylko z Czechosłowacji. 54. Torrenticola ungeri (S z a l a y ) Stanow isko: 6. E eobiont. Zasiedla środowiska prądow e i zastoiska potoków górskich. P rz e n ik a tak że do fauny interstycjalnej. W Polsce w ykazany z Gorców ( B i e s ia d k a 1973, 1974) także jako gatu n ek bardzo rzad k i i z Bieszczadów ( B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973), gdzie z kolei jest dość liczny i pospolity. G atunek europejski. 55. Pseudotorrenticola rhynchota W a l t e r Stanow isko: 8. Zim no-stenoterm iczny reobiont. W ystępuje wyłącznie w górskich szybko p ły nących potokach i rzekach o dużej czystości. Zasiedla środowiska pow ierzchniowe i interstycjalne. W Pieninach bardzo rzadki. Łowiony tylko dw ukrotnie w środowisku prądowym Łonnego Potoku (maj, czerwiec). Z Pienin podaw any z wód interstycjalnych D unajca (B ie s ia d k a 1975). Ponadto znany z Bieszczadów (B ie s ia d k a, K o w a l ik 1973, B ie s ia d k a 1975). Zamieszkuje Europę Ś rodkow ą i Południow ą. 56. Limnesia koenikei P i e r s i g S tanow iska: 3, 4, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55. G atu n ek euryterm iczny, charak tery sty czn y dla zbiorników terasy zalewowej rzek górskich i podgórskich. W Pieninach bardzo pospolity i liczny w starorzeczach doliny D unajca, B iałki T atrzańskiej, K rośnicy i N iedziczanki. 8

18 114 E. Biesiadka 18 Pojedyncze osobniki, zapew ne pochodzące ze starorzeczy, znaleziono też w D u najcu i Białce Tatrzańskiej. Łowiony od m aja do października, najliczniej w m aju, czerwcu i wrześniu. Świeżo przeobrażone imagines notowano we wrześniu. G atunek pospolity i liczny w południowej części Polski. Rozmieszczenie holarktyczne. 57. Limnesia maculata (M u l l e r ) Stanow isko: 49. Pospolity gatunek drobnozbiornikowy, euryterm iczny, fitofilny, związany ze zbiornikam i nizinnym i. W P ieninach bardzo rzadki. W całej Polsce, z w y jątk iem obszarów górskich, pospolity i liczny. G atu n ek holarktyczny. 58. Limnesia undulata (M u l l e r ) Stanow isko: 50. Pospolity gatunek jeziorny i drobnozbiornikowy, eury term iczny, fitofilny. W ystępuje głównie na terenach nizinnych. W Pieninach bardzo rzadki. W całej Polsce, z w yjątkiem obszarów górskich, pospolity i liczny. G atunek h o lark tyczny. 59. Hygrobates calliger P ie r sig S tanow iska: 4, 5, 6, 31, 32. G atunek reofilny, eury term iczny. C harakterystyczny dla wód czystych. W Pieninach występował w Białce Tatrzańskiej i w potokach. Najliczniejszy w Białej Wodzie. W ystępował głównie w m chach i w zastoiskach. Łowiony w czerwcu, wrześniu i październiku. W całej Polsce pospolity w wodach bieżących, szczególnie liczny w W ełnie pod Poznaniem (B i e s ia d k a 1970). G atunek holarktyczny. 60. Hygrobates flu viatilis (S tro m ) S tanow iska: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 20, 21, 25, 28, 29, 30, 31, 32, 55. Pospolity gatunek reofilny, euryterm iczny. Zasiedla głównie wody bieżące (rzeki, potoki, strum ienie). W y stępuje także w czystych jeziorach. W P ie n i nach bardzo pospolity i liczny w rzekach (głównie B iałka T atrzańska) i w iększych potokach (K rośnica, G rajcarek, N iedziczanka). Z asiedla przede w szystkim przybrzeżne zastoiska, w których często jest gatunkiem dom inującym. W m ałych potokach, w których zastoiska są słabo rozwinięte, jest gatunkiem rzadkim i nielicznym. Populacje rzeczne i potokowe H. fluviatilis są mniej niż inne gatunki wrażliwe na zanieczyszczenia, stąd duża liczebność gatunku naw et w potokach w ykazujących znaczne zanieczyszczenie. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej w m aju i czerwcu. Świeżo przeobrażone im agines obserwowano we wrześniu, nim fy od sierpnia do października. W całej Polsce p o spolity. G atunek europejski.

19 19 H ydracarina Hygrobates foreli (L e b e r t ) S tan o w isk a: 4, 29, 30, 31, 32, 34. G atunek zim no-stenoterm iczny, reofilny. W ystępuje w rzekach i potokach oraz w czystych jeziorach. W P ieninach dość pospolity i liczny. Zasiedla głównie środowiska prądow e zimnych i czystych potoków M ałych Pienin (Biała W oda, K am ionka, Skalski Potok). Łowiony w czerwcu i wrześniu, najliczniej we wrześniu. W Polsce uchodzi za rzadki. Znany z Pom orza (M ttnchberg 1935), okolic K rakow a (N a r l o c h 1965) i Poznania (B ie s ia d k a 1972b). G atunek palearktyczny. W edług L ttn dblad a (1968) w Europie Środkowej jest reliktem polodowcowym. 62. Hygrobates leningradensis Y ie t s Stanow isko: 29. Beobiont, praw dopodobnie zim no-stenoterm iczny. Zasiedla źródła (reokreny) i drobne strum ienie (S o k o lo v 1936). W Pieninach należy do najrzadszych. Jedynego osobnika złowiono w zastoiskach G rajcarka. W Polsce znany dotąd z Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). Ponadto znany tylko z m iejsca opisania ZSR R, okolice Leningradu (S o k o l o w 1936). 65. Hygrobates longipalpis H e r m a n n S tanow iska: 46, 54. Pospolity gatunek jeziorny i drobnozbiornikowy, euryterm iczny. W Pieninach dość liczny w starorzeczu Białki Tatrzańskiej. Jeden osobnik pochodzi z lim nokrenu w dolinie Skalskiego Potoku. Łowiony był w Pieninach od czerwca do września, świeżo przeobrażone imagines we wrześniu. Nim fy spotykano od lipca do września. W całej Polsce, z w yjątkiem terenów górskich, gatunek b a r dzo pospolity. W A lpach notowano go do wysokości 2335 m n.p.m. ( W a l t e r 1922). Zam ieszkuje całą H olarktykę Hygrobates longiporus T h o r S tanow iska: 4, 29, 34. G atunek reofilny, euryterm iczny. W ystępuje głównie w górskich potokach i jeziorach. W Pieninach najliczniejszy w Kam ionce. Łowiony w m aju i wrześniu, w zastoiskach. W Polsce znany z Gorców i Beskidu W yspowego. Europa, A zja, A fryka Północna. 67. Hygrobates nigromacidatus L e b e r t S tanow iska: 1, 2, 3, 4, 6, 20, 21, 25, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 50, 51, 54. G atunek reofilny, zasiedlający wody bieżące (rzeki, większe potoki) oraz sublitoral i profundal jezior. W po to k ach najczęstszy w p ły tk ich i zam ulonych

20 1 1 6 E. Biesiadka 20 zastoiskach. W Pieninach bardzo liczny i pospolity. Większość osobników pochodzi z większych potoków i rzek. Mniej liczny w starorzeczach. W śród potoków szczególne miejsce zajm uje Krośnica, w której gatunek ten zajm uje drugie miejsce pod względem liczebności. W innych potokach liczebność H. nigromaculatus jest znacznie niższa. Tak samo licznie jak w Krośnicy gatunek ten w ystąpił tylko w D unajcu, gdzie był bezwzględnym dom inantem. W drugiej b adanej rzece B iałce T atrzańskiej liczebność H. nigromaculatus b y ła znacznie niższa. W starorzeczach Białki była natom iast znacznie wyższa niż w starorzeczach D unajca. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej jednak w czerwcu. Świeżo przeobrażone imagines obserwowano we wrześniu w starorzeczach Białki Tatrzańskiej. Nim fy spotykano od m aja do października. W całej Polsce, a szczególnie n a Pojezierzu M azurskim i W yżynie Lubelskiej, pospolity. G a tu nek europejsko-syberyjski. 66. Hygrobates porrectus K o e n ik e Stanow iska: 4, 6, 15, 34. G atunek reofilny, w ystępuje głównie w przybrzeżnych zastoiskach rzek i potoków. W Pieninach mało liczny. Połowa osobników pochodzi z Białki T atrzańskiej. Łowiony od czerwca do września. W Polsce znany z Gorców, B eskidu W yspowego i Pogórza W ielickiego. G atunek środkow o-europejski Hygrobates properus L ask a S tanow iska: 3, 51. G atunek reofilny, euryterm iczny, jego charakter ekologiczny jest obecnie tru d n y do określenia. H. proper us w ydaje się być właściwy większym rzekom górskim i podgórskim. Łowiony w niewielkiej liczbie osobników w zastoiskach D unajca i w jednym z jego starorzeczy, w m aju i czerwcu. Znany tylko z Czechosłow acji dorzecze O raw y ( L a s k a 1954). D la Polski nowy Hygrobates norvegicus T h o r Stanow iska: 14, 40. Zim no-stenoterm iczny krenobiont, w ystępuje głównie w helokrenach i limnokrenach. N a terenie Pienin dość rzadki. Najliczniej występował w helokrenie w dolinie potoku H arczy G runt. Godne uwagi jest znalezienie tego gatunku w drobnym dopływie K rośnicy. Łowiony w kwietniu, wrześniu i październiku. Świeżo przeobrażone imagines i nimfy odnotowano we wrześniu. W Polsce uchodzi za rzadki. Podaw any ze źródeł wigierskich (D e m e l 1922), Górnego Śląska (K o t z ia s 1928), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (B i e s ia d k a 1979a), Gorców (B ie s ia d k a 1974) i Roztocza (B ie s ia d k a K o w a l ik, 1978). E uropa Środkow a i Północna. R elik t polodowcowy.

21 21 Hydracarina Mixobates lundbladi S c h w o e r b e l Stanow isko: 34. G atunek reofilny, opisany niedawno (S c h w o e r b e l 1957) na podstaw ie dwóch samic pochodzących z potoku W ollbach w południowej Badenii (Schwarzwald). W Pieninach należy do najrzadszych. Znaleziono nie opisanego jeszcze samca w bardzo głęboko przem ieszanych zastoiskach potoku K am ionka (22 IX 1972). G atunek znany dotąd tylko z miejsca opisania. D la Polski i całych K a rp a t nowy. 70. Atractides acutirostris ( M o ta s e t A n g e l i e r ) Stanow isko: 54. Górski g atu n ek reofilny, znany z wód in te rsty c ja ln y ch i pow ierzchniow ych (K. O. V i e t s 1967). W starorzeczu B iałki T atrzańskiej znalazł się zapew ne przypadkow o. W Polsce znany z B eskidu W yspowego i M z in y S an dom ierskiej. E u ro p a Środkow a i Południow a. 71. Atractides barsiensis (S z a l a y ) Stanow iska: 13, 35, 36. G atunek zim no-stenoterm iczny. Zasiedla źródła i górne odcinki potoków. W ystępuje w rum oszu i wśród mchów. W Pieninach dość rzadki i nieliczny. Łowiony w m aju i wrześniu (tem peratura wody 4,5-6 C). W Polsce znany z Gorców. E u ro p a Środkow a i Południow a. 72. Atractides fonticolus V ie t s s. str. Stanow isko: 3. P odgatunek reofilny, w ystępuje w źródłach i potokach górskich oraz nizinnych. W P ieninach okazał się bardzo rzadki. W Polsce znany tylko z B ieszczadów (B ie s i a d k a, K o w a l ik 1973). E uropa Środkowa i Południowa. 73. Atractides fonticolus pennatus (V ie t s ) S tanow iska: 43, 44. Zim no-stenoterm iczny krenobiont. W Pieninach w ystępuje w lim nokrenach. Łowiony we wrześniu i październiku. W Polsce znany z Górnego Śląska (K o t- z i a s 1931). W ym ieniany także w pracy K u p i s z e w s k ie j (1965) z Popradu. E uropa Środkowa i Południowa. 74. Atractides fonticolus soproniensis (S z a l a y ) Stanow isko: 35. Reobiont, przypuszczalnie zim no-stenoterm iczny. W Pieninach należy do najrzadszych. Złowiony w środowisku prądow ym (18 IX 1971) w głęboko przem ieszanym rum oszu. Znany dotąd tylko z W ęgier ( S z a l a y 1929, 1956). D la Polski i całych K a rp a t nowy.

22 1 1 8 E. Biesiadka Atractides gibberipalpis P ie r s ig S tanow iska: 4, 5, 6, 7, 8, 9, 16, 24, 25, 26, 27, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 47. G atunek reobiontyczny, zim no-stenoterm iczny. C harakterystyczny dla czystych potoków górskich. W P ieninach je s t gatunkiem najliczniejszym i je d nym z najpospolitszych. W ystępuje głównie w środowisku prądow ym potoków i w mchach. Godne uwagi jest liczne występowanie tego gatunku w Białce T atrzańskiej, co wskazuje na dużą czystość tej rzeki. W yraźnie unika wód silniej zanieczyszczonych, czego dowodem je st jego b ra k w D u n ajcu i w dolnym odcinku G rajcarka. Najliczniej w ystąpił w Białej W odzie, Kam ionce, K rośnicy i Skalskim P otoku. T em p eratu ry w ody w m iejscach połow u zm ieniały się w zakresie 4,5-20,5 C, ale najw yższą liczebność osiągał w potokach, w których tem peratura wody wynosiła 4,5-12 C. Mimo to stenoterm iczność tego gatunku może się w ydać problem atyczna. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej jednak w m aju, czerwcu i wrześniu. Świeżo przeobrażone imagines obserwowano w sierpniu i wrześniu. W Polsce znany z T atr ( B ie s ia d k a 1973) i bliżej nieokreślonego stanow iska na Pobrzeżu B ałtyku ( B a z a n - S t r z e l e c k a 1972). To o statnie stanow isko, ze względu n a duże oddalenie od obszarów górskich i b ra k jakiejkolw iek inform acji ekologicznej, w ym agałoby jed n a k p o tw ierdzenia. G atunek europejsko-syberyjski, górski. Nie stw ierdzono jego w y stępow ania w Górach Skandynaw skich. 76. Atractides latipalpis (S z a l a y ) Stanow isko: 29. Beobiont, znany z potoków i rzek górskich, z wód interstycjalnych i powierzchniowych. W Pieninach bardzo rzadki. Tylko jednego osobnika złowiono w zastoiskach G rajcarka. W Polsce znany z Beskidu W yspowego (B ie s ia d k a 1973, 1974) i Bieszczadów (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973). E uropa Środkowa, K orsyka. 77. Atractides m itisi (W a l t e r ) [ = A. remotus (S z a l a y )] Stanow iska: 4, 6, 9, 20, 24, 26, 28, 29, 31, 32, 34, 35. G atunek reofilny, w ystępuje w zastoiskach i środow isku prądow ym p o to ków. M ateriał zebrany w Pieninach pozwolił na zsynonimizowanie A. remotus z wcześniej opisanym A. m itisi. W badanym terenie gatunek ten jest bardzo pospolity i liczny, szczególnie w większych potokach (Krośnica, G rajcarek, B iała W oda). Zasiedla przede wszystkim środowiska prądow e i zastoiska. Trafia się także w wodach interstycjalnych. Łowiony w okresie od m aja do października, najliczniej w m aju i czerwcu. W Polsce znany z Gorców. E u ro p a Ś rodkowa, gatunek górski.

23 23 H ydracarina Atractides nitraensis LA sk a Stanow iska: 34, 33. Z im no-stenoterm iczny reobiont, zasiedlający środow iska prądow e d ro b nych potoków górskich. Łowiony w kw ietniu, m aju i wrześniu. W Polsce znany z Bieszczadów (B i e s ia d k a, K o w a l ik 1973). Ponadto znany tylko z miejsca opisania z Czechosłowacji, z górnej N itry (L a sk a 1959). 79. Atractides nodipalpis ( T h o r ) s. str. Stanow iska: 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 35. E uryterm iczny reobiont, charakterystyczny dla większych potoków i rzek. W ystępuje na terenach górskich i nizinnych. W Pieninach jest najpospolitszym gatunkiem i czw artym pod względem liczebności. Z decydow ana większość osobników pochodzi z potoków i tylko 12,04% z rzek. Do potoków najliczniej przez ten gatunek zasiedlonych należy Niedziczanka i K rośnica. W m niejszych i wyżej położonych potokach liczebność jego jest m niejsza. W śród rzek najw iększą liczebnością tego gatunku charakteryzuje się Dunajec. A. nodipalpis zasiedla środowiska prądow e, najliczniej w ystępuje w rum oszu obficie porośniętym peryfitonem. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej w m aju i wrześniu. Nim fy spotykano od m aja do października. G atunek w całej Polsce pospolity. Zamieszkuje Palearktykę. 80. Atractides nodipalpis robustus (S o k o l o w ) S tanow iska: 6, 25, 28, 29, 31, 35. H em istenoterm iczny reobiont. Zasiedla potoki i górne odcinki rzek. W Pieninach spotykany dość często i w yłącznie w potokach. Najliczniejszy w Krośnicy i Białej W odzie. W iększość osobników pochodzi z potoków Małych Pienin. Łowiony od czerwca do października. W Polsce znany dotąd z Bieszczadów (B ie s ia d k a, K o w a l ik 1973). E uropa Środkow a i Południowa. 81. Atractides phreaticus (M o t a s e t T a n a s a c h i) Stanow isko: 29. G atunek zim no-stenoterm iczny. C harakterystyczny przede wszystkim dla interstycjalnych wód hyporeicznych, ale spotykany także w wodach powierzchniowych. B eobiont. W P ieninach należy do najrzadszych, znaleziony w środowisku interstycjalnym G rajcarka (11 X 1973). W Polsce znany jedynie z Beskidu W yspowego. Góry E uropy Środkowej (K arpaty, Schwarzwald).

24 120 E. Biesiadka Atractides prim itivus (W a l t e r ) Stanow isko: 29. G atunek zim no-stenoterm iczny, charakterystyczny dla wód interstycjalnych rzek górskich. W Pieninach bardzo rzadki. Znaleziony w środowisku interstyćjalnym G rajcarka (11 X 1973). W Polsce uchodzi za bardzo rzadki. Znany z Pasm a Jałowieckiego. Góry Europy Środkowej. 83. Atractides rivalis (L t j n d b l a d ) Stanow iska: 36, 39. Zim no-stenoterm iczny krenobiont (L t jn d b l a d 1956). W Pieninach rzadki, zasiedla zimne reokreny Pienin W łaściwych. Łowiony w m aju i czerwcu. Znany jedynie z Alp. D la Polski i całych K a rp a t now y. 84. Atractides sokołowi (M o t a s e t T a n a s a c h i) Stanow iska: 6, 8, 16. Zim no-stenoterm iczny reobiont, opisany z wód interstycjalnych E um unii (M o t a s, T a n a s a c h i, O r g jiid a n 1958). W Pieninach dość rzadki i nieliczny. Łowiony w m aju i wrześniu. Znaleziony w środowiskach prądow ych, w głęboko przem ieszanym rumoszu. W Polsce znany tylko z Bieszczadów (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1973). K arp aty Południowe. 85. Atractides tener (T h o r ) S tanow iska: 15, 16, 31. Z im no-stenoterm iczny reobiont. W Pieninach dość rzadki i nieliczny. W y stępuje głównie w środowiskach prądow ych m ałych potoków. Łowiony w czerwcu i wrześniu. W polskiej części K arp at dość pospolity, ale mało liczny. G atunek europejski. 86. JJnionicóla minor ( S o a r ) Stanow isko: 51. G atunek jeziorny, charakterystyczny przede wszystkim dla jezior większych, słabiej zeutrofizowanych. Znalezienie go w starorzeczu D unajca jest dużą niespodzianką, ponieważ jest mało praw dopodobne, żeby mógł przejść tam pełny cykl rozwojowy. G atunek pospolity i liczny w północnej i środkowej części Polski, w pasach pojezierzy. Zam ieszkuje całą Europę, znany także z Japonii. D la całych K arp at nowy.

25 25 Hydracarina Neumania agilis K o e n ik e Stanow isko: 48. G atunek o ekologii i rozmieszczeniu geograficznym bardzo słabo jeszcze poznanym. W edług K. O. Y ie t s a (1967) w ystępuje w rzekach i potokach. W Pieninach bardzo rzadki, tylko trzy osobniki złowiono w starorzeczu D unajca (13 IX 1971). E u ro p a Środkowa. D la Polski i całych K a rp a t nowy. 88. Neumania deltoides (P ie r s i g ) S tanow iska: 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54. G atunek lim nobiontyczny o dużej eurytopowości, zasiedla zbiorniki drobne i jeziora. W Pieninach bardzo pospolity i liczny w starorzeczach, szczególnie w starorzeczach D unajca. Łowiony od m aja do października, najliczniej w czerwcu i wrześniu. Świeżo przeobrażone imagines obserwowano we wrześniu, nimfy w lipcu i wrześniu. W całej Polsce pospolity. E u razjatycki. 89. Neumania imitata K o e n ik e S tanow iska: 48, 51. G atu n ek o dużej eurytopow ości. W ystępuje w wodach bieżących i sto ją cych. W ydaje się, że jest on bardziej charakterystyczny dla zbiorników terasy zalewowej rzek górskich i podgórskich. W P ieninach łowiony wyłącznie w sta ro rzeczach doliny D unajca, w lipcu i wrześniu. E uropa Środkowa i Południow a. Kowy dla Polski i całych K a rp a t. 90. Neumania limosa (K o c h ) Stanow isko: 48. G atunek drobnozbiornikowy o dużej eurytopowości. W badanym terenie bardzo rzadki. W Polsce pospolity, szczególnie w nizinnej części kraju. G atunek europejski. 91. Neumania vernalis (M u l l e r ) Stanow isko: 49. G atunek lim nobiontyczny, w ystępuje w jeziorach i drobnych zbiornikach. W faunie górskiej elem ent mało typowy. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce pospolity. G atunek eurazjatycki. 92. Feltria armata K o e n ik e Stanow iska: 32, 34. G atunek właściwy zim nym i czystym potokom górskim. Keobiont. Znany także z wód in terstycjalnych. W Pieninach rzadki i nieliczny. Łowiony we

26 122 E. Biesiadka 26 wrześniu, w głęboko przem ieszanym rumoszu, w środowisku prądow ym. W Polsce znany tylko z okolic K rakow a ( N a r l o c h 1965), skąd podaw any był pod synonim em F. brevipes W a l t e r. E uropa Środkowa i Południowa. 93. Feltria cornuta W a l t e r Stanow iska: 32, 34. Podobnie jak większość gatunków z rodzaju Feltria charakterystyczny d la czystych i zim nych potoków górskich. W P ieninach jest drugim pod względem liczebności gatunkiem z tego rodzaju. N ajliczniej w ystępow ał w K a mionce. Łowiony w m aju, czerwcu i wrześniu. Nowy dla Polski i całych K arpat. E u ro p a Środkowa i Południow a. 94. Feltria minuta K o e n i k e Stanow isko: 34. G atunek zim no-stenoterm iczny, zw iązany ze źródłam i i drobnym i p o to kam i górskim i. Z najdow any w rum oszu potokow ym i w śród m chów. W P ie ninach łowiony w m aju i czerwcu, wyłącznie w prądzie, w głęboko przem ieszanym rumoszu. W Polsce znany z T atr ( S c h e c h t e l 1911) i Gorców ( B ie s ia d k a 1974). G atunek holarktyczny. 95. Feltria rouxi W a l t e r Stanow isko: 34. Zim no-stenoterm iczny reobiont, związany głównie ze środowiskiem interstycjalnych wód hyporeicznych. Łowiony w głęboko przem ieszanym rum oszu potoku Kam ionka, w czerwcu i wrześniu. E uropa Środkowa. Nowy dla Polski. 96. Feltria rubra P i e r s i g Stanow iska: 31, 33. Z im no-stenoterm iczny reobiont. W ystępuje w górskich źródłach i d ro b nych potokach. W Pieninach jest najliczniej reprezentow anym gatunkiem z rodzaju Feltria. W największej liczbie osobników łowiono go w opłukiw anych przez wodę m chach w m ałym wodospadzie n a Skalskim Potoku, gdzie był gatunkiem dom inującym. Mniej licznie w ystąpił w rumoszu. Łowiony w lutym i październiku. Znany z T atr ( S c h e c h t e l 1911) i Gorców ( B ie s ia d k a 1974). G atunek holarktyczny. 97. Feltria setigera K o e n ik e Stanow isko: 11. G atunek zim no-stenotermiczny, reobiont. Zasiedla zimne potoki górskie. W Pieninach bardzo rzadki i nieliczny. Złowiony w głęboko przem ieszanym rum oszu górnego odcinka Białego Potoku (14 X I 1973). W Polsce znany tylko z T atr ( S c h e c h t e l 1911). Europa Środkowa i Południowa.

27 2 7 H ydracarina Feltria zschokkei K o e n ik e S tanow isko: 9. Zim no-stenoterm iczny reobiont. Zasiedla źródła i drobne potoki górskie, żyje w m chach i wśród potokowego rum oszu. W Pieninach bardzo rzadki. Złowiony w silnie przemieszanym rum oszu, w środowisku prądowym. W Polsce znany z T a tr (S c h e c h t e l 1911) i Gorców (B i e s ia d k a 1974). G atunek europejski. 99. Wetlina podagrica (K o c h) S tanow iska: 3, 49, 54. G atunek reofilny, euryterm iczny, łowiony głównie w źródłach (limnokreny) i drobnych, zam ulonych, ale czystych w odach bieżących, głównie nizinnych i podgórskich. Znany także ze stawów i jezior (L it n d b l a d 1968). W P ieninach dość rzadki, związany ze zbiornikam i terasy zalewowej. Stanowisko w D unajcu jest mało typowe. Łowiony w m aju i wrześniu. W Polsce znany z Dolnego Śląska (Y ie t s 1926), Pojezierza Pom orskiego (M u n c h b e r g 1935) i Gorców ( B ie s ia d k a 1974). G atunek holarktyczny Hydrochoreutes ungulatus (K o c h ) t Stanow isko: 49. P o sp o lity g atu n ek drobnoąbiornikow y, zw iązany głównie z w odam i kw aśnym i. W P ieninach należy do gatunków najrzadszych. Złowiony w m aju w zaro śn ięty m starorzeczu D unajca. W całej nizinnej części Polski pospolity. G a tu nek holarktyczny. D la całych K arp at nowy Tiphys torris (M u l l e r ) Stanow isko: 48. G atunek drobnozbiornikowy o dużej eurytopowości. W Pieninach bardzo rzadki. Łowiony w m aju i w czerwcu w starorzeczu D unajca. W nizinnej części Polski bardzo pospolity. G atunek holarktyczny. W K arpatach znany jedynie z Bieszczadów (B a z a n -S t r z e l e c k a ) Tipliys pistillifer ( K o e n ik e ) Stanow isko: 54. G atunek ten w ystępuje najczęściej w drobnych, okresowych zbiornikach sfagnowych i rozlewiskach przy źródłach ( L u n d b la d 1968). Znalezienie 23 IX 1973 jednej samicy w słabo zeutrofizowanym starorzeczu Białki Tatrzańskiej je s t bardzo interesujące. B yć m oże dostał się on tu ta j z niezbyt odległych

28 1 24 E. Biesiadka 2 8 torfow isk koło Nowego T argu, co jed n a k w ym agałoby potw ierdzenia. G atunek 0 rozmieszczeniu europejskim. Uchodzi jednak wszędzie za bardzo rzadki. D la Polski i całych K a rp a t nowy Piona conglobata (K o c h ) Stanow iska: 49, 50. G atunek drobnozbiornikow y o dużej eurytopow ości. W P ieninach s to s u n kowo liczny w zarośniętych starorzeczach D unajca, gdzie jest drugim pod względem liczebności gatunkiem z rodzaju Piona. Łow iony w m aju, czerw cu 1 lipcu, najliczniej w lipcu. W całej nizinnej części Polski pospolity. G atunek holarktyczny Piona discrepans ( K o e n ik e ) Stanow isko: 53. G atunek drobnozbiornikowy, euryterm iczny, dość częsty w zbiornikach terasy zalewowej rzek górskich i podgórskich. W Pieninach bardzo rzadki i nieliczny. W Polsce także uchodzi za rzadki, znany z Pojezierza M azurskiego (R y d z e w s k i 1937, P ie c z y ń s k i 1960,1964), W yżyny Małopolskiej (B a z a n 1962), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (B ie s ia d k a 1972b) i Beskidu W yspowego (B ie s ia d k a 1974). G atunek eurazjatycki Piona disparilis (K o e n i k e ) S tanow iska: 49, 53, 54. G atunek krenofilny. S potykany często w dużych lim nokrenach i z b io rn i kach pochodzenia rzecznego. W Pieninach dość rzadki i nieliczny. Tylko p o jedyncze osobniki łowiono w m aju i czerwcu w starorzeczach D unajca i B iałki Tatrzańskiej. Notow any z różnych części Polski. Godne uwagi jest m asowe (!) w ystępow anie tego g atu n k u w źródłach (duże lim nokreny) n a R oztoczu ( B i e s ia d k a, K o w a l ik 1978). G atunek europejski. Nowy dla całych K arp at Piona pusilla (N e u m a n ) Stanow iska: 48, 49. Pospolity g atu n ek drobnozbiornikow y o dużej eurytopow ości. W P ie n i nach jednak bardzo rzadki i nieliczny. W całej Polsce, z w yjątkiem obszarów górskich, pospolity i liczny. G atunek subkosm opolityczny Piona rotundoides (T h o r ) Stanow iska: 48, 49, 51. Pospolity g atu n ek drobnozbiornikow y i jeziorny o dużej eurytopow ości.

29 29 Hydracarina 125 W P ieninach najliczniejszy w ro d zaju Pioyia. Łow iony w m aju i lipcu, n a j liczniej w lipcu, wyłącznie w zarośniętych starorzeczach D unajca. W Polsce pospolity. G atu n ek europejsko-syberyjski. N ow y dla całych K a rp a t Piona variabilis ( K o c h) Stanow isko: 49. G atu n ek drobnozbiornikow y, fitofilny, o dużej eurytopow ości. W P ien i nach należy do najrzadszych. W całej Polsce, z w yjątkiem obszarów górskich, p o spolity i liczny. G atunek holarktyczny Forelia cetrata K o e n i k e Stanow isko: 54. G atunek ten w ydaje się być bardziej charakterystyczny dla jezior alpejskich i podalpejskich, gdzie zasiedla głównie sublitoral i profundal ( R a m a z z o t ti 1947, L u n d b la d 1956, K. O. Y i e t s 1958). W Pieninach bardzo rzadki, znaleziono tylko jedną samicę w starorzeczu Białki Tatrzańskiej (23 IX 1972). G atunek górski o rozmieszczeniu środkowo-europejskim. D la Polski i całych K arp at nowy Forelia liliacea ( M u l l e r ) Stanow isko: 54. Pospolity g atu n ek jeziorny. W faunie górskiej elem ent obcy. W Pieninach znaleziono ty lk o jed n ą samicę. W całej nizinnej części Polski g atu n ek pospolity. Zam ieszkuje H olarktykę Forelia variegator (K o c h) S tanow iska: 3, 4, 47, 48, 49, 51, 53, 54. G atunek pospolity, charakterystyczny dla jezior i większych zbiorników stojących. Żyje najczęściej na niezarośniętym dnie piaszczystym. W Pieninach bardzo pospolity. C harakterystyczny dla starorzeczy, dość licznie znajdow any także w D unajcu. Łowiony od m aja do września, najliczniej w lipcu i czerwcu. W nizinnej części Polski bardzo pospolity. G atu n ek palearktyczny Lethaxona cavifrons S z a l a y Stanow isko: 34. G atunek charakterystyczny dla interstycjalnych środowisk hyporeicznych. W Pieninach znaleziony także w tym środowisku. W Polsce znany dotąd z G orców, Pogórza Spisko-Gubałowskiego, Pogórza Przem yskiego i Bieszczadów, także wyłącznie z wód interstycjalnych. E uropa Środkowa, gatunek górski.

30 126 E. Biesiadka Br achy poda versicolor ( M u l l e r ) Stanow iska: 47, 48, 49, 50, 51, 54. C harakterystyczny dla jezior i innych większych wód stojących. W P ien i nach bardzo pospolity i liczny. W ystępuje wyłącznie w starorzeczach, gdzie niekiedy jest jednym z g atunków dom inujących. Łow iony od m aja do p a ź dziernika, najliczniej w lipcu. W całej Polsce pospolity. G atu n ek palearktyczny Axonopsis rotundifrons V i e t s S tanow iska: 31, 32. Eeobiont, charakterystyczny dla górskich rzek i potoków. Znajdow any tak że w intersty cjalu. W P ieninach rzadki. Łow iony w głęboko przem ieszanym rum oszu w potokach M ałych Pienin (wrzesień). W polskiej części K arp at przypuszczalnie pospolity. Obecnie jednak znany tylko z Beskidu W yspowego i Niziny Sandomierskiej ( B ie s ia d k a 1973, 1974), Bieszczadów ( B ie s ia d k a, k o w A L ik 1973, B i e s ia d k a 1975) oraz Beskidu Żywieckiego ( B ie s ia d k a 1975). Europa Środkowa i Południowa Axonopsis gracilis ( P i e r s ig ) Stanow isko: 31. Zasiedla rzeki i większe potoki górskie w wodach powierzchniowych i interstycjalnych. W Pieninach złowiono trzy osobniki w prądow ym środowisku Białej W ody. W Polsce rzadki, znany z B eskidu W yspowego i N iziny S andomierskiej ( B ie s ia d k a 1973, 1974) oraz Bieszczadów ( B ie s ia d k a, K o w a l i k 1973). E uropa Środkowa i Południow a Ljania bipapillata T h o r S tanow iska: 31, 32, 34, 35. Zim no-stenoterm iczny reobiont, charak tery sty czn y dla wód czystych. Z a siedla źródła, górskie potoki i drobne, szybko płynące strum ienie nizinne. W edług L u n d b la d a (1968) hem istenoterm iczny. W badanym terenie w ystępow ał wyłącznie w czystych po to k ach M ałych Pienin, w głęboko przem ieszanym rumoszu, w środowisku prądow ym. Łowiony w kw ietniu, m aju, wrześniu i październiku. W Polsce przypuszczalnie dość pospolity, obecnie jednak znany tylko z Beskidu Sądeckiego (S o w a 1965), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( B ie s ia d k a 1970, 1979a) i Boztocza ( B ie s ia d k a, K o w a l i k 1978). G atunek europejski Ljania macilenta K o e n ik e S tanow iska: 29, 34. Zimno-stenoterm iczny reobiont w ystępujący, jak się w ydaje, wyłącznie w górach. W Pieninach najliczniejszy w potoku K am ionka. W szystkie osobniki

31 31 Hydracarina 127 pochodzą ze środowiska prądowego. Po dokładniejszej analizie morfologicznej m ateriałów z Pienin stwierdziłem, że osobnik pochodzący z rzeki W ełny i oznaczony przeze m nie jako L. macilenta (B ie s i a d k a 1970) jest w rzeczywistości nieco anorm alnym L. bipapillata, który to gatunek jest w okolicy Poznania dość często spotykany (B ie s ia d k a 1979a). W związku z tym stanow iska L. macilenta w Pieninach należy uznać za pierwsze w Polsce. G atunek europejsko- -syberyjski Frontipodopsis reticulatifrons S z a l ay Stanow iska: 29, 34. G atunek górski, charakterystyczny dla interstycjalnych wód hyporeicznych. W tym samym środowisku łowiony w Pieninach. W cześniej podaw any był z D unajca koło Krościenka (B i e s ia d k a 1975). W Polsce znany ponadto z Bieszczadów (B ie s ia d k a 1975), także z wód interstycjalnych. E uropa Środkow a i Południow a Aturus crinitus T h o r Stanow iska: 6, 8, 9, 11, 15, 16, 18, 20, 23, 24, 25, 28, 29, 31, 32, 34, 35. Pospolity, zim no-stenoterm iczny gatunek górski. Reobiont, zasiedlający głównie środowiska prądowe potoków, ale licznie w ystępuje także wśród mchów i w faunie intersty cjaln ej. W P ieninach należy do najpospolitszych i najliczniejszych wodopójek. Zasiedla głównie czyste i zimne potoki. Najliczniejszy w potokach Małych Pienin, szczególnie w K am ionce i Skalskim Potoku, gdzie jest gatunkiem dom inującym. Z najdow any najczęściej w środow iskach p rą d o wych i w mchach. U nika wód zanieczyszczonych. W potokach mocniej zeutrofizow anych (K rośnica, G rajcarek, N iedziczanka) jego liczebność znacznie u stę puje liczebności innych gatunków lub brak go tam w ogóle. Łowiony w ciągu całego roku, najliczniej we wrześniu i październiku. G atunek w całej polskiej części K a rp a t bardzo pospolity. E u ro p a Środkow a i Południow a Aturus paucisetus M o ta s e t T a n a s a c h i Stanow iska: 31, 32, 34. G atunek górski, charakterystyczny dla interstycjalnych wód hyporeicznych. W Pieninach spotykany w środowisku interstycjalnym (Kamionka) i w głęboko przem ieszanym rumoszu, w prądzie. W Polsce znany jedynie z Gorców. Europa Środkowa (K arpaty, Alpy) Aturus petrophilus B ie s ia d k a Stanow isko: 34. G atunek opisany z Pienin (B ie s ia d k a 1979c). Tylko jednego sam ca zn a leziono 18 IX 1971 w środowisku interstycjalnym potoku Kam ionka. Nowych stanowisk gatunku dotąd brak.

32 1 2 8 E. Biesiadka Aturus scaber K r a m e r Stanow iska: 6, 20, 30, 31, 34. Reobiont. W ystępuje w rumoszu rzecznym i wśród mchów. W Pieninach dość pospolity w większych potokach, gdzie zasiedla środowisko prądow e oraz opłukiw ane przez wodę mchy. Łowiony od kwietnia do września. W całej Polsce pospolity. G atu n ek europejski Aturus serratus Y i e t s S tanow iska: 8, 9, 15, 16, 24, 32, 34, 35. R eo b io n t, ch arak tery sty czn y dla środowisk prądow ych drobnych i czystych potoków górskich. W Pieninach dość liczny i pospolity, szczególnie w czystych i zim nych potokach Małych Pienin. Łowiony od m aja do września. D la Polski nowy. E u ro p a Środkowa Kongsbergia dentata W a l t e r Stanow iska: 32, 34. G a tu n e k zw iązany ze środowiskiem in terstycjalnym rzek i potoków górskich. W P ieninach dość rzadki i nieliczny. Znaleziony w środow isku in te r sty cjaln y m potoku K am ionka i w głęboko przemieszanym rum oszu Skalskiego Potoku. Łowiony we wrześniu i październiku. W Polsce w ykazany ze strefy kraw ędziow ej T atr. E uropa Środkowa Kongsbergia ruttneri W a l t e r Stanow isko: 29. G atunek charakterystyczny dla hyporeicznych środowisk interstycjalnych. W P ie n in a c h złowiony także w tym środowisku, próby pochodzą z października. G ó ry E u ro p y Środkowej. D la Polski nowy Momonia falcipalpis H a l b e r t Stanow isko: 48. W edług Y i e t s a (1967) gatunek ten w ystępuje w potokach i drobnych wodach stojących. W Pieninach należy go zaliczyć do bardzo rzadkich. Tylko jednego osobnika znaleziono 13 IX 1971 w zarośniętym starorzeczu D unajca. Dla Polski i całych K a rp a t nowy. Znany z kilku stanowisk w Europie, lecz bardzo rzadki istygomomonia latipes S z a l a y Stanow iska: 29, 34. G atunek właściwy środow isku hyporeicznych wód interstycjalnych. W P ie ninach złow iony w październiku, także w ty m środowisku. W Polsce znaleziony

33 33 H ydracarina 129 po raz pierw szy stosunkow o niedaw no, okazał się jed n ak w krótce bardzo p o spolity w środowisku interstycjalnym rzek południowej Polski. Obszerny wykaz jego stanowisk z K arp at i Sudetów podałem w innym opracowaniu ( B ie s ia d k a 1975). E u ro p a Środkow a i Południow a Neoacarus hibernicus H a l b e r t Stanow isko: 34. G atunek charakterystyczny dla rzecznych wód interstycjalnych. Jednego osobnika złowiono 18 IX.1971 w interstycjalu Kam ionki. W Polsce rzadki. Znany z Beskidu W yspowego, Beskidu Żywieckiego i Pogórza Przemyskiego. E uropa Środkowa, W ielka B rytania Arrenurus albator ( M u l l e r ) ' S tanow iska: 47, 48, 50, 51. G atu n ek przede w szystkim jeziorny. W ystępuje także w większych zbiornikach stojących. W P ieninach dość liczny i pospolity w zarośniętych sta ro rzeczach D unajca i Krośnicy. Łowiony od m aja do października. W Polsce bardzo pospolity. G atunek europejski Arrenurus batillifer K o e n ik e Stanow iska: 49, 50. P ospolity g a tu n e k drobnozbiornikow y o dużej eurytopow ości. W P ieninach okazał się rzadki i nieliczny. Łowiony w lipcu w starorzeczach D unajca. W nizinnej części Polski bardzo pospolity. G atunek europejsko-syberyjski Arrenurus bruzelii K o e n ik e Stanow isko: 47. G atunek drobnozbiornikow y o dużej eurytopowości. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce, szczególnie n a niżu, bardzo pospolity. G atunek palearktyczny Arrenurus furcillatus Y i e t s Stanow iska: 49, 52. G atunek drobnozbiornikowy. W Pieninach bardzo rzadki. Pojedyncze sam ice łowiono w lipcu w starorzeczach D unajca. G atunek znany dotąd z H iszpanii ( Y i e t s 1930, M u n c iib e r g 1935) i F rancji ( C a s s a g n e -M e j e a n 1966a, 1966b). D la Polski i całych K a rp a t nowy Arrenurus maculator ( M u l l e r ) S tanow iska: 49, 50. P ospolity g a tu n e k drobnozbiornikow y o dużej eurytopow ości. W P ie n i 9

34 130 E. Biesiadka 3 1 nach dość liczny w starorzeczach D unajca. Łowiony w czerwcu i lipcu. W całej nizinnej części Polski bardzo pospolity. Znany z praw ie całej E uropy. D la K arp at nowy Arrenurus refractariolus B ie s ia d k a Stanow isko: 46. G atunek opisany z Pienin (B ie s ia d k a ). Jego ekologia jest bardzo m ało znana. Liczne występowanie w lim nokrenie wskazywałoby na ściślejsze jego powiązanie ze źródłami. Łowiony od m aja do października, nim fy i świeżo przeobrażone im agines tylko w lipcu. P oza P ieninam i nie w ykazyw any Arrenurus tetracyphus P ie r s ig S tanow iska: 49, 50. G atu n ek drobnozbiornikow y o dużej eurytopow ości. W P ieninach z n a j dowany tylko w zarośniętych starorzeczach D unajca. Łowiony w czerwcu i lipcu. W Polsce dość pospolity. E uropa Środkowa i Południowa. Nowy dla całych K arp at Arrenurus conicus P ie r s ig S tanow iska: 47, 50, 54, 55. G atunek w ystępujący w drobnych zbiornikach różnych typów i w źródłach (lim nokreny). W Pieninach najliczniej w ystępuje w starorzeczach B iałki T a trzańskiej, ponadto w starorzeczach D unajca i Krośnicy. Łowiony w m aju, czerwcu i wrześniu. W Polsce znany jedynie z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( T u t a j 1936) i Gorców ( B i e s i a d k a 1974). G atunek europejski Arrenurus cylindratus P ie r sig S tanow iska: 40, 54. G atunek hem istenoterm iczny, charakterystyczny dla źródeł, wód wolno płynących i czystych jezior. W Pieninach najliczniejszy w lim nokrenie położony m w dolinie p o toku H arczy G runt. Tylko jeden osobnik pochodzi ze sta ro rzecza Białki Tatrzańskiej. Łowiony w m aju, wrześniu i październiku. W Polsce w ykazany z większości regionów. G atunek europejski Arrenurus globator ( M u l l e r ) s. s tr. S tańow iska: 49, 50. D robnozbiornikowy gatunek o dużej eurytopowości. W Pieninach dość liczny w m aju i czerwcu w starorzeczach D unajca. W całej Polsce należy do pospolitych i licznych. Zam ieszkuje E urazję.

35 35 Eydracarina Arrenurus incertus B i e s ia d k a Stanow isko: 54. Opisany z Pienin na podstawie jednej samicy znalezionej 9 V 1972 w starorzeczu Białki Tatrzańskiej ( B ie s ia d k a 1978). Poza miejscem opisania nigdzie dotąd nie był znajdow any Arrenurus membranator T h o r Stanow iska: 47, 50, 54. G atunek ch arak tery sty czn y dla źródeł, wolno płynących strum ieni i zbiorników przyrzecznych. W P ieninach okazał się najliczniejszym gatu n k iem z ro dzaju Arrenurus. Szczególnie licznie w ystępow ał w starorzeczu B iałki T a trz a ń skiej. Łowiony od m aja do października, najbogatsze próby pochodziły z września. W Polsce gatunek ten znany był tylko z Gorców. E uropa Północna i Środkowa Arrenurus zachariae K o e n ik e Stanow isko: 49. ^Gatunek drobnozbiornikowy o dużej eurytopowości. W Pieninach należy do najrzadszych. Jed n ą samicę złowiono 7 V 1972 w zarośniętym starorzeczu D unajca. W Polsce znany z okolic Poznania (T u t a j 1936, B ie s i a d k a 1972b) i Dolnego Śląska (Y ie t s 1926). G atunek europejski Arrenurus buccinator (M u l l e r ) Stanow isko: 49. G atunek drobnozbiornikowy o dużej eurytopowości. W Pieninach bardzo rzadki. W Polsce pospolity w nizinnej części k ra ju. Szczególnie częsty w zbiornikach przyrzecznych. G atunek europejski Arrenurus sinuator (M u l l e r ) Stanow isko: 53. G atunek charakterystyczny dla jezior i innych większych zbiorników stojących. W Pieninach należy do bardzo rzadkich. W nizinnej części Polski bardzo pospolity, szczególnie w pasach pojezierzy. W y stęp u je w całej Europie Lobohalacarus weberi quadriporus (W a l t e r ) Stanow isko: 29. C h arakterystyczny dla in tersty cjaln y ch środow isk hyporeicznych. W P ieninach w ystąpił w in te rsty c ja lu G rajcarka (11 X 1973). Nieco wcześniej p oda

36 1 32 E. Biesiadka 3 6 w a n y z Pienin (Dunajec koło Szczawnicy i Krościenka) przez B i e s i a d k ę (1975). L. weberi quadriporus znaleziony został po raz pierwszy w Polsce stosunkowo niedawno ( B ie s ia d k a 1973), okazał się jednak w środowisku interstycjalnym rzek i potoków karpackich nader pospolity. E uropa Środkowa i Południowa. G atunek górski. C H A R A K T E R Y ST Y K A H Y D R A C A R IN A P IE N IN W badanym terenie stwierdzono występowanie 144 gatunków i podgatunków wodopójek. Zebrany m ateriał zestawiono w tabeli I. W dalszej analizie podgatunki traktow ano jako równorzędny z gatunkam i elem ent statystyczny określony w spólną nazw ą gatunek. P rzedstaw iony m ateriał jest pod względem liczby osobników bardzo zróżnicow any. Liczebność gatunków m ieściła się w zakresie osobników (do i 'o 40 << c; ^ JO 5 * N u 1000 < / C too 601 C: <1 Oj 50/ N, SO W W ponad 100 osobników Rys. 1. S tatystyczna stru k tu ra w odopójek Pienin. Linią ciągłą zaznaczono liczbę gitunków, linią przeryw aną ich liczebność. Pionow e pogrubione linie oznaczają średnią Lczebność gatunków. m inacja 0,01-12,14% ). D la statystycznego usystem atyzow ania m ateriału celowe jest podzielenie tego zakresu na następujące klasy liczebności: 1 osobiik, 2-5, 6-10, 11-50, , , , i ponad 700 osobnikcw. S ta tystyczne charakterystyki m ateriału zestawia rysunek 1. W ogólnej ocenie staty sty czn ej badanego m ateriału zw raca uw aję du ża

37 37 Hydracarina 133 liczba gatunków o niskiej liczebności. Aż 96 gatunków (6 6,6 % m ateriału) nie p rzekracza liczebności 10 osobników. W podobnie dokładnie b ad an y m W ielkopolskim P ark u Narodowym ( B ie s ia d k a ) tylko 80 gatunków charakteryzowało się liczebnością nie przekraczającą 10 osobników, co w stosunku do stw ierdzonych ta m 161 g atunków stanow i 4 9,9 % m ateriału. W rów nie sy stem atycznie badanej rzece R abie ( B ie s ia d k a ), w której znaleziono 82 gatunki wodopójek, aż 64 gatunki (73,3%) miało liczebność nie przekraczającą 10 osobników. Zdaje się, że struktura dom inacji, charakteryzująca się dużą liczbą gatunków o małej liczebności, jest właściwa obszarom górskim. Powyższy wniosek potw ierdza porównanie innych opracowań faunistycznych z terenów górskich i nizinnych. G atunkiem wyraźnie dom inującym w faunie wodopójek Pienin jest reobiontyczny Atractides gibberipalpis (dominacja 12,1 %). N a drugim miejscu pod względem liczebności znajduje się Aturus crinitus (8,5 %) gatunek o chara k te rz e ekologicznym podobnym do poprzedniego. Liczebność dalszych czterech gatunków Hygrobates fluviatilis, Atractides nodipalpis s. str., Hygrobates nigromaculatus, Limnesia hoenikei jest także bardzo wysoka (7,8-7,4% ). G atunki te odznaczają się jednak większą walencją ekologiczną i szerszym rozm ieszczeniem. N ajpospolitszym gatunkiem okazał się Atractides nodipalpis s. str., a n a stępnie Lebertia violacea, Atractides gibberipalpis, Sperchon glandulosus, Lebertia porosa, Aturus crinitus. Największą frekwencję w próbach m iał Atractides gibberipalpis, następnie Aturus crinitus, Hygrobates fluviatilis, Lebertia porosa, L. violacea, Hygrobates nigromaculatus. N atom iast 44 gatunki złowiono tylko w jednej próbie. W odopójki zbierano w czterech podstaw owych typach wód: rzekach, potokach, źródłach i starorzeczach. Ogólną orientację w zasiedleniu tych typów przez wodopójki daje tabela II. Od razu m ożna dostrzec największe znaczenie potoków jako środkowiska życiowego wodopójek w Pieninach. Należy też zwrócić uw agę na bardzo bo g atą zarów no ilościowo, ja k i jakościowo faunę sta ro rzeczy. Szczegółowe omówienie zasiedlenia przez wodopójki w yróżnionych typó w w ód n a stą p i w dalszej części pracy. S tatystyczną strukturę wodopójek w poszczególnych typach wód charakteryzuje tabela I II. W idać duże podobieństwa pom iędzy wyróżnionym i typam i środowisk wodnych. W e wszystkich przypadkach największa liczba gatunków c h arak tery zu je klasę o liczebności 2-5 osobników. N ajw iększą liczebność osiągają gatunki fauny potoków i starorzeczy. W potokach i starorzeczach zwraca tak ż e uw agę duża liczba gatunków o liczebności osobników. O ba w y mienione ty p y wód oraz źródła charakteryzują się ponadto dużą liczbą g atu n ków o liczebności jednego osobnika. G atunki o liczebności do 10 osobników stanow ią w rzekach 63,6%, w potokach 65,4%, w źródłach 79,1% i w sta ro rzeczach 72,7 % całości fau n y poszczególnych typów wód.

38 G atunek Tabela I. Ilościowe zestawienie Hydracarina Pienin z uwzględnieniem głównych typów wód Liczba osobników 1 Dominacja (w %) Frekw encja (w %) w próbach na stanow iskach Liczba osobników Rzeki P o to ki Źródła Starorzecza Dominacja (w %) Frekwencja na stanow iskach (w %) Liczba osobników Dominacja (w %) ' _ Frekwencja na stanowiskach (w %) Hydrovolzia placophora 3 0,04 1,81 0,95 _ 3 0,85 9,09 _ 2 E ylais rimosa 16 0,25 3,63 0, ,23 11,11 3 Protzia exim ia 5 0,08 1,81 0,47 6 1,42 9,09 4 Protzia invalvaris 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 5 P artnunia steinm anni 202 3,22 3,63 3, ,14 18,18 6 Thyopsis cancellata 2 0,03 1,81 0,47-2 0,05 3,33 7 Thyas rivalis 6 0,09 3,63 0, ,71 18,18-8 Teutonia cometes 15 0,24 1,81 0, ,15 11,11 9 Sperchon resupinus 3 0,04 3,63 1, ,85 18, Sperchon sguamosus 3 0,04 1,81 0, ,85 9, Sperchon brevirostris 2 0,03 3,63 0,95 2 0,05 3,33 12 Sprechon glandulosus 359 5,72 30,90 22,38 1 0,15 20, ,95 53, Sperchon pseudoglandulosus 21 0,33 5,45 2, ,52 10, Sperchon thienem anni 7 0,11 7,27 1,90 7 2,00 36,36 15 Sperchon m utilus 5 0,08 3,63 1, ,42 18, Sperchon clupeifer 3 0,04 3,63 0, ,07 6, Sperchon hispidus 235 3,71 22,22 14, ,72 60, ,35 30,00 18 Sperchon denticulatus 10 0,15 7,27 2, ,25 13,13-19 Sperchon violaceus 3 0,04 5,45 1,42 3 0,07 10, Sperchon setiger 5 0,08 5,45 1, ,12 10, Sperchonopsis verrucosa 10 0,15 10,10 2, ,25 20,00 Liczba osobników Dominacja (w %) Frekwencja na s ta nowiskach (w %) Liczba osobników Dominacja (w %) Frekwencja na s ta nowiskach (w %)

39 Lebertia apposita 1 0,01 1,81 0,47 1 0,28 9,09 _ 23 Lebertia carpatica 8 0,12 3,63 1, ,20 6, Lebertia cognata 3 0,04 1,81 0,47 3 0,23 11,11 25 Lebertia fim briata 94 1,49 20,00 13, ,22 30,00-5 0,38 11,11 26 Lebertia longiepimeraia 12 0,19 9,09 2, ,22 13, ,23 11,11 27 Lebertia maglioi 31 0,49 20,00 7,61 2 0,30 20, ,72 33,33-28 Lebertia polonica 11 0,17 3,63 2, ,14 18, Lebertia pulchella 28 0,44 10,90 4,27 3 0,45 20,00 2 0,05 66, ,76 33,33 30 Lebertia pusilla 12 0,19 7,27 4*27 2 0,30 40, ,25 16, Lebertia circular is 4 0,06 1,81 0,95 4 0,10 3,33-32 Lebertia exuta 6 0,09 7,27 1,90 2 0,05 6,66 4 0,30 22,22 33 Lebertia harnischi 7 0,11 1,81 0,47 7 0,53 11,11 34 Lebertia leiodervba 3 0,04 1,81 0,47 3 0,23 11,11 35 Lebertia porosa 207 3,30 30,90 20, ,94 100, ,30 36,66 2 0,15 11,11 36 Lebertia rivalis 3 0,04 1,81 0,47 3 0,07 3,33 37 Lebertia violacea 116 1,70 38,18 18, ,63 80, ,81 53,33 2 0,15 11,11 38 Lebertia lineata 11 0,17 10,90 3, ,27 3, Lebertia salebrosa 14 0,22 9,09 4, ,27 10,00 3 0,85 18, Lebertia zschokkei 90 1,43 21,81 10, ,22 36,66 1 0,28 9, Lebertia fontana 1 0,01 1,81 0,47 1 0,28 9, Lebertia stigmatifera 15 0,15 0,24 1,42 4 0,10 3, ,14 9,09-43 Lebertia dubia 2 0,03 1,81 0,95 2 0,57 9, ' - 44 Gnaphiscus setosus 9 0,14 3,63 1,42-9 0,69 22,22 45 Torrenticola anomala 8 0,12 7,27 1,90 8 0,20 13,33 46 Torrenticola barsica 113 1,79 21,81 15,23 2 0,30 20, ,77 36, Torrenticola brevirostris 13 0,20 7,27 2, ,32 13, Torrenticola dudichi 136 2,15 12,72 11, ,40 23, Torrenticola elliptica 79 1,25 10,90 7, ,95 16,66 1 0,28 9, Torrenticola kovietsi 25 0,39 5,45 3, ,62 13, Torrenticola longirostris 2 0,03 3,62 0,95 2 0,05 6, Torrenticola sim ilis 3 0,04 5,45 1,42 2 0,30 40,00 1 0,02 3,33 53 Torrenticola bicincta 2 0,03 3,63 0,95 2 0,05 6, Torrenticola ungeri 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3, Pseudotorrenticola rhynchota 5 0,08 1,81 0, ,12 3,

40 Lim nesia koenikei 470 7,41 18,18 11,90 4 0,60 40,00 _ ,84 88,88 57 Lim nesia maculata 2 0,03 1,81 0,47 _ 2 0,15 11,11 58 Lim nesia undulata 1 0,01 1,81 0,47 _ 1 0,08 11,11 59 Hygrobates calliger 12 0,19 7,27 3,38 5 0,76 20,00 7 0,17 10,00 60 Ilygrobates flu via tilis 493 7,82 29,09 23, ,84 80, ,42 36,66 2 0,15 11,11 61 Hygrobates foreli 40 0,63 10,90 7, ,50 20, ,75 16,66 _ 62 Hygrobates leningradensis 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 _ 63 Hygrobates longipalpis 48 0,76 3,63 2,85 1 0,28 9, ,61 11,11 64 Hygrobates longiporus 10 0,15 5,45 1,90 3 0,45 20,00 7 0,17 6,66-65 Hygrobates nigromaculatus 488 7,74 30,90 17, ,85 80, ,80 33,33 _ 79 6,07 33,33 66 Hygrobates porrectus 10 0,15 3,62 0,47 5 0,76 20,00 5 0,12 3,33 _ 67 Hygrobates properus 4 0,06 3,62 1,42 3 0,45 20,00 1 0,08 11,11 68 Hygrobates norvegicus 26 0, ,42 4 0,10 3, ,33 9,09 _ 69 3Iixobates lundbladi 1 0,01 1,81 0, ,02 3,33 _ _ 70 Atractides acutirostris 1 0,01 1,81 0,47 _ 1 0,08 11,11 71 Atractides barsiensis 3 0,04 5,45 1,42 ' 2 0,05 6,66 1 0,28 9,09 72 Atractides fonticolus s. s tr. 1 0,01 1,81 0,47 1 0,15 20,00 _ _ 73 Atractides fonticolus pennatus 5 0,08 3,62 1,42 74 Atractides fonticolus 5 1,42 18,18 soproniensis 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 75 Atractides gibberipalpis ,72 28, ,21 40, ,27 50,00 _ 1 0,08 11,11 76 Atractides latipes 1 0,01 1,81 0,47 _ 1 0,02 3,33 77 Atractides m itisi 81 1,28 21,81 10, ,27 20, ,60 36,66 _ 78 Atractides nitraensis 8 0,12 3,62 1,90 8 0,20 6,66 _ 79 Atractides nodipalpis s. s tr ,76 40,00 30, ,94 80, ,75 60,00 80 Atractides nodipalpis robustus 28 0,44 10,90 5, ,70 20,00 81 Atractides phreaticus 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 82 Atractides p rim itivu s 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 83 Atractides rivalis 3 0,04 3,62 0,95 3 0,85 18,18 _ 84 Atractides sokołowi 4 0,06 5,45 1,42 4 0,10 10,00! 85 Atractides tener 5 0,08 5,45 1,42 5 0,12 10,00 _ 86 Unionicola m inor 2 0,03 1,81 0,47 2 0,15 11,11 87 Neum ania agilis 3 0,04 1,81 0,47 3 0,23 11, N eum ania deltoides ,22 12,72 5, ,69 77,77 i

41 N eum ania im itata 4 0,06 3,61 0,95 _ 4 0,30 22,22 90 N eum ania limosa 2 0,03 1,81 0,47 2 0,15 11,11 91 N eum ania vernalis 2 0,03 1,81 0,47 2 0,15 11,11 92 Feltria armata 3 0,04 3,63 0,95 3 0,07 6,66 93 Feltria cornuta 11 0,17 3,63 1, ,27 6,66 94 Feltria m inuta 4 0,06 1,81 1,42 4 0,10 3,33 95 Feltria rouxi 6 0,09 1,81 1,42 6 0,15 3,33 96 Feltria rubra 19 0,30 3,63 1, ,47 6,66 97 Feltria setigera 3 0,04 1,81 0,47 3 0,07 3,33 98 Feltria zscliolckei 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3,33 99 W ettina podagrica 4 0,06 5,45 1,42 1 0,15 20,00 3 0,23 22, Hydroclioreutes ungulatus 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Tiphys torris 4 0,06 1,81 0,95 4 0,30 11, T iphys pistillifer 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Fiona conglobata 16 0,25 3,63 1, ,23 22, Piona discrepans 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Fiona disparilis 3 0,04 5,45 1,42 3 0,23 33, Piona pusilla 2 0,03 3,63 0,95 2 0,15 22, Piona rotundoides 32 0,50 5,45 1, ,46 33, Piona variabilis 1 0,01 1,81 0,47 * 1 0,08 11, Forelia cetrata 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Forelia liliacea 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Forelia variegator 77 1,22 14,54 6, ,03 40, ,38 66, Letliaxona cavifrons 2 0,03 1,81 0,47 2 0,05 3, Brachypoda versicolor 125 1,98 10,00 6, ,96 66, Axonopsis rotundifrons 2 0,03 3,63 0,95 2 0,05 6, A xonopsis gracilis 3 0,04 1,81 0, ,07 3, L jania bipapillata 13 0,20 5,45 3, ,32 13, L ja nia macilenta 9 0,14 3,63 1,42 9 0,22 6, Frontipodopsis reticulatifrons 3 0,04 1,81 0,47 3 0,07 3, A turus crinitus 536 8,50 30,90 27, ,40 56,66 _ 120 A tu ru s paucisetus 6 0,09 5,45 1,90 6 0,15 10, A turus petrophilus 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3, j A turus scaber 25 0,39 9,09 6, ,62 16,

42 A turus serratus 24 0,37 14,54 4,76 _ 24 0,60 26, Kongsbergia dentata 4 0,06 3,63 0,95 4 0,10 6, Kongsbergia ruttneri 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3, M omonia falcipalpis 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Stygomomonia latipes 3 0,04 1,81 0,47-3 0,07 3, Neóacarus hibernicus 1 0,01 1,81 0,47 1 0,02 3, Arrenurus albator 46 0,73 7,27 4, ,53 44, Arrenurus batillifer 4 0,06 3,63 0,95 4 0,30 22, A rrenurus bruzelii 1 0,01 1,81 0, ,08 11, Arrenurus furcillatus 3 0,04 3,63 0,95 3 0,23 22, Arrenurus maculator 27 0,43 3,63 1, ,07 22, Arrenurus refractariolus 52 0,82 1,81 1,42 T 52 14,85 9, Arrenurus tetracyphus 6 0,09 3,63 0, ,46 22, Arrenurus conicus 10 0,15 7,27 1,90 1 0,28 9,09 9 0,69 33, Arrenurus cylindratus 10 0,15 3,63 1,42 8 2,28 9,09 2 0,15 11, Arrenurus globator 58 0,92 3,63 1, ,46 22, Arrenurus incertus 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Arrenurus membranator 92 1,52 5,45 4, ,07 33, Arrenurus zachariae 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Arrenurus buccinator 1 0,01 1,81 0,47 1 0,08 11, Arrenurus sinuator Lobohalacarus weberi 2 0,03 1,81 0,95 2 0,15 11,11 quadriporu8 2 0,03 1,81 0, ,05 3,

43 43 Hydracarina 139 T abela II. Ogólna ch arak tery sty k a w ystępow ania w odopójek w w yróżnionych ty p ach wód T yp wód Liczba gatunków % ogólnej liczby gatunków Liczba osobników % ogólnej liczby osobników Średnia liczebność gatunków Rzeki 23 15, ,87 28,13 P otoki 81 56, ,12 49,26 Źródła 24 16, ,68 14,92 S tarorzecza 55 38, ,53 23,52 Tabela I II. S tatystyczna stru k tu ra wodopójek w w yróżnionych typach wód Pienin K lasy liczebności Rzeki P otoki Źródła Starorzecza ponad 700 osobników Charakterystyka typów wód i środowisk Ezeki % N a terenie Pienin znajduje się fragm ent środkowego biegu D unajca i przyujściow y odcinek jednego z jego najw iększych dopływ ów B iałki T a trz a ń skiej. W przebiegu tych rzek zlokalizowano 5 stanow isk: trzy na D unajcu i dw a n a Białce T atrzańskiej. W rzekach Pienin znaleziono tylko 23 gatunki wodopójek, co stanowi zaledwie 15% całości fauny wodopójek Pienin. Szczególnie uboga jest fauna D unajca 11 gatunków. W Białce Tatrzańskiej stwierdzono 20 gatunków. Zaledw ie 8 gatunków w ystępow ało w obu rzekach jednocześnie. F a u n ę w odopójek rzek pienińskich należy uznać za bardzo ubogą, co w idać w yraźnie w zestaw ieniu z innym i, lepiej poznanym i rzekam i karpackim i, takim i jak : E aba ( B i e s i a d k a 1974), Orawa ( L a s k a 1964), N itra ( L a s k a 1963). D unajec jest obecnie rzeką silnie zanieczyszczoną i znaczne ograniczenie liczby gatunków w odopójek, w większości bardzo wrażliw ych n a zanieczyszczenia, jest niew ątpliw ym skutkiem przem ian antropogenicznych. B iałka T a trz a ń sk a, bez w idocznych zanieczyszczeń n a b ad an y m odcinku, odznacza się

44 140 E. Biesiadka 44 dużą jednorodnością. Czynnikiem poważnie ograniczającym występowanie wodopójek wydaje się być m ała ilość substancji organicznej w podłożu. G ranitow e otoczaki, którym i wysłane jest koryto rzeki, są bardzo słabo pokryte peryfitonem. Bardzo silny prąd powoduje ciągłe wymywanie osadów organicznych,, któ ry ch nikłe złoża odkładają się jedynie w nielicznych zastoiskach przybrzeżnych. W ydaje się więc, że w przypadku Białki Tatrzańskiej przyczyną ubóstw a faunistycznego, mimo większej niż w D unajcu liczby i liczebności gatunków,, jest sk rajn a oligotrofia rzeki. W śród gatunków stwierdzonych w D unajcu najw yższą liczebność m iał Hygrobates nigromaculatus. Drugim pod względem liczebności był Atractides nodipalpis s. str. Dość wysoką liczebność miały także: Hygrobates fluviatilis, Lebertia porosa i L. violacea. Godn i uwagi jest znaczna liczebność nie związanej ze środowiskiem wód bieżących Forelia variegator. W śród 11 gatunków stw ierdzonych w D unajcu tylko trzy (Sperchon hispidus, Atractides fonticolus s. str. i A. nodipalpis s. str.) można zaliczyć do reobiontów. W iększość gatunków należy do reofilów; wśród nich znajduje się Hygrobates nigromaculatus. Do reoksenów, które dostały się tu taj zapewne z przyległych zbiorników dolinnych, należy Lim nesia koenikei i Forelia variegator. Zupełnie odm ienny charakter m a stru k tu ra dom inacji wodopójek Bialki Tatrzańskiej. ISTajwyższą liczebność miał Hygrobates fluviatilis, na drugim m iejscu był Atractides gibbeńpalpis. Dość znaczną liczebność m iały także: Lebertia porosa, L. violacea i Atractides nodipalpis s. str. Połow a spośród stw ierdzonych w Białce gatunków należy do reobiontów. W śród reobiontów należy zwrócić uwagę na gatunki charakterystyczne dla wód bardzo czystych, takie jak : Sperchon gla?idulosus, Lebertia pusilla, Hygrobates foreli, H. longiporus, Atractides gibbeńpalpis. Żaden z nich nie został stwierdzony w D unajcu. Tylko dwa g atu n k i podobnie jak w D unajcu Lim nesia koenikei i Forelia variegator m ożna zaliczyć do reoksenów. Liczebność ich jest jednak znacznie niższa niż w D unajcu. Pozostałe, a wśród nich dom inujący Hygrobates fluviatilis, są gatunkam i reofilnymi. Główne różnice faunistyczne m iędzy badanym i odcinkam i B iałki T a trz a ń skiej i D unajca sprow adzają się do następujących: 1. fauna wodopójek w Białce T atrzańskiej jest niem al dw ukrotnie bogatsza niż w D unajcu, 2. w Białce T a trzańskiej dom inuje Hygrobates fluviatilis, w D unajcu H. nigromaculatus, 3. w Białce Tatrzańskiej gatunkow ą przewagę m ają reobionty, w D unajcu reofile, 4. w Białce Tatrzańskiej występuje 5 gatunków charakterystycznych dla wód bardzo czystych, żadnego z tak ich gatunków nie stw ierdzono w D u najcu. Analizow ano zasiedlenie przez wodopójki dwóch podstaw ow ych środowisk przybrzeżnych zastoisk i środowisk prądow ych. W środow iskach p rą dowych rzek złowiono ogółem 14, a w zastoiskach 20 gatunków wodopójek. W środowiskach prądow ych dominował Atractides gibbeńpalpis i A. nodipalpis s. str. Dość dużą liczebność m iały tak że: Lebertia porosa, L. violacea, Hygrobates

45 4 5 Hydracarina 141 fluviatilis i Sperchon hispidus. W zastoiskach najw iększą liczebność m iały dwa gatunki Hygrobates nigromaculatus i H. fluviatilis. Dość znaczna była także liczebność Lebertia porosa, L. violacea, Forelia variegator i Atractides nodipalpis s. str. W obu badanycli rzekach stru k tu ry dom inacji gatunków w środowiskach prądow ych i zastoiskach ułożyły się odm iennie (rys. 2). W środow iskach p rą dowych D unajca znaleziono 5 gatunków wodopójek. Najliczniejsze z nich były: Atractides nodipalpis s. str. (46%), Hygrobates fluviatilis (20%) i Lebertia porosa (13 %). W zastoiskach D un ajca zebrano 9 gatunków w odopójek. G a tu n kiem dom inującym był Hygrobates nigromaculatus (71%), następnie Forelia variegator i Lebertia violacea (po 7 %) oraz Hygrobates fluviatilis i Lebertia porosa {po 6% ). Dunajec Białka Tatr z. A B C Bys. 2. S tru k tu ra dom inacji w odopójek w rzekach P ienin: A, C zastoiska, B, D środow iska prądowe, 1 Lebertia porosa, 2 Hygrobates flu via tilis, 3 Atractides nodipalpis, 4 Lebertia violacea, 5 Forelia variegator, 6 Hygrobates nigromaculatus, 7 A tractides m itisi, 8 4. gibberipalpis, 9 g atu n k i pozostałe. W środowiskach prądow ych Białki Tatrzańskiej zebrano 12 gatunków. Zdecydow anie najw iększą liczebność m iał Atractides gibberipalpis (6 7 % ). Z nacznie niższa była liczebność kolejnych g atunków Lebertia porosa (1 6 % ) i A tractides m itisi (1 2 % ). W zastoiskach Białki Tatrzańskiej zebrano 19 gatunków wodopójek, wśród których dominował Hygrobates fluviatilis (52 %). N a drugim m iejscu pod względem liczebności była Lebertia violacea (11%). Dość znaczną liczebność miały także: Atractides nodipalpis s. str., Hygrobates nigromaculatus i Lebertia porosa. Te w yraźne różnice w zasiedleniu ty c h sam ych środow isk w D u n a jc u

46 142 E. Biesiadka 46 i Białce Tatrzańskiej w ynikają głównie ze stanu czystości i stopnia eutrofizacji om aw ianych rzek. W środowiskach interstycjalnych D unajca i Białki Tatrzańskiej nie udało się zebrać żadnych wodopójek. Je st to godne uwagi tym bardziej, że w roku 1968 w interstycjalu D unajca znaleziono cztery gatunki wodopójek: Pseudotorrenticola rhynchota, Frontipodopsis reticulatifrons, Stygomomonia latipes i Lobohalacarus weberi quadriporus ( B i e s i a d k a 1975). Potoki W krajobrazie górskim potoki są n ajisto tn iejszy m elem entem sieci h y d ro graficznej, to też w b adaniach n a d w odopójkam i P ien in zwrócono n a nie n a j większą uwagę. N a potokach zlokalizowano 30 stanow isk: 14 w Pieninach W łaściw ych i po 8 w P ieninach Spiskich i M ałych Pieninach. M ateriał zebrany w potokach obejm uje 4044 osobniki wodopójek, wśród których wyróżniono 81 gatunków i podgatunków. Do Eydrachnellae należy 80 gatu n k ó w i jeden do Ealacarae. Największą liczebność m iał Atractides gibberipalpis (17,27%), a następnie Aturus crinitus (13,40%). Podobnie wysoką liczebność m iały: Atractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus i Eygrobates fluviatilis. W ysoką liczebność m iały także gatunki następujące: Sperchon hispidus, Eygrobates nigromaculatus, Lebertia porosa, Torrenticola dudichi i T. barsica. N ajwiększą frekwencję na stanowiskach m iały: Atractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus, Atractides gibberipalpis, Lebertia violacea, L. porosa, L. zschofkei, Eygrobates fluviatilis, Atractides m itisi, Torrenticola barsica, E ygrobates nigromaculatus, Lebertia maglioi, L. fimbriata i Sperchon hispidus. Aż 29 g atu n k ó w zostało złowionych na jednym tylko stanow isku. Liczba gatunków stwierdzonych w poszczególnych potokach była bardzo różna. N ajbogatsze gatunkow o były potoki M ałych Pienin. W K am ionce zanotow ano 49 gatunków, w Skalskim P o to k u 39, w Białej W odzie 35, a w G ra j carku 33. W Pieninach W łaściwych najbogatsza fauna wodopójek zasiedlała Krośnicę (25 gatunków ), następnie Biały Potok (24 gatunki), Łonny P otok (17 gatunków ) i Głęboki P otok (16 gatunków ). W Pieninach Spiskich najwięcej gatu n k ó w (15) złowiono w Niedziczance. W potokach Małych Pienin złowiono ogółem 72 gatunki wodopójek, w potokach Pienin W łaściwych 40 gatunków, w Pieninach Spiskich 23 gatunki. P rzedstawione cyfry nie w ynikają wcale z nieproporcjonalnego rozłożenia stanowisk. Najwięcej stanow isk i najwięcej prób pochodzi z Pienin W łaściwych, natom iast najm niej rzeczywiście z Pienin Spiskich. Potoki M ałych Pienin odznaczają się rzadko spotykanym bogactwem gatunkow ym. P róba określenia przyczyn tego sta n u zostanie p o d jęta w dalszej części pracy. Obok potoków o bogatej faunie dobrze wyodrębnia się grupa potoków o bardzo ubogiej faunie wodopójek. Należą do nich głównie m ałe potoki Pienin W łaściw ych (Pieniński P o to k, Sobczański P o to k, niektóre dopływ y K rośnicy).

47 47 Hydracarina 143 B ardzo uboga je st tak że fau n a w odopójek górnych odcinków większości p o to ków pienińskich. Dało się zauważyć duże zróżnicowanie stru k tu ry dom inacji wodopójek w poszczególnych potokach i naw et na stanow iskach. C harakterystyczna dla wód bieżących strefowość fauny sprawia, że często stanow iska położone n a różnych potokach m ają struktury dom inacji bardziej do siebie podobne niż leżące w przebiegu jednego potoku. D la pewnego uporządkow ania m ateriału celowe jest porównanie staty sty czn ych podobieństw pom iędzy poszczególnym i stanow iskam i. D la obliczenia p o dobieństw a zastosow ano tu ta j używ any już w innych opracow aniach wzór uwzględniający także liczebność poszczególnych gatunków : P = W/ T l 0,01-5 Podobieństwo (%) T 5, ± E 10,01-15 S 15,01-20 J 20, , , ,01-40 S 40,01-50 ponad 50 Rys. 3. Diagram podobieństw badanych stanowisk Pienin.

48 1 44 E. Biesiadka 48 (s lic z b a g a tu n k ó w w sp ó ln y c h, n o g ó ln a lic z b a g a tu n k ó w, a lic z e b n o ść g a tu n k u o m n ie jsze j d o m in a cji, b lic z e b n o ść g a tu n k u o w ięk szej d o m in a cji). W y n ik i w y lic z e ń sp ro w a d zo n e z o s ta ły do d ia g ra m u C z e k a n o w s k ie g o (rys. 3). Podobieństw a między stanowiskami są na ogół dość niskie. Największe podobieństwo m ają stanowiska 18 i 23 (66,66%) oraz 17 i 19 (50,00%). Te w ysokie w artości są jednak nietypow e, poniew aż dotyczą stanow isk, dla k tó rych zebrany m ateriał jest mniej reprezentatyw ny. Z analizy diagram u w ynik ają dość interesujące spostrzeżenia. Badane stanow iska grupują się w 10 dość w yraźnych, ale m ałych i wzajemnie w siebie przechodzących bloków. Pierw szy blok tw orzą stanow iska: 17, 19 i 10, w obrębie którego podobieństwa wynoszą 16,66-50,00%. Drugi blok obejm uje stanow iska 10 i 12, stanowi więc częściową kontynuację pierwszej grupy. Trzeci i czw arty blok obejm uje stanow iska 13 i 33 oraz 33 i 11. P iąty blok zawiera trzy stanow iska: 11, 18 i 23 i w yróżnia się dość wysokimi podobieństwam i (28,33-66,66% ). Szósty blok utw orzony jest przez stanow iska: 15, 16, 8, 35. Odznacza się on pewną niejednorodnością. W jego obrębie da się wyróżnić grupę stanow isk o większych podobieństwach (9, 8, 35). Siódmy blok połączony jest z szóstym i obejm uje stanow iska 35, 32 i 33. Blok ósmy tw orzą stanow iska: 31, 6, 29 i 20. Dziewiąty blok obejm uje stanow iska: 28, 25 i 26. D ziesiąty blok tw orzą stanow iska: 30, 7 i 21. M ożna dopatrzeć się też słabszego bloku obejm ującego stanow iska: 31, 6, 29, 20, 28 i 25. Stanowiska pierwszych pięciu bloków charakteryzują się niew ielkim i i sporadycznym i tylko zw iązkam i z innym i. Stanow iska pozostałych bloków w ykazują różnokierunkowe powiązania faunistyczne. Nieznaczne pow iązania z innym i w ykazują tylko stanow iska 14 i 22. W charakterystyce przedstawionego diagram u Cz e k a n o w s k ie g o należy podkreślić dużą liczbę niewielkich grup stanow isk w zajem nie n a siebie z a chodzących. B ra k większych bloków w yraźnie oddzielonych od innych, n a j większe podobieństw a położone są bardzo blisko przekątnej. Otrzym aliśm y więc szereg stanowisk, wzdłuż którego następują stopniowe zm iany stru k tu r faunistycznych. Stanow iska początkow e tego szeregu tw orzą górne odcinki p o toków, albo potoki drobne, które poprzez stanow iska odcinków środkowych, przechodzą w stanow iska dolnych odcinków. Stanowisko 22 usytuow ane jest n a końcu ty lk o dla uzyskania pewnej przejrzystości diagram u. A nalizow ano w ystępow anie niektórych taksonów (rodzaje, podrodzaje, g a tu n k i) wzdłuż otrzym anego ciągu. D la uproszczenia opisu stanow isko 14 nazywał będę początkiem, natom iast stanowisko 22 końcem tego ciągu. N a rysunku 4 przedstaw iono przebieg procentowego udziału liczebności podrodzaju Pseudolebertia oraz Lebertia s. str. + Pilolebertia na w yróżnionych stanow iskach p o to kowych w stosunku do ogólnej liczebności wodopójek na tych stanowiskach. Przedstawiciele tych grup nie w ystępują jedynie na czterech stanow iskach. O trzym any układ jest bardzo interesujący. Stanowiska początkowe (14, 17, 19, 10, 12, 33, 11) charak tery zu ją się dużym udziałem Pseudolebertia. N a s ta now iskach 17, 19 i 12 notow ano wyłącznie g atu n k i z tego podrodzaju, na sta

49 49 H ydracarina 'I. so Rys. 4. W ystępow anie Pseudolebertia (słupki zakreskow ane) oraz Lebertici s. str. + Piloleberłia (słupki zaczernione) w potokacli Pienin. nowisku 11 gatunki z podrodzaju Pseudolebertia zdecydowanie dom inują. N a w szystkich w ym ienionych stanow iskach b rak jednocześnie przedstaw icieli p o d rodzaju Lebertia s. str. i Pilolebertia. Należy jeszcze zaznaczyć, że na tych stanow iskach ogólna liczebność wodopójek jest bardzo niska. Stanow iska: 9, 8, 35 w ykazują duże powinowactwo do poprzednio opisanych i stanow ią jednocześnie przejście do stanowisk pozostałych. N a stanow iskach 16 i 34 następuje dalszy w zrost udziału Lebertia s. str. i Pilolebertia, p rzy jednoczesnym zm niejszeniu się udziału Pseudolebertia. P ozostałe stanow iska c h a ra k te ry z u ją się w y soką liczebnością gatunków z podrodzaju Lebertia s. str. i Pilolebertia i brakiem gatunków z podrodzaju Pseudolebertia. W uzupełnieniu należy dodać, że wzdłuż omawianego ciągu następuje także wym iana i wzajem ne zastępow anie się poszczególnych gatunków. N a stanow iskach początkow ych dom inow ały głównie Lebertia lineata i L. salebrosa. N a stanow iskach: 10, 33, 11, 16, 9, 8, 35 najistotniejszą rolę wśród gatunków z tego rodzaju odgrywała L. zschokkei. Dopiero końcowe stanow iska przynoszą wysoką liczebność takich gatunków ja k : L. porosa, L. violacea. Odm ienny obraz uzyskujem y analizując rozmieszczenie dwóch gatunków Atractides gibberipalpis i A. nodipalpis (rys. 5). Stanow iska początkow e (oprócz stanowiska Rys. 5. W ystępow anie Atractides gibberipalpis (słupki zakreskow ane) oraz A. nodipalpis s. str. (słupki zaczernione) w potokach Pienin. 10

50 1 46 E. Biesiadka 50 stan. 33) charakteryzują się brakiem obu gatunków. N a stanow iskach 27 i 32 w y stęp u je tylko Atractides gibberipalpis. N a w szystkich pozostałych sta n o wiskach w ystępuje A. nodipalpis i na większości z nich także A. gibberipalpis. Stanow iska środkowe (16, 9, 8, 35, 34, 31, 6, 29) charakteryzują się przew agą ilościową A. gibberipalpis nad A. nodipalpis. Dalsze stanow iska w yróżniają się przew agą ilościową A. nodipalpis n ad A. gibberipalpis albo brakiem A. gibberipalpis. Stanowiska te grupują się w końcowej części ciągu (oprócz 15, 24). W zdłuż przedstaw ionego ciągu stanow isk n astęp u je więc w ym iana A. gibberipalpis n a A. nodipalpis. A naliza występowania dwóch dalszych gatunków Sperchon glandulosus i S. M spidus prow adzi do w yników w zasadzie zbieżnych. Stanow iska,,r0 o CL 3 ho a Jo.c Cl «' C w. "*C C xa O l o "O Q i j. <1 c: 3 9 g a Ca Oj 2 c: o Si Cl «1 1 ej O 5 <. +: to tu o 2 ^ 12 $ co to o Cl -i c: Cl a o n. i C3 V> ' P- i SO 5-2 c is a Ta g- <= ^ S o 2 S S 1 1 -c -c i L C a T T T -- - ii c; O Itys. 6. Zm iany stru k tu ry dom inacji wodopójek w środow iskach prądow ych K am ionki i G rajcark a: A K am ionka w górnym odcinku (stan. 35), B K am ionka w dolnym od cinku (stan. 34), C G rajcarek w środkow ym odcinku (stan. 29), D G rajcarek w dolnym odcinku (stan. 28). na których dom inuje S. Mspidus, grupują się w końcowej części ciągu; stanowiska, na których dom inuje S. glandulosus, położone są głównie w początkowej i środkow ej części ciągu. Podobne analizy m ożna przeprowadzić dla innych gatunków i układów system atycznych, ponieważ jednak otrzym ane obrazy będą zasadniczo zbieżne, nie będę p rzy taczał dalszych przykładów.

51 51 Hydracarina Przedstaw ione analizy w skazują na istnienie wyraźnej stref owości fauny w odopójek w potokach. D robne zakłócenia w obrębie om aw ianych ciągów w y nikają głównie z różnego stopnia zbadania stanowisk i z różnic w zasiedleniu stref przez wodopójki. Strefowość fauny w przekroju podłużnym potoków wiąże się z problem em sukcesji. Przy om awianiu sukcesji ekologicznej będzie więc możliwe spojrzenie n a zagadnienie stref owości fau n y z nieco innej strony. W potokach Pienin wyróżniono cztery podstawowe środowiska: środowiska k prądow e, przybrzeżne zastoiska, m chy opłukiwane przez wodę i środowisko in tersty cjaln e hyporeiczne. Środowiska prądow e odgryw ają w faunie wód bieżących najw ażniejszą rolę. W ystępują one z reguły w całym biegu potoków, w górnych odcinkach jest to często jedyne środowisko życia wodopójek. Jego szczególną odm ianą jest środowisko petroreiczne ( B i e s i a d k a 1974), zasiedlone głównie przez g a tunki z rodzaju Sperchon. W w arunkach rzek górskich wodopójki przeważnie najliczniej zasiedlają środowiska prądowe. W Pieninach złowiono w tym środowisku 59 gatunków wodopójek, wśród których najliczniejszymi były w kolejności: Atractides gibberipalpis, Aturus crinitus, Atractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus, Hygrobates flu v ia tilis, Sperchon hispidus, Torrenticola barsica i T. dudichi. W profilu podłużnym potoków obserwowano duże różnice w stru k tu rach dom inacyjnych. O rientację w zmianach stru k tu ry dom inacyjnej w odopójek środow isk prądow ych n a różnych wysokościach w ybranego p o to k u daje ry su nek 6. W górnych odcinkach dom inują takie gatunki jak : Atractides gibberipalpis, Aturus crinitus, Sperchon glandulosus; w środkow ych: Atractides nodipalpis s. str., Sperchon hispidus, Torrenticola barsica, T. dudichi; w dolnych: Hygrobates fluviatilis i Atractides nodipalpis s. str. N ajbogatsze gatunkow o są środkow e i górne odcinki potoków, najuboższe są zwykle odcinki dolne. Zastoiska rozw ijają się stopniowo w środkowych i dolnych odcinkach potoków. W związku ze słabszym przepływem kam ienie pokryte są z reguły peryfitonem i w arstw ą mułu. Zastoiska zajm ują zwykle najpłytsze, przybrzeżne partie potoków. W Pieninach złowiono w tym środowisku 34 gatunki wodopójek. F au n a Hydracarina jest więc bez porównania uboższa niż w środowiskach prądow ych. W yłącznie w tym środowisku wystąpiło 10 gatunków, ponadto cztery gatunki były tu ta j najliczniejsze. W zastoiskach najliczniej reprezentow ane były gatunki następ u jące: Hygrobates nigromaculatus, Lebertia porosa i L. violacea. D o b a r dziej ch arak tery sty czn y ch, lecz m niej licznych gatunków należą ta k ż e: H ygrobates longiporus, H. porrectus i Atractides mitisi. D la pozostałych gatunków bardziej typow e je s t środowisko prądow e. Interesującym środowiskiem życia wodopójek są m chy obrastające kam ienie zanurzone w wodzie. W Pieninach jednak środowisko to, ze względu n a stosunkow ą rzadkość, nie odgryw a większej roli. N ajw iększe p ła ty m chów w y stęp u ją n a progach skalnych, gdzie tw orzą się w odospady (K am ionka, B iała

52 1 48 E. Biesiadka 52 W oda, Skalski P o to k, F alsztyński P otok). Pojedyncze kępy m chów po ro z rzucane są w górnych, rzadziej w środkow ych odcinkach potoków. W Pieninach fau n a w odopójek m chów okazała się bardzo uboga. Z naleziono tu zaledwie 9 gatunków wodopójek, w śród k tó ry ch najliczniej w ystępow ały: Atractides gibberipalpis, Aturus crinitus, Sperchon hispidus i S. glandulosns. W szystkie te gatunki charakterystyczne są dla środowisk prądow ych. Stosunkowo liczna była także Lebertia zschojcjcei i gatunek dla mchów potokow ych najbardziej typ o w y Feltria rubra. W podsum ow aniu tych uwag trzeba stwierdzić, że fauna mchów w P ie ninach jest mało specyficzna i składa się głównie z elementów charakterystycznych dla środowisk prądowych. Przyczyną tego jest zapewne brak większych skupień mchów. Środowiska interstycjalne hyporeiczne tw orzą się w miejscach, w których zn a jd u ją się przepuszczalne złoża aluw ialne. C harakteryzują się bardzo specyficzną fauną, której jednym z najbardziej typow ych elementów są wodopójki. W Pieninach znaleziono 17 gatunków wodopójek. O dużej spcyfice fauny świadczy występowanie aż 10 gatunków wyłącznie w tym środowisku. Należy podkreślić niewielką liczebność poszczególnych gatunków, co uważane jest za cechę charakterystyczną dla wodopójek interstycjalnych ( B i e s i a d k a 1975). Znalezienie w środow isku intersty cjaln y m niewielkiej liczby gatunków wodopójek jest chyba wynikiem znacznego zanieczyszczenia dolnych odcinków potoków (G rajcarka, Krośnicy, Niedziczanki), w których fauna interstycjalna, ze względu na dużą miąższość aluwiów, m iałaby potencjalnie dobre w arunki rozw oju. Źródła Źródła są dla wodopójek środowiskiem godnym szczególnej uwagi. S pec y fik a i stabilność w arunków siedliskowych sp rzy jają rozwojowi c h a ra k te ry stycznej i zwykle bogatej fau n y wodopójek. W P ieninach uwzględniono 11 źródeł, w k tó ry ch zebrano łącznie 358 osobników wodopójek należących do 24 gatunków. F auna źródeł jest więc w P ieninach stosunkowo uboga. Zdecydowanym dom inantem jest Partnunia steinmanni krenobiont, charakterystyczny dla górskich reokrenów i reohelokrenów. Drugim pod względem liczebności był Arrenurus refractariolus gatunek o niejasnym charakterze ekologicznym, przypuszczalnie krenofil. Dość znaczną liczebność m iały także: Hygrobates norvegicus, Lebertia polonica i L. stigmatifera. W zebranym m ateriale m ożna wyróżnić g atu n k i w różnym stopniu zw iązane ze źródłam i jako środowiskiem życia: krenobionty, krenofile i krenokseny. K renobionty stanow ią grupę dom inującą, zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Zaliczam tu 11 następujących gatunków : Hydrovolzia placopliora, Partnunia steinmanni, Thyas rivalis, SpercJion resupinus, S. thienemanni, S. mutilus, Lebertia

53 53 Rydracarina 1 49 apposita, L. polonica, L. fontana, L. stigmatifera, Hygrobates nowegicus. Łączna liczebność krenobiontów wynosi 272 osobniki, co stanowi 77,9% m ateriału zebranego w źródłach. Do krenofiłów zaliczyć można 10 następujących gatunków : Protzia eximia, Sperchon squamosus, Lebertia salebrosa, L. dubia, Atractides barsiensis, A. fonticolus pennatus, A. rivalis, Arrenurus refractariolus, A. conicus, A. cylindratus. Ł ączna liczebność gatunków w tej grupie wynosi 83 osobniki 23,0% m a teriału. N ajm niej znaczącą grupę stanow ią krenokseny gatunki w źródłach przypadkow e i, w zw iązku z ty m, nieliczne. M ożna tu w ym ienić trz y n a stę pujące gatunki: Lebertia zscłiokkei, Torrenticola elliptica i Hygrobates longipalpis. Ź ródła P ienin d a ją się sprow adzić do dwóch podstaw ow ych typów lim nologicznych: reokrenów i limnokrenów. W ym ienione ty p y w ykazują także duże różnice faunistyczne. E eokreny są w P ieninach najczęściej spotykane. Szczególnie interesujące w tej grupie są źródła potoku Pod W ysoki Dział. Pozostałe charakteryzują się m ałą wydajnością, ich fauna jest jakościowo oraz ilościowo bardzo uboga. W reokrenach zebrano łącznie 11 gatunków w odopójek. Zdecydowanym dom inantom była Partnunia steinmanni, pozostałe gatunki były bardzo nieliczne. W lim nokrenach, przy znacznie m niejszym niż w reokrenach m ateriale, zebrano 16 gatunków w odopójek. T rzeba podkreślić dużą różnorodność fauny. D om inow ał Arrenurus refractariolus. D rugi pod względem liczebności był Hygrobates norvegicus, a następnie Lebertia stigmatifera. G atunki pozostałe w ystąpiły w znacznie m niejszej liczbie osobników. P auna wodopójek źródeł Pienin, mimo swojego niewątpliwego zubożenia, w ykazuje cechy typowe dla źródeł K arpat. Świadczy o tym wysoka liczebność Partnunia steinmanni, a ponadto występowanie takich gatunków jak : Hydrovolzia placophora, Protzia eximia, Sperchon mutilus, Lebertia apposita, L. polonica, Atractides barsiensis. Należy podkreślić znalezienie w źródłach Pienin Lebertia fontana i Atractides rivalis gatunków nowych dla całych K arp at i nowego dla n au k i Arrenurus refractariolus. Starorzecza Zbiorniki dolinne są w krajobrazie górskim ta k samo charakterystyczne jak wody bieżące. G enetyczny związek tych zbiorników z rzeką każe włączyć je do system u rzecznego w sensie Ź a d i n a (1950). C harakterystyczna dla tego środowiska jest niestabilność w ynikająca z częstego i zwykle regularnego przepłukiw ania całych dolin podczas powodzi. Inną, równie istotną cechą tych zbiorników jest euryterm ia w ynikająca z ich płytkości i b rak u osłony przed wpływem słońca. Badano 9 starorzeczy zlokalizowanych w dolinie D unajca, Białki T atrzańskiej, N iedziczanki i K rośnicy. Z ebrany m ateriał obejm ow ał 1294 osobniki

54 150 E. Biesiadka 54 należące do 55 gatunków ; był więc jakościowo oraz ilościowo bardzo bogaty. W yłącznie w ty m środowisku wystąpiło 40 gatunków, a ponadto 7 gatunków w ystępow ało tu najliczniej. Św iadczy to o dużej specyfice fauny, co jest szczególnie godne podkreślenia wobec niestabilności tego środow iska. W badanych starorzeczach dominowała Limnesia koenikei. Dość znaczną liczebność m iały także: Brachypoda versicolor, Arrenurus membranator, Neumania deltoides, Hygrobates nigromaculatus, Arrenurus globator i Hygrobates longipalpis. G atu n k i pozostałe w ystąpiły m niej licznie, a 15 g atunków reprezentow anych było przez pojedyncze osobniki. Dom inowały stagnobionty i stagnofile, znalazły się jednak także stagnokseny, do których należy zaliczyć: Lebertia fimbriata, Atractides acutirosłris, A. gibberipalpis. N iska liczebność ty ch gatunków św iadczy o słabym m ieszaniu się fau n y rzeki i starorzeczy. W śród gatunków znalezionych w starorzeczach Pienin stosunkowo duży udział m ają form y szeroko rozpowszechnione, odznaczające się ponadto dużą eurytopowością. Do gatunków ściśle związanych z górskimi i podgórskimi zbiornikam i dolinnym i należą: Teutonia cometes, Gnaphiscus setosus, Limnesia koenikei, Arrenurus conicus i A. membranator. W śród badanych starorzeczy m ożna wyróżnić dwie, wyraźnie różniące się grupy: 1. Starorzecza silnie zeutrofizowane zwykle z dnem zam ulonym i bogatą roślinnością wodną. Zaliczyć tu m ożna starorzecza doliny D unajca, K rośnicy i N iedziczanki. 2. Starorzecza słabo zeutrofizowane najczęściej bez roślinności wodnej, z dnem kam ienistym, słabo zamulonym. Można tu zaliczyć starorzecza Białki T atrzańskiej. W idać bardzo wyraźne różnice w zasiedleniu tych rodzajów starorzeczy przez w odopójki. W starorzeczach silniej zeutrofizow anych znaleziono 44 g a tunki wodopójek. N ajbardziej reprezentatyw na jest grupa starorzeczy doliny D unajca, w których złowiono łącznie 39 gatunków. Zdecydowanie dom inujące były: Brachypoda versicolor, Neumania deltoides, Limnesia koenikei i Arrenurus globator. W iększość gatunków tu ta j w ystępujących stanow ią form y o dużej eurytopowości i szeroko rozmieszczone. Z gatunków o największej liczebności ty lk o Lim nesia koenikei jest g atunkiem ściślej zw iązanym ze zbiornikam i dolinnym i obszarów górskich i podgórskich. Należy tu ta j podkreślić szczególnie dużą liczbę gatunków z rodzin Pionidae i Arrenuridae zw iązanych z zarośnięty m i w odam i eutroficznym i. N ajbogatsze w g a tu n k i było najsilniej zeutrofizow ane i zarośnięte starorzecze w Srom ow cach W yżnich (stan. 49). Starorzecza Białki Tatrzańskiej charakteryzują się odm ienną stru k tu rą faunistyczną. Przy bardzo bogatej ilościowo faunie wodopójek złowiono tu jednak zaledwie 21 gatunków, wśród których najw yższą, wyraźnie od innych odbiegającą liczebność m iała Limnesia koenikei. W ysoką liczebność m iały także: Hygrobates nigromaculatus, Arrenurus membranator i Hygrobates longipalpis.

55 55 Hydracarina 151 Z pozostałych nieco liczniej w ystąpiły g atu n k i n astęp u jące: Brachypoda versicolor, Lebertia pulchella i Teutonia cometes. O drębność fau n y w odopójek starorzeczy B iałki T atrzańskiej polega głów nie na m ałym udziale gatunków o dużej eurytopowości, a tym samym większej specyfice fauny, o czym decyduje w ysoka liczebność gatunków c h a ra k te ry stycznych dla górskich zbiorników dolinnych, w pierwszym rzędzie: Limnesia fioenikei, Arrenurus membranator i Teutonia cometes. Zwraca uwagę szczególnie m ała liczebność gatunków z rodzaju Piona i Arrenurus (poza A. membranator). W stosunkow o dużej liczebności Hygrobates nigromaculatus w idać pew ne p o d o bieństw o do fau n y zastoisk D unajca, a więc rzeki o podwyższonej trofii. Jednym z czynników m ających wpływ na faunę starorzeczy są powodzie. Mniejsze w ezbrania nie m ają większego wpływu, większe powodzie wyw ołują duże zubożenie fauny, głównie przez jej wym ywanie i zasypyw anie zbiorników. Powódź z roku 1973 zniszczyła większą część fauny wodopójek starorzeczy. Przestały też istnieć starorzecza w dolinie Krośnicy i Niedziczanki (stan. 47, 53), w znacznej mierze zostało zasypane rumoszem najbogatsze faunistycznie starorzecze w dolinie B iałki T atrzańskiej (stan. 54). B egeneracja fau n y n a stąpiła bardzo szybko. Próby z lata 1974 swoim bogactwem gatunkow ym oraz ilościowym nie ustępow ały próbom z okresu poprzedzającego wspom nianą powódź. Pionowe zróżnicowanie fauny wodopójek Pienin Pieniny są góram i niskimi. Ich wysokość względna wynosi zaledwie 630 m (w P ieninach W łaściw ych 350 m, w P ieninach Spiskich 410 m, w M ałych P ie ninach 620 m). Środow iska wodne w y stęp u ją n a praw ie w szystkich w ysokościach, poza partiam i szczytowymi. W odopójki znajdowano na wysokościach m n.p.m. Mała wysokość bezwzględna i niewielka różnica wzniesień spraw iły, że tak charakterystyczna dla wyższych gór piętrowość jest tu ta j słabo zaznaczona. N ajw iększą część P ienin zajm uje regiel dolny. P ię tro p o górza zajm uje niewielkie partie w częściach krawędziowych i rozciąga się mniej więcej do warstw icy 500 m npm. W yróżnienie tych pięter, rozdzielających w d o d atk u pasm o P ienin n a dwie niesym etryczne części, je st zupełnie niew ystarczające do przeanalizowania pionowego rozmieszczenia fauny wodopójek. Różnice wyniosłości określone przez najniżej i najwyżej położone stanow iska podzielono na 8 klas wyznaczonych przez warstwice odległe o 50 m. D la uproszczenia dolną w arstw icę obniżono do 400 m, górną podw yższono do 800 m. Sum aryczne zestaw ienie pionowego rozm ieszczenia w odopójek w P ie n i nach zaw iera tab e la V. D la pełniejszego przeanalizow ania zagadnienia ro z patryw ano cztery wyróżnione ty p y wód: rzeki, potoki, źródła i starorzecza. Uwzględniono nie tylko liczbę gatunków, ale także liczbę stanowisk, prób i osobników obejm ujących każd y zakres wysokości. Zm iany liczby gatunków n a poszczególnych wysokościach nie w y k azu ją

56 152 E. Biesiadka 56 wyraźnego ukierunkow ania. Jedną z przyczyn jest niewątpliwie nierównomierne rozm ieszczenie stanow isk i m ałe liczebności m ateriału n a niektórych z nich. Jaśniejszy obraz uzyskam y z analizy pionowego rozmieszczenia wodopójek w różnych ty p ac h wód. W rzekach obserw uje się w zrost liczby g a tu n ków do wysokości 550 m, a następnie spadek do wysokości 650 m. Podobnie kształtuje się przebieg zmian średniej liczby gatunków w próbie. W potokach najwięcej gatunków złowiono na wysokości m, a następnie i m ; najm niej gatunków pochodzi z wysokości m. Należy podkreślić niew ielką liczbę gatunków na wysokości m, co je st szczególnie godne uwagi, ty m bardziej, że n a tej wysokości uwzględniono aż 6 s ta now isk dających jed n ak bardzo m ały m ateriał. Pionow e rozm ieszczenie w odopój ek w potokach P ienin tłum aczy dość przekonyw ająco tab e la IV, w której Tabela IV. Pionowe zróżnicowanie średniej liczby gatunków wodopójek przypadającej na jedno stanow isko w potokach Pienin W łaściwych i Małych Pienin W ysokość (w m n.p.m.) P ieniny W łaściwe 24,0 17,0 6,8 2,0 Małe Pieniny 12,0 29,0-5,0 41,0 32,5 19,0 5,0 przedstaw iono pionowe zróżnicowanie średniej liczby gatunków przypadającej na jedno stanowisko w Pieninach W łaściwych i w nieco wyższych Małych, P ieninach, ch arakteryzujących się innym układem hydrograficznym. W p o to kach P ienin W łaściw ych najbogatsze w g atu n k i stanow iska położone są n a j niżej, w m iarę w zrostu wysokości fauna w odopójek ubożeje jakościowo. Porów nanie stosunkow o wysokiej liczby gatunków n a wysokości m ze znacznie niższą średnią liczbą gatunków na stanow iskach świadczy o dużym zróżnicow aniu fauny w odopójek n a tej wysokości. Ubożenie gatunkow e fauny w odopójek w m iarę w zrostu wysokości w Pieninach W łaściw ych m a c h a ra k te r zupełnie n a tu ra ln y i nie wiąże się z zanieczyszczeniem potoków. Czynniki a n tro pogeniczne odgryw ają większą rolę w pionowym rozmieszczeniu wodopójek w M ałych Pieninach. N a wysokości i m G rajcarek jest mocno zanieczyszczony, co wyraźnie odbija się na liczbie gatunków. Największą liczbę gatunków stw ierdzono na wysokości m, w m iarę w zrostu w y sokości w idać stopniow y, n a tu ra ln y spadek liczby gatunków. W źródłach liczba gatunków zwiększa się wraz ze wzrostem wysokości. Starorzecza położone w niewielkim zakresie wysokości ch arak tery zu ją się niewielkim zróżnicow aniem liczby gatunków. Analizowano pionowe rozmieszczenie liczniejszych gatunków wodopójek w Pieninach (tabela V). Do gatunków, których największa liczebność przypada n a wysokość m należą: Sperchon łiispidus, Lebertia porosa, Hygrobates

57 Tabela V. Występowanie pionowe (w %) niektórych gatunków wodopójek w Pieninach W ystępow anie (w ni n.p.m.) Partnunia steinm anni 2,0 98, Sperchon glandulosus 0,8 7,2 23,3 0,5 25,5 26,1 17,5 0,5 3 Sperchon hispidus 24,2 50,9 0,9 24,6 4 Lebertia fim briata 3,0 29,2 9,0 1,0 23,2 33,3 1,0 5 Lebertia porosa 25,5 37,0 23,5 2,5 3,5 10,5 6 Lebertia violaeea 22,7 22,7 44,2 0,9 5,2 5,1 1,3 7 Lebertia zschokkei 32,0 34,1 7,3 8,5 0,1 15,1-8 Torrenticola barsica 0,7 26,9 2,3 33,0 36,1 6,1-9 Torrenticola dudichi 2,8 3,5 1,4-35,6 39,2 17,1-10 Torrenticola elliptica 0,1 5,9-36,7 54,7 0,1 11 L im nesia koenikei 9,5 31,7 58,2 12 Hygrobates flu via tilis 49,1 14,1 29,1 4,8 0,1 13 Hygrobates nigromaculatus 36,6 38,6 18,0 0,6 0,6 2,8 OOH 10,8 14 Atractides gibberipalpis 18,7 3,9 13,6 18,7 00,7 15 Atractidcs nodipalpis s. str. 28,9 36,5 11,4 1,0 9,3 10,0 2,4 16 Atractides m itisi 21,1 18,9 25,6 4,0 1,3 27,0 12,1 17 N eum ania dcltoides 6,4 92,4 1,0-18 Forelia variegator 50,6 40,2 9,9-19 Brachypoda versicolor 70,4 20 A turus crinitus 2,7 5,8 21 Arrenurus refractariolus - 100,0 22 Arrenurus globator 100,0. 23 Arrenurus membranator 11,9 4,3 83,7 29,6 8,2 0,9 43,3 36,8 3,1 - O l < 1 Hydracarina 153

58 154 E. Biesiadka 58 fluviatilis, H. nigromaculatus, Atractides nodipalpis s. str., Neumania deltoides, Forelia variegator, Brachypoda versicolor i Arrenurus globator. G atunki te są więc jednocześnie charakterystyczne dla piętra pogórza. W m iarę wzrostu wysokości liczebność ich z reguły zm niejsza się. Z g atunków o niższej liczebności taki sam typ rozmieszczenia pionowego m ają następujące: Eylais rimosa, Teutonia cometes, Gnaphiscus setosus, Limnesia maculata, L. undulata, Hygrobates properus, Unionicola minor, Neumania agilis, N. deltoides, N. imitata, N. limosa, N. vernalis, Wettina podagrica, Hydrochoreutes ungulatus, Tiphys torris, T. pistillifer, Fiona conglobata, P. discrepans, P. disparilis, P. pusilla, P. rotundoides, P. variabilis, Forelia cetrata, F. liliacea, Momonia falcipalpis, Arrenurus albator, A. batillifer, A. bruzelii, A. furcillatus, A. maculator, A. tetracyphus, A. conicus, A. incertus. Znajdują się więc w tej grupie wszystkie gatunki charakterystyczne dla starorzeczy. Do grupy gatunków pogórza należy także zaliczyć Limnesia hoenihei i Arrenurus membranator, k tó ry c h m aksym alną liczebność stwierdzono na stanow isku położonym nieco powyżej warstw icy 500 m. Do grupy gatunków charakterystycznych dla wysokości m należą: Torrenticola dudichi, T. elliptica, Aturus crinitus, Arrenurus refractariolus. I n teresująca jest grupa gatunków w ystępujących licznie na wysokości i m. Zaliczyć tu m ożna: Sperchon glandulosus, Lebertia fimbriata, Atractides gibberipalpis i A. m itisi. P odobne cechy w ykazuje tak że rozm ieszczenie Sperchon hispidus i Lebertia zschokhei. Takie rozmieszczenie wynika z różnic w pionowym rozsiedleniu gatunków w Pieninach W łaściwych i Małych Pieninach. D otyczy to w szczególności gatunków charakterystycznych dla środkowych i górnych odcinków potoków. D la rozmieszczenia tych gatunków wysokość m w Pieninach W łaściwych odpowiada wysokości m, a naw et m w Małych Pieninach. Bóżnica w położeniu tych samych stref rozmieszczenia gatunków wynosi więc m i jest nieco niższa od różnic bezwzględnej wysokości tych części Pienin. N a przykładzie pionowego rozmieszczenia wodopójek w Pieninach wyraźnie widać zjawisko obniżania się stre f faunistycznych w niskich górach. Strcfowość fauny wodopójek w Pieninach P rzejaw y strefowego rozm ieszczenia w odopójek w p o to k ach były sygnalizowane już w poprzednich częściach opracowania. Problem to dość złożony i był już podejm ow any w wielu opracow aniach. N ajbardziej rozpow szechniony w potam obiologii jest podział T h i e n e m a n n a (1925) oparty na rozmieszczeniu ryb. Ż a d i n (1950) do system u rzecznego włączył również zbiorniki dolinne, jako genetycznie związane z rzeką. I l l i e s i B o t o s a n e a n u (1963) dali przejrzysty i dobrze udokum entow any faunistycznie podział rzeki górskiej na następujące strefy: eucrenon, hypocrenon, epirhithron, m etarhithron, hyporhithron, epipotam on, m etapotam on i hypopotam on. Podział ten

59 59 H yd ra ca rin a 155 da. się sprow adzić do trzech zasadniczych odcinków : crenonu odcinka źródłowego, rh ith ro n u odcinka potokowego i p otam onu odcinka rzecznego. Możliwość zastosow ania tego podziału do strefowego rozm ieszczenia w odopój ek podkreśla jego uniwersalność. W uzupełnieniu podziału należy włączyć do niego również zbiorniki dolinne. Przem aw ia za tym oczywisty związek genetyczny zbiorników dolinnych z właściwym ciekiem. Ponadto całościowe p otrak to w an ie system u rzecznego pozw ala n a precyzyjniejsze rozdzielenie od cinka potokowego od rzecznego. Specyficzna fauna zbiorników dolinnych jest charakterystyczna dla odcinka rzecznego. Schem at podziału z zastosowaniem wspomnianej m odyfikacji ilustruje rysunek 7. Przedstawiono w nim tylko odcinek m ający w całości zastosowanie do Pienin, a więc pozbawiony m etap otam onu i hypopotam onu. Eucrtnon Hypocrenon Metarhithron Hyporhithron Epipotamon / Epirhithron Rys. 7. Schem at podziału rzeki górskiej na strefy: A środowiska prądow e, B zastoiska, C środow iska in terstycjalne hyporeiczne, D terasa zalewowa. Eucrenon stanow ią właściwe źródła potoków. F auna wodopój ek tej strefy jest bardzo specyficzna. Praktycznie brak związków faunistycznych pomiędzy źródłam i a dalszym i odcinkam i cieku. F auna wodopójek niemal w całości złożona jest z krenobiontów i krenofilów. W Pieninach głównymi gatunkam i tej strefy są: Partnunia steinmanni, Hygrobates norvegicus, Lebertia polonica, L. stigmatifera i inne. Trzeba dodać, że skład fauny wodopój ek w źródłach Pienin je st mocno zróżnicow any. Hypocrenon jest odcinkiem położonym bezpośrednio poniżej źródeł. Zwykle m a długość m. W strefie tej obserwuje się kształtow anie się doliny, k tó ra w dolnej części jest już zwykle ostro wcięta. H ypocrenon jest najczęściej zupełnie pozbawiony wodopójek. Nie przenika tu ta j fauna źródłowa, jedynie niekiedy tw orzy się bardzo uboga fauna złożona z elem entów krenofilnych (stan. 14). Pierw szym właściwym odcinkiem potokow ym je st epirhithron. C h arak teryzuje się on ostro wciętą doliną w kształcie litery V, brakiem zastoisk i aluwiów. Istotną cechą ekologiczną jest stała niska tem peratura wody. E pirhith ro n jest przez wodopójki stosunkowo słabo zasiedlony. W ystępują tu w zasadzie wyłącznie reobionty. N ajbardziej charakterystycznym i gatunkam i są n a stępujące: Lebertia lineata, L. salebrosa i L. zschotclcei. Dwa pierwsze gatunki są właściwe dla górnego odcinka epirh ith ro n u, L. zschokltei w ystępuje najliczniej w dolnych odcinkach i w chodzi częściowo do następnej strefy m etar

60 156 E. Biesiadka 6 0 hithronu. W dolnych odcinkach epirhithronu pewne znaczenie m ają: Sperchon glandulosus, Atractides gibberipalpis, Feltria rubra i Aturus crinitus. Spośród stanow isk reprezentujących tę strefę w Pieninach najbardziej charakterystyczne są: 10, 11, 12, 17, 19, 33. Kolejnym odcinkiem potokowym jest m etarhithron. Pokrój środowiskowy jest zasadniczo podobny do epirhithronu, jednak potok jest już znacznie szerszy. Główną cechą m etarhithronu jest obecność zastoisk przybrzeżnych, które w m iarę spadku wysokości odgryw ają coraz istotniejszą rolę jako środowisko życiowe wodopójek. W arunki term iczne są podobne jak w epirhithronie. W dolnych odcinkach m etarhithronu w ystępuje już środowisko interstycjalne ze swoją specyficzną fauną. F a u n a w odopójek zasiedlających tę strefę jest szczególnie bogata. Głównym jej elementem są zim no-stenoterm iczne reobionty. Znacznie mniejsze znaczenie m ają reofile i gatunki fauny interstycjalnej (stygobionty i stygofile). N ajbardziej licznym i gatunkam i, tw orzącym i faunę w odopójek m etarhithronu, są: Sperchon glandulosus, Atractides gibberipalpis, Lebertia fimbriata, Torrenticola elliptica, T. dudichi, T. barsica i Aturus crinitus. W zastoiskach górnych odcinków tej strefy w ystępują takie gatunki jak : Hygrobates foreli, H. porrectus, H. calliger. Do zastoisk dolnych odcinków m etarhithronu w nikają też gatunki hyporhithronu (Hygrobates fluviatilis, Lebertia porosa, L. violacea). W środowiskach prądow ych dolnych odcinków tej strefy na m iejsce Sperchon glandulosus wchodzi S. hispidus. Strefa m eta rh ith ro n u jest szczególnie dobrze w ykształcona w M ałych Pieninach (stan. 31, 32, 34, 35). W P ie n i nach W łaściwych, ze względu na niewielką długość potoków, m etarhithron jest słabiej w ykształcony i zajm uje krótsze odcinki. Zaliczyć tu m ożna s ta nowiska: 8, 9, 15, 16. W Pieninach Spiskich w strefie m etarhithronu położone są stanow iska: 24, 25 i 26. H yporhithron charakteryzuje się większą szerokością potoków. Zastoiska boczne są dobrze rozw inięte, często zam ulone. K am ienie w środow isku p rą d o wym i w zastoiskach z silnym zwykle obrostem peryfitonu. Dolina dość szeroka, często bezleśna, w związku w czym zasadniczo zm ieniają się w arunki term iczne. N ajbardziej typowu dla strefy hyporhithronu jest euryterm ia. Obok zastoisk i środowisk prądow ych dobrze wykształcone jest środowisko interstycjalne hyporeiczne. Z gatunków tej strefy do szczególnie licznych należą: Sperchon hispidus, Lebertia porosa, L. violacea, Hygrobates fluviatilis, H. nigromaculatus, Atractides nodipalpis. F a u n a zastoisk jest ilościowo ta k samo bo g ata ja k środowisk prądow ych. W Pieninach strefa hyporhithronu reprezentow ana jest przez stanow iska n a G rajcarku, K rośnicy, N iedziczance i P rzykopie. W szy stkie te potoki w swoich dolnych odcinkach są dość znacznie zanieczyszczone, skutkiem czego je s t pew ne zubożenie faunistyczne. Odcinek rzeczny reprezentow any jest w Pieninach tylko przez epipotam on. W stosunku do poprzednio om awianych stref wyróżnia się on w ykształceniem terasy zalewowej ze zbiornikam i dolinnym i (starorzeczami). C harakteryzuje się sk ra jn ą euryterm ią, szczególnie w zastoiskach i starorzeczach. F a u n a za

61 61 Hydracarina 157 stoisk i starorzeczy stanowi główne elem enty faunistyczne epipotam onu. F auna środowisk prądow ych odgrywa znacznie m niejszą rolę niż w rhithronie. Epipotam on charakteryzuje się najpełniejszym rozwojem środowiska interstycjalnego. W stosunku do wyżej położonych odcinków epipotam on wyróżnia się w iększym zeutrofizow aniem. W Pieninach w yraźne są tu w pływ y a n tro pogeniczne zubożające faunę w rzece. Głównymi gatunkam i budującym i faunę tej strefy są: Hygrobates fluviatilis, H. nigromaculatus, Atractides nodipalpis s. str., Limnesia koenikei, Brachypoda versicolor i Arrenurus membranator. F auna wodopójek tej strefy jest ogólnie bardzo bogata. Elem ent stagnobiontyczny i stagnofilny m a w niej szczególnie duży udział. Sposób wykształcenia poszczególnych stref w różnych potokach Pienin wykazuje wiele m odyfikacji. D robne dopływy odznaczają się z reguły brakiem dolnych stref potokowych m etarhithronu i hyporhithronu. Zjawisko to jest szczególnie powszechne w m ałych potokach Pienin W łaściwych dopływach K rośnicy i D unajca, w których epirhithron lub mocno zredukow any m etarhithron łączy się z hyporhithronem Krośnicy lub z epipotam onem D unajca. W takich przypadkach istnieje możliwość przenikania fauny hyporhithronu bezpośrednio do górnych odcinków m etarhithronu lub naw et do epirhithronu. Zjawiska takie obserwuje się w Łonnym Potoku i Białym Potoku, gdzie znajdow ane były takie gatunki jak : Sperchon hispidus, Lebertia violacea, Hygrobates flu viatilis, Atractides nodipalpis s. str. Zaciem nia to nieco p rze j rzysty obraz strefowości fauny wodopójek. Istniejące nieregularności dają się zwykle w ythim aczyć w oparciu o analizę hydrograficzno-lim nologiczną (rys. 8). # Cren on Hypocrenon Hyporhithron Epirhithron - Metarhithron Epipotamon Rys. 8. Schem at typow ych połączeń stref w rzekach.

62 1 58 E. Biesiadka 62 Sukcesja fauny wodopójek w Pieninach Zagadnienie sukcesji w odniesieniu do wodopójek środowisk lotycznycłi nie było nigdy głębiej analizowane. N ajbardziej chyba interesujące i pełne studium biologicznej sukcesji cieków zaw arte jest w opracow aniu M ik u l s k ie g o (1958). Sukcesja wód płynących m a według tego autora zupełnie inny charakter jakościowy niż sukcesja wód stojących. Pierw otną przyczyną sukcesji cieków jest erozja. Zjawisko wypłycania, ta k charakterystyczne dla jezior, nie odgrywa tu ta j większej roli. Streszczając wywody M ik u l s k ie g o (1958) m ożna przyjąć, że strefow ość fauny środow isk lotycznych je st odwzorowaniem przebiegu su k cesji ekologicznej, k tó ra w aspekcie całego cieku nie polega n a zanikaniu poszczególnych stadiów, ale na zmianie miejsca ich występowania. Inicjalne stadia sukcesji charakteryzują górne odcinki potoków, stadia końcowe odcinki dolne. Sukcesja polega więc tu ta j na kom plikowaniu się stru k tu ry biologicznej, podczas gdy w wodach stojących od pewnego punktu rozwojowego zachodzi proces upraszczania stru k tu ry biologicznej, czyli degradacji. G odną uwagi próbę opisu przebiegu sukcesji małżoraczków w różnych środowiskach rzeki E ab y podjął S y w u l a (1974). Sam a specyfika ekologiczna m ałżoraczków sprawia, że obraz ten zasadniczo różni się od przebiegu sukcesji wodopójek. A bstrahując od środowiskowego zróżnicowania m ożna nakreślić ogólny przebieg zmian sukcesyjnych fauny wodopójek w profilu podłużnym (rys. 9). W p rzy p ad k u Ostracoda fau n a źródeł była inicjalnym stadium dla I H ypocrenon Crenon M etarhithron Hyporhithron Epipotamon Rys. 9. Teoretyczny schem at przebiegu zm ian liczebności w yróżnionych elem entów synekologicznych wodopójek w profilu podłużnym rzeki górskiej. L inią ciągłą oznaczono reobionty zim no-stenoterm iczne, linią przeryw aną reobionty hem istenoterm iczne i euryterm iczne, linią przeryw aną z kropkam i reofile, linią przeryw aną z krzyżykam i stagnobionty. całego uk ład u. E lem enty fauny źródlanej znajdow ane były jeszcze w środkow ych odcinkach rzeki. D la w odopójek źródła stanow ią izolow any u k ład biologiczny, podlegający indyw idualnej, niezależnej od właściwego cieku sukcesji. Inicjalne stadia sukcesji rozw ijają się zasadniczo dopiero w epirkithronie. Jed y nym elem entem ekologicznym są tu zim no-stenoterm iczne reobionty. Największa liczebność gatunków reprezentujących ten elem ent przypada jednak dopiero w m etarh ith ro n ic. W liyporhithronie następ u je w yraźna regresja i zanik tego

63 63 Hydracarina elem entu. W dolnych odcinkach m etarhithronu zaczynają pojaw iać się euryterm iczne reobionty, których wysoka liczebność utrzym uje się w hyporhithronie i epipotam onie. Podobny przebieg m a liczebność hem istenoterm icznych i euryterm icznych reofilów. Czwartym elem entem są stagnobionty, które pojaw iają się w zasadzie dopiero w epipotam onie, przy czym liczebność ich jest od razu w ysoka. W przebiegu sukcesji, obok zm ian hydrograficznych, obserwuje się także p o stęp u jący w zrost trofii, czego w yrazem jest odkładanie się osadów m u ło wych i szczątków roślinnych w zastoiskach i starorzeczach oraz rozwój peryfitonu. Po zapoznaniu się z ogólnym przebiegiem sukcesji należy odnieść jeszcze te n problem do skali środowisk. A naliza pow iązań faunistycznych i ekologicznych m iędzy faunam i środowisk wskazuje, że sukcesja przebiega po czterech rów noległych do siebie w i zasadzie niezależnych osiach (rys. 10). P odstaw ow e ' A B ^ G D Rys. 10. Schem at sukcesji ekologicznej w odopójek w typow ej rzece górskiej: A środowiska in tersty cjaln e hyporeiczne, B środow iska prądow e, C zastoiska, D zbiorniki terasy zalewowej. znaczenie m a sukcesja środow iska prądow ego, k tó ra inicjuje sukcesję środowiska interstycjalnego i zastoisk. Z kolei elem enty fau n y zastoisk stanow ią s ta dium inicjalne zbiorników dolinnych. Taki model sukcesji, w którym główną oś stanowi środowisko prądowe, jest, jak się wydaje, charakterystyczny dla grup o dużym zróżnicowaniu ekologicznym. W grupach o ogólnym charakterze lim nofilnym, jakim i są np. m ałżoraczki, główna rola będzie przypadała zastoiskom, środow isku in tersty cjaln em u i zbiornikom dolinnym. W g ru p ach w y łącznie reofilnych lub reobiontycznych (np. Plecojptera) wyłączną osią sukcesji będzie p rak ty czn ie środowisko prądow e. Niezmiernie interesującym problem em jest sukcesja źródeł. Zjawisko to nie mieści się w m odelu sukcesji wód stojących ani bieżących i w ym aga n iew ątpliw ie zupełnie innego spojrzenia teoretycznego. UW AGI ZOOGEOGRAFICZNE Ogólna charakterystyka zoogeograficzna wodopójek Pienin Eozm ieszczenie geograficzne w odopójek poznane jest bardzo słabo, wobec czego omówienie zoogeografii wodopójek m a tylko ch arak ter szkicowy. W faunie w odopójek P ienin m ożna wyróżnić 11 typów rozm ieszczenia geo

64 160 E. Biesiadka 64 graficznego gatunków : 1. subkosmopolityczny, 2. holarktyczny, 3. palearktyczny, 4. europejsko-syberyjski, 5. europejski, szeroko rozm ieszczony, 6. europejski, górski, 7. środkowo-południowoeuropejski, górski, 8. karpacko-alpejski, 9. karpacki, 10. śródziemnomorski, 11. wschodnio-europejski. W prawdzie współczesna zoogeografia operuje znacznie precyzyjniejszym i jednostkam i niż podane, jednak w przypadku wodopójek wprowadzenie naw et ta k prostego podziału spraw ia wiele trudności. Elem ent subkosm opolityczny reprezentow any jest w faunie Pienin przez jeden tylko gatunek Piona pusilla. G atunek ten nie odgrywa w omawianej faunie większej roli. Trzeba dodać, że ta k szerokie rozmieszczenie geograficzne jest w śród w odopójek zjaw iskiem niezm iernie rzadkim. Do elem entu o rozm ieszczeniu holarktycznym zaliczyć m ożna 10 g a tu n ków, spośród których największe znaczenie w faunie Pienin m ają: Limnesia koenikei, Sperchon glandulosus, Lebertia porosa i Hygrobates longipalpis. W grupie tej przew ażają gatunki o dużej walencji ekologicznej lim nobionty i reofile, jedynie Sperchon glandulosus, Sperchonopsis verrucosa i Feltria minuta można zaliczyć do zim no-stenoterm icznych reobiontów. Eozmieszczenic palearktyczne m a 16 gatunków, spośród nich jednak tylko Atractides nodipalpis odznacza się większą liczebnością. Z gatunków tej grupy jedynie Sperchon brevirostris (rozmieszczenie palearktyczne, górskie) jest zimno- -stenoterm icznym reobiontem. Podstawową część tej grupy stanowią stagnob io n ty i reofile. W iększość gatunków w ystępuje w starorzeczach. E lem ent europejsko-syberyjski złożony jest z czterech gatunków. N ajliczniejszy w tej grupie jest reofilny Hygrobates nigromaculatus. Pozostałe gatunki należą do stagnobiontów. G atunki europejskie, szeroko rozmieszczone stanow ią dużą grupę. Można do niej zaliczyć 37 gatunków, wśród których najliczniejszymi są: Hygrobates fluviatilis, Sperchon hispidus, Lebertia violacea i Arrenurus membranator. G rupa ta jest ekologicznie dość zróżnicowana. Należą tu ta j zim no-stenotermiczne reobionty, euryterm iczne reobionty, reofile i stagnobionty. N iektóre z g a tu n ków zaliczonych do tej grupy (Sperchon clupeifer, S. denticulatus) zasięgiem swoim w ykraczają nieco poza Europę. G atunki europejskie o rozmieszczeniu górskim stanowią niewielką, złożoną z trzech zim no-stenoterm icznych gatunków grupę. Największą liczebność m a tu ta j Lebertia lineata. Podstaw ow ą część fauny wodopójek Pienin stanow ią gatunki środkowo- -południowoeuropejskie, górskie. G rupa ta złożona jest z 51 gatunków, wśród których największą liczebność m ają: Atractides gibberipalpis, Aturus crinitus, Torrenticola barsica, T. dudichi, T. elliptica, Partnunia steinmanni i Atractides m itisi. W iększość gatunków tej grupy należy do zim no-stenoterm icznych reo biontów i krenobiontów. B rak tu ta j gatunków stagnobiontycznych. G atunki o tym typie rozmieszczenia zasiedlają wyłącznie wody bieżące, głównie zimne potoki i źródła.

65 65 H ydracarina 161 Rozmieszczenie karpacko-alpejskie m ają trzy gatunki: Lebertia fontana, Atractides rivalis i Aturus paucisetus. W szystkie są form am i zim no-stenotermicznymi. Aturus paucisetus można zaliczyć do stygobiontów, dwa pozostałe do krenobiontów. Liczebność ty ch gatunków jest niska. Elem ent karpacki reprezentow any jest w faunie Pienin przez 10 gatunków. Obok opisanych z terenu Pienin m ożna tu zaliczyć: Lebertia apposita, L. polonica, Hygrobates properus i Atractides nitraensis. Największą liczebność w tej grupie m ają: Arrenurus refractariolus, Torrenticola kovietsi i Lebertia polonica. P rz e w ażają g a tu n k i reobiontyczne. Lebertia polonica jest typow ym krenobiontem. Elem entem śródziemnomorskim w faunie Pienin jest Arrenurus furcillatus gatunek związany z silnie nagrzewającym i się starorzeczam i doliny D unajca. Bardzo interesujące jest rozmieszczenie Hygrobates leningradensis znanego z okolic Leningradu (S o k o l o w 1936) i Roztocza (B i e s i a d k a, K o w a l ik 1978). Podsum ow ując te uproszczone rozw ażania należy stwierdzić, że największą rolę w faunie w odopójek P ienin odgryw a elem ent środkow o-południow o europejski, górski, a następnie elem ent europejski, szeroko rozmieszczony, holarktyczny i palearktyczny. Pozostałe elem enty zoogeograficzne odgryw ają w faunie w odopójek P ien in znacznie m niejszą rolę. Fauna wodopójek Pienin na tle fauny Karpat K arp aty i Alpy są obecnie góram i o najlepiej poznanej faunie wodopójek. L ista wodopójek K arp at obejm uje 330 gatunków, ale daleka jest jeszcze od zamknięcia. Z bardzo rozległych i fizjograficznie zróżnicowanych Alp znanych jest obecnie 360 gatunków wodopójek. Dla porów nania m ożna dodać, że z K aukazu wykazano zaledwie 63 gatunki. Najlepiej obecnie poznane są K arpaty Zachodnie, z których wykazano 261 gatunków i K arp aty Południowe z blisko 100 gatunkam i wodopójek. Z polskiej części K arp at znanych jest 207 gatu n ków. F auna wodopójek Pienin stanow i więc 42,7 % całej fauny wodopójek K arp at, 54,2% w stosunku do K a rp a t Zachodnich i 70,5% w stosunku do polskiej części K arpat. Można uznać, że fauna wodopójek Pienin jest w dużym stopniu reprezentatyw na dla polskiej części K arp at i dla K arp at Zachodnich. O pewnej specyfice faunistycznej Pienin świadczy obecność 27 gatunków nowych dla całych K a rp at i 35 gatunków nowych dla K arp at Zachodnich. W iększość gatunków now ych stanow ią form y o szerokim rozmieszczeniu geograficznym i stosunkowo dużej eurytopowości. Są to głównie gatunki nizinne, mało typow e dla fauny górskiej, których obecność w faunie Pienin m ożna zawdzięczać szerokiej dolinie D unajca, stanow iącej drogę m igracji g a tunków nizinnych do obszarów górskich. D rugą grupę stanow ią gatunki nowe dla nauki, których rozmieszczenie jest niewątpliwie szersze od obszaru Pienin. W ydaje się, że badania w Gorcach i Beskidzie Sądeckim dostarczą po stronie polskiej dalszych stanow isk ty c h gatunków. T rzeba podkreślić obecność nie ll

66 162 E- Biesiadka 66 notow anych dotąd w innych częściach K arp at gatunków znanych z innych gór E uropy, przede wszystkim z Alp (Leberłia fontana, Mixobates lundbladi, Atractides rivalis, Feltria cornuta, F. rouxi, Aturus serratus). Nowym elementem fau n y karpackiej jest tak że południow o-europejski Arrenurus furcillatus. F a u n a wodopójek Pienin zbliża się najbardziej do fauny Beskidów, jednak mimo dużych podobieństw zaznaczają się też pewne różnice. Nie m am y w praw dzie dokładnych danych porów naw czych, pew ne wnioski m ożna jed n ak w y ciągnąć z badań nad wodopójkami R aby (B ie s ia d k a 1974). D uża liczba gatu n ków w ykazanych z P ienin jest, ja k się w ydaje, zw iązana z dokładnym zb ad a niem teren u. N ie były d o tąd prow adzone b ad an ia oddzielnych regionów fizjograficznych K a rp a t. Opracow yw ano raczej poszczególne większe rzeki, względnie m ateriały zbierano mało system atycznie i głównie pod kątem nowości faunistycznych. M ając porównanie z badanym i obecnie Bieszczadami m ożna sądzić, że fauna wodopójek Pienin nie jest zbyt bogata. B rak wielu gatunków, znanych z innych części K arpat, dowodzi znacznego zubożenia faunistycznego, co wiąże się z niew ielkim obszarem P ienin i m ałą różnorodnością potoków. Fauna wodopójek Pienin na tle fauny Polski Obecnie znanych jest z terenu Polski blisko 400 gatunków wodopójek, należy jednak sądzić, że w ciągu najbliższych lat liczba ich znacznie wzrośnie (przypuszczalnie do około 600). W zestawieniu z tak ą liczbą gatunków fauna Pienin jest stosunkowo uboga i odbiega od fauny nizinnej, złożonej głównie z innych elementów ekologicznych i zoogeograficznych. W faunie Pienin nie są reprezentow ane rodziny typowo nizinne (Hydrachnidae, Limnocharidae, H ydryphantidae, Hydrodromidae, Mideidae, Mideopsidae, K r endow skiidae). W n i zinnej części Polski największą rolę odgryw ają: Limnesiidae, Pionidae, TJnionicolidae, Hydrachnidae, Hydryphantidae, Thyasidae, Eylaidae i inne. W faunie górskiej, której typow ym reprezentantem jest fauna Pienin, najw iększą rolę m ożna przypisać rodzinom : Sperchonidae, Lebertiidae, Torrenticolidae, Hygrobatidae, Axonopsidae, Aturidae. Elem enty zim no-stenoterm iczne, tak typowe dla fauny Pienin, w nizinnej części Polski zachowują się jedynie w źródłach i p ro fu n d alu głębokich jezior, inny jest jed n ak ich skład gatunkow y. A N TR O PO G EN IC ZN E ZMIANY ŚRO DOW ISK A W ODNEGO W P IE N IN A C H I ICH W PŁY W NA F A U N Ę W O D O PÓ JE K Dotychczasow a działalność człowieka zaznaczyła się w środowisku wodnym głównie zanieczyszczeniem niektórych wód bieżących oraz zabudow ą G rajcarka i K rośnicy. W yraźniejsze przem iany antropogeniczne zaznaczyły się jedynie w D unajcu, Niedziczance z Łapszanką, Krośnicy i G rajcarku. W pozostałych wodach wpływ człowieka jest na tyle m inim alny, że nie pozostaw ia żadnych w yraźniejszych śladów w stru k tu rz e faunistycznej.

67 67 Hydracarina 163 W Pieninach silnym zanieczyszczeniem odznacza się D unajec i leżący w granicach Szczawnicy odcinek G rajcarka. P auna wodopójek charakteryzuje się w tych wodach silnym zubożeniem gatunkow ym oraz ilościowym, co zostało już przedstaw ione przy omawianiu rzek i potoków. Elim inacji uległy przede w szystkim gatunki o większych wym aganiach ekologicznych, inne gatunki znacznie zm niejszyły swoją liczebność. G atunkam i najbardziej odpornym i na zanieczyszczenia okazały się: Lebertia porosa, Hygrobates nigromaculatus, H. fiuviatilis, Atractides nodipalpis s. str. Jednak przy większych koncentracjach zanieczyszczeń tak że liczebność ty ch gatunków była znacznie obniżona. Znacznie m niejszym zanieczyszczeniem charakteryzow ała się K rośnica, G rajcarek koło Szlachtowej oraz Niedziczanka. Do potoków tych doprow adzane były niewielkie ilości ścieków pochodzących z położonych nad nim i wiosek. Słabe zanieczyszczenie pozbawione substancji toksycznych, wzbogacające wodę w związki biogenne wywołuje silny rozwój peryfitonu roślinnego, stanowiącego bazę pokarm ow ą dla organizmów drugiego poziomu troficznego. Toteż i fauna wodopójek była w tych potokach ilościowo bardzo bogata. Przew ażały gatunki 0 m niejszych w ym aganiach ekologicznych, właściwe jednak dla fauny tej strefy. W ydaje się więc, że w hyporhithronie małe zanieczyszczenia nie w yw ołują wyraźnie ujem nych konsekwencji faunistycznych. Należy sądzić, że takie same zanieczyszczenia w strefie m etarhithronu, w której fauna wodopójek m a inny charakter ekologiczny, wywołałyby wiele skutków niekorzystnych przede wszystkim eliminację gatunków o większych wym aganiach term iczno-tlenow ych, z reguły bardziej wrażliwych na wszelkie zanieczyszczenia oraz intensyw niejszy rozwój w odopójek ch arakterystycznych dla hyporh ith ro n u. Przegradzanie potoków zaporam i rumoszowymi może mieć także pewne sk u tk i faunistyczne. W Pieninach zapory tak ie istn ieją jedynie n a G rajcark u 1 Krośnicy. Eozciągające się powyżej przegród stosunkowo głębokie i rozległe zastoiska stw arzają dobre w arunki do osiedlenia się wodopójek reofilnych, które jednak i tak w ystępują licznie w zastoiskach. Stworzenie dodatkow ego środowiska nie przyczynia się do wzbogacenia gatunkowego fauny wodopójek potoków, a tylko do niewielkiego zwiększenia udziału fauny zastoisk w całości fauny. W ydaje się więc, że zabudow a potoków zaporam i rum oszowym i nie m a istotnego w pływ u na faunę w odopójek. Z istniejszych spraw pozostaje jeszcze do omówienia problem wpływu projektowanego zbiornika zaporowego na faunę wodopójek Pienin. Podstaw ę fauny przyszłego zbiornika zaporowego będzie stanow iła fauna starorzeczy doliny D unajca. Można spodziewać się w faunie Pienin niektórych gatunków jeziornych o większej eurytopowości. Z drugiej strony, nastąpi przypuszczalnie elim inacja wielu gatunków drobnozbiornikow ych. W ydaje się, że fau n a zbiornika zaporowego będzie gatunkow o uboższa od fauny obecnych starorzeczy. Ponadto należy się spodziewać wyraźnego obniżenia liczebności Limnesia koenikei i Arrenurus membranator i w zrostu liczebności takich gatunków jak : Piona pusilla, P. rotundoides, P. variabilis, Forelia variegator, Lim nesia maculatay

68 1 6 4 E. Biesiadka 68 L. undulata, Arrenurus sinuator, A. albator, A. globator. W stosunku do obecnej fau n y P ienin należy się więc spodziewać w yraźnych zm ian, k tó re jed n a k d o tyczyć będą tylko gatunków lim nobiotycznych. P rojektow any zbiornik z a porowy nie będzie miał przypuszczalnie żadnego wpływu na faunę wodopójek potoków i źródeł. Zasygnalizow ane tu pewne ujem ne następstw a budow y zbiornika zaporowego m ają taki charakter tylko w skali regionu pienińskiego. Starorzecza, które zostaną zniszczone, nie są zbiornikam i unikalnym i. W dolinie D unajca, poza Pieninam i, jest wiele podobnych, więc chociaż można się spodziewać ustąpienia z terenu Pienin pewnych gatunków (Neumania imitata, Momonia falcipalpis, Arrenurus furcillatus), nie jest to równoznaczne ze skreśleniem ich z fauny K arpat. Podczas b a d a ń prow adzonych w lata ch stw ierdzono w y stępowanie w Pieninach 144 gatunków i podgatunków wodopój ek. M ateriały zebrane w Pieninach posłużyły do opisania 6 gatunków nowych dla nauki: Sperchon pseudoglandulosus, Lebertia carpatica, Torrenticola Jcovietsi, Aturus petropmlus, Arrenurus refractariólus i A. incertus. Oprócz opisanych znaleziono 21 g a tu n ków i jeden podgatunek nowe dla fauny Polski. B adania w Pieninach przyniosły też wiele nowych stanowisk gatunków bardzo rzadkich albo uw ażanych za rzadkie. Analizowano rozmieszczenie wodopójek w typow ych środowiskach, w ystępow anie pionowe, strefowość oraz sukcesję. Obecny stan badań nad wodopójkami nie pozwolił na szczegółowe omówienie niektórych zagadnień, szczególnie w części zoogeograficznej. Interesujący problem genezy górskiej fauny wodopójek w ogóle nie został w tej p rac y p o d jęty. A ktualna znajomość wodopójek nie pozwala jeszcze na pełne usystem a tyzow anie m ateriału pod tym względem. Ponadto fauna wodopójek w Pieninach nie zawiera wszystkich elementów syngenetycznych i synekologicznych charakteryzujących faunę K arpat. Celowe byłoby omówienie genezy fauny w odniesieniu do całych K arpat. Zagadnienie to zostanie podjęte w niedalekiej przyszłości, będzie więc okazja naw iązania do obecnych bad ań n a d w odopójkam i Pienin. Zakład Biologii Rolnej PA N Poznań, Świerczewskiego 19

69 69 Hydracarina 165 PIŚM IEN N IC TW O B a d e r C Jahreszeitliche U ntersuchung an B achhydracarinen. Schweiz. Z. H ydrol., Basel, 6 6 : , 7 ff. B a z a n H W odopójki (H ydracarina) W yżyny Łódzkiej. Fragm. faun., W arszawa, 9: B a z a n - S t r z e l e c k a H W ater m ites (A cari, Hydrachnellae) of certain W arta river en v iro n m en ts. Ekol. pol. A, W arszaw a, 12: , 1 f. B a z a n - S t r z e l e c k a H M ateriały do znajom ości wodopójek [Acari, Hydrachnellae) Gór Św iętokrzyskich. F ragm. faun., W arszaw a, 11; B a z a n - S t r z e l e c k a H W odopójki Hydracarina. K atalog fauny Polski, 34, 8. W arszaw a, 100 pp. B i e s i a d k a E W odopójki [Hydracarina) dolnego biegu rzeki W ełny. Fragm. faun., W arszaw a, 16: 43-56, 16 ff. B i e s i a d k a E D escription de Pseudofeltria quadriscutata sp. n. [Hydrachnellae, Acari). Bull. A cad. pol. Sci., Ser. biol., Varsovie, 19: , 12 ff. B i e s i a d k a E. 1972a. W odopójki [Hydracarina) W ielkopolskiego P ark u Narodowego. P r. monogr. P rzy r. w ielkop. P a rk u n ar., Poznań, 5: , 101 ff. B i e s i a d k a E. 1972b. Sur quelques H ydracariens nouveaux recueillis en Pologne. Buli. A cad. pol. Sci., Ser. biol., Varsovie, 20: , 20 ff. B i e s i a d k a E Nowe i rzadsze w faunie Polski gatunki wodopójek [Hydracarina). Fragm. faun., W arszaw a, 18: , 131 ff. B i e s i a d k a E Hydracarina of th e R iver R aba and some of its trib u taries. A cta hydrobiol., K raków, 16: 31-50, 6 ff. B i e s i a d k a E M ateriały do znajom ości wodopójek [Hydracarina) wód podziem nych Polski, z opisem czterech nowych gatunków. F ragm. faun., W arszawa, 20: , 71 ff. B i e s i a d k a E Sur deux especes nouvelles du genre Arrenurus DuGńs [Hydrachnellae, Acari) de la Pologne. Buli. Acad. pol. Sci., Sór. biol., V arsovie, 26: 45-50, 21 ff. B i e s i a d k a E. 1979a. Nowe i rzadsze w faunie Polski g atu n k i w odopójek [Hydracarina). II. Bad. fizjogr. Pol. zach., P oznań (w druku). B i e s i a d k a E. 1979b. Torrenticola hovietsi sp. n. a new species of w ater m ites [Hydrachnellae, Acari) from Poland. Bull. A cad. pol. Sci., Sór. biol., V arsovie (w druku). B i e s i a d k a E. 1979c. Three new species of w ater m ites [Hydrachnellae, Acari) from Poland. Bull. A cad. pol. Sci., Ser. biol., V arsovie (w druku). B i e s i a d k a E., K o w a l i k W W yniki w stępnych b ad ań nad w odopójkam i [Hydracarina) Bieszczadów Zachodnich. IX Zjazd H ydrobiol. pol., Streszcz. Ref., Poznań, p. 72. B i e s i a d k a E., K o w a l i k W W odopójki [Hydracarina) źródeł Roztocza. A cta hydrobiol., K raków, 20: 11-34, 10 ff. C a s s a g n e -M ź j e a n F. 1966a. C ontribution ń 1 etude des Arrenuridae [Acari, Hydrachnellae) de France. Acarologia, P aris, 8: 1-186, 193 ff. C a s s a g n e -M ź j e a n F. 1966b. Sur deux especes d 'Arrenurus s. str. [Acari, Prostigmata) nouvelles pour la faunę francaise: Arrenurus [Arrenurus) rodrigensis L u n d b l a d 1954 et Arrenurus [Arrenurus) furcillatus V i e t s H ydrobiologia, den H aag, 27: D e m e l K F a u n a zimowa w źródłach w igierskich. P r. Stac. hydrobiol. W igry, W arszawa, 1, 2: 1-27, 16 ff. I l l i e s J., B o t o s a n e a n u L Problem es et m ethodes de la classification et de la zonation ecologique des eaux courants, considerćes surtout du point de vue faunistique. M itt, in t. Vereinig. L im nol., S tu ttg a rt, 12: 1-57, 18 ff. K o e n i k e F O ber Oxus K r a m., Frontipoda K o e n. und eine neue verw andte G attung. Zool. A nz., Leipzig, 21: , K o tzias H, Lebendige Zeugen der Eiszeit in Oberschlesien. B eitr. H eim atkunde, Beuthen, 6:

70 166 E. Biesiadka 70 K o t z ia s H Eine neue Quellinilbe aue Oberschlesien. Zool. Anz., Leipzig, 94: K u p i s z e w s k a J W ater-m ites (Hydrachnellae) in th e river D unajec. B enthic fauna of tb e D unajec River. Kom. Zagosp. Ziem górskich PA N, K raków, 11: L a s k a F Novó a nektere mało znam e vodule (Hydrachnellae, Acari) z naśich tekoucich vod. Vestn. csl. zool. Spoi., P rah a, 17: , 7 ff. L a s k a F Ober einige neue Lebertia-A rten (Hydrachnellae, Acari) aus der Tschechoslovakai. Zool. Anz., Leipzig, 153: , 4 ff. L A s k a F Vodule (Hydrachnellae) z povodi horni N itry. P rirod. Sbornik, B ratislava, 5: 5-38, 84 ff. L a s k a F Vodule slezske oblasti (Hydrachnellae, Acari). Ćas. slezsk. Mus., Opava, Ser. A., 15: 55-96, 150 ff. L u n d b l a d O Zur K enntnis siid- u n d m itteleuropeischer H ydraclinellen. Ark. Zool., Stockholm, 2, 10: 1-306, 207 ff., 32 tt. L u n d b l a d O Die H ydracarinen Schwedens. III. Ark. Zool., Stockholm, 2, 21: 1-633, 7 tt., 15 map. M o t a s C., T a n a s a c h i J., O r g h i d a n T H ydrachnelles phreaticoles de la R. P. Roum aine. Vestn. csl. zool. Spoi., P rah a, 22: , 93 ff. M u n c i i b e r g P. 1935a. Zur H ydracarinenfauna einiger stehender Gewasser der Kreise Sclilochau und Schwerin o. A. Abh. Ber. grenzm ark. Ges., N aturw iss. A bt., Sclmeidem iihl, 10: M u n c h b e r g P. 1935b. Zur K enntnis der O donatenparasiten, m it ganz besonderer Beriicksichtigung der Okologie der in E uropa an Libellen schm arotzenden W asserm ilbenlarv en. A rch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 29: 1-122, 14 ff. N a r l o c h L W odopójki (H ydracarina) w jednym ze staw ów rybnych w M ydlnikach koło K rakow a. Zesz. N auk. U J, Zoologia, K raków, 9: 61-67, 1 f. P a n c e r - K o t e j o w a E., Z a r z y c k i K Zarys fizjografii i stosunków geobotanicznych P ienin oraz charakterystyka w ybranych biotopów. F ragm. faun., W arszawa, 21: , 6 ff., 8 fot., 1 t. P ie c z y ń s k i E K ształtow anie się zgrupow ań w odopójek (H ydracarina) w różnych środow iskach jeziora W ilkus. Ekol. poi., A, W arszawa, 8: , 6 ff., 2 tt. P ie c z y ń s k i E Analysis of num ber j, activ ity, and distribution of w ater-m ites (H ydracarina) and of some other aquatic in v erteb rats in the lake litto ral an d sublittoral. Ekol. pol., A, W arszawa, 12, , 21 ff., 11 tt. P r o t z A B ericht iiber die vom 22. J u n i bis zum 19. Ju li 1895 in der K reiscn Schwetz, Tuchel, K onitz und P r. S targard von mir unternom m en zoologischen Excursionen. Schr. n atu rf. Ges., Danzig, N. F., 9: P u n ć o c h I ń P Some species of w ater-m ites (Hydrachnellae) from m ountain seepage- -waters of Czechoslovakia. Vestn. csl. zool. Spol., P rah a, 33: , 5 ff. R a m a z z o t t i G Gli idracnidi del bacino delle Isole Borrom ee (Lago Maggiore). Mem. 1st. ita l. Idrobiol. de Marchi, M ilano, 3: , 54 ff. R y d z e w s k i W D otychczas znane i nowe dla Polski Hydracarina. F ragm. faun., W arszaw a 3: S c h e c h t e l E Przyczynek do znajom ości rodzaju Feltria (Hydrachnidae). Rozpr. W ydz. m at.-przyr. PA N, B, K raków, 10: , 1 t. S c h w o e r b e l J Zur K enntnis der W asserm ilbenfauna des siidlichen Schwarzwaldes (Hydrachnellae, Acari) 3. B eitrag. M itt. bad. L andesver. N atu rk., N. F., F reibu rg i. B r., 7: 41-52, 11 ff. S c h w o e r b e l J Okologische und tiergeographische U ntersuchungen iiber die Milben (Acari, Hydrachnellae) der Quellen und Backe d e ; siidlichen Schwarzwaldes und seiner R ańdgebiete. Mit vergleichender Beriicksichtigung der B aar, der oberen D onau und des siidlichen Vogesen. Arch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, Suppl. 24: , 78 ff. S o k o l o w I Die H ydracarinen von Russisch-K arelien. Zool. Jb. S yst., Jena, 59: , 5 tt.

71 71 H ydr ocarina 1 67 S o k o l o w I Uber die H ydracarinen der Quellen und Quellbache des L eningrader Gebietes. Arcb. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 30: , 26 ff. S o w a R Ecological characteristics of the bottom fauna of tho W ielka Puszcza stream. A cta hydrobiol., K raków, 7, Suppl. 1: 61-92, 12 ff. S y w u l a T The O stracods (Ostracoda) of the R iver R aba and of certain aq u atic e n v i ron m ents connected w ith it. A cta hydrobiol., K raków, 16: , 10 ff. S z a l a y L tjb e r H ydracarinen aus U ngarn. Ann. hist.-nat. Mus. hung., B udapest, 26: , 5 ff. S z a l a y L W asserm ilben (Hydrachnellae) aus der Um gebung des B alatons. A cta zool. A cad. Sci. hung., B udapest, 2: S z a l a y L Verzeichnis der aus dem K arpatenbecken bisher b ek an n t gewordenen W asserm ilben (Hydracarina, Acari). Acarologia, Paris, 12: , , , , 1 m apa. T h i e n e m a n n A Die Binnengewasser M itteleuropas. Eine Limnologische Einfiihrung. Die Binnengew asser, S tu ttg a rt, 1, 255 pp., 88 ff. T u t a j J W odopójki najbliższych okolic Poznania, ze szczególnym uw zględnieniem Jeziora Kierskiego. P r. Kom. m at.-p rzyr. pozn. T PN, B, Poznań, 8: Y i e t s K Schlesische H ydracarinen. A bh. n atu rw. Y er., Brem en, 26: 59-72, 8 ff. V i e t s K Zur K enntnis der H ydracarinen-fauna von Spanien. Arch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 21: , , 22 ff. V i e t s K Kleine Sam m lungen in- und auslandischen W asserm ilben. Zool. Anz., Leipzig, 144: , 10 ff. V i e t s K Spinnentiere oder Arachnoidea. V II. W asserm ilben oder Hydracarina. Die Tierw elt D eutschlands, 31, 32. Je n a, X p p., 652 ff. V ie t s K., O tlb er einige W asserm ilben aus oberitalienischen Seen. Mem. 1st. ital. Idrobiol. de M archi, Milano, 10: 53-66, 3 ff. V i e t s K., O. 1967a. Hydracarina. L im nofauna E uropaea, S tu ttg a rt, pp V i e t s K., O. 1967b. Neum ania agilis K o e n i k e 1916 (Hydrachnellae, Acari). Zool. Anz., L eipzig; 179: , 3 ff. W a l t e r Ch H ydracarinen aus den Alpen. Rev. suisse Zool., Geneve, 29: , 161 ff. Z a ć w i l i c h o w s k a K F auna denna dorzecza K am ienicy Nawojowskiej. A cta h y d ro biol., K raków, 10: , 1 m apa. Żadin V., J. 1950, Żizn presnych vod SSSR. M oskva, L eningrad, I II, 910 p p., 313 ff. Z s c h o k k e F Die Tierw elt der Hochgebirgsseen. Neue D enkschr. allg. schweizer. Ges. gesam t. N aturw iss., Basel, Genóve, L yon, 37, VI p p., 8 tt. PE3IOME [ 3 a r jia B n e : BoAAHbie KJiemn ( Hydracarina) IleHHHOB] Mccjie^oBaHua no b o a h h lim KJiemaM IleHHHOB Gbuin npom3beaehbi b Bbijro coópaho b 55 CTaiinax, npenctabjifliomnx Bce THiibi b o a IleHHHOB, b KOTopbix BcTpenaioTca BOA»Hbie Kjiemn, 212 n po6, coaepacannix 6318 B3pocjibix ocoóeił n cbbiine 3000 hmm4>. B 3 t o m MaTepnajie BbmeJieHo 145 b m a o b h noabmaob b o a h m x Kjiemen, 27 H3 KOTopbix Gbura HOBbiMH A-HB 4>ayHbi riojibinh, 27 a b h Been KapnaTCKOH Ayrn n 35 AJiB 3anaAHbix KapnaT. CjieAyiomwe b h a ł i m noabhabi oka3ajincb HOBbiMH abb IloJibiiui:

72 1 6 8 E. Biesiadka 72 Sperchon resupinus, S. pseudoglandulosus, Lebertia longiepimerata, L. pulchella, L. carpatica, L. pusilla, L. rivalis, L. fontana, Torrenticola kovietsi, H ygrobates properus, M ixobates lundbladi, Atractides fonticolus soproniensis, A. rivalis, Neumania agilis, N. im itata, Feltria cornuta, F. rouxi, Tiphys pistillifer, Forelia cetrata, Ljania macilenta, Aturus p e- trophilus, A. serratus, Kongsbergia ruttneri, M omonia falcipalpis, Arrenurus furcillatusy A. incertus, A. refractariolus. Ha o c H O B a H im M a T e p n a n o B H3 nehhhob a B T o p o n H c a j i 6 HOBBix a a a HayKH b h a o b : Sperchon pseudoglandulosus, Lebertia carpatica, Torrenticola kovietsi, Aturus petrophilus, Arrenurus incertus h A. refractariolus. /J o M H H H p y io iu H M BH,n,oM 6 ł iji b n e H H H a x Atractides gibberipalpis. O n e H B m h o t o - HHCJieHHtiM H 6 b i a h T a x a c e Aturus crinitus, H ygrobates, fluviatilis, A tractides nodipalpis s. str., H ygrobates nigromaculatus h Limnesia koenikei. H an6onee o Gb i h h b im h 6 b i a h A tractides nodipalpis s. str., a 3aTeM Lebertia violacea, Atractides gibberipalpis, Sperchon glandulosus, Lebertia porosa h Aturus crinitus. H ccjiea O B a jih C b n e T B ip e o c h o b h b ix T u n a b o a o c m o b : p e x n, n o T o x n, h c t o h h h x h h c T a - P h a b i. B p e x a x H aiia eh O 25 b h a o b, b n o T o x a x 81, b h c t oh H H x a x 24 h b C T a p n p a x 55 b h a o b b o a a h b i x K jie m e ii. H n c jie H H o c T B, BHAOBaA A H ^ e p e H ip ia A H A n C T p y x T y p a A O M H H H pobah H A 3aBHCAT b nehhhckhx p e x a x o t ct en eh H h x 3arpA 3H eh H A n npo<j)haa p e x. P o c t 3arp A 3H eh H A B e - A et rjiab H B im o 6 p a 3 0 M k ym eh B m eh H K ) n n c j ia b h a o b, a c j i a S a a t p o < )h h h o c t b o r p a H H - H H BaeT HHCJieHHOCTB o c o ó e H. B notoxax, r A e c o 6 p a H o S o j ib m e B c e r o M a T e p n a jia b o a a h b ix x n e m e H, H a n G o n e e MHoroHMCJieHHBiM 6b iji Atractides gibberipalpis, a 3aT em Aturus crinitus, Atractides nodip a lp is s. str., Sperchon glandulosus m H ygrobates fluviatilis. H a n 6 o j i e e p a 3 H O o 6 p a 3 H B iił b h a o b o h c o c T a B H a 6 n io A a n c A b n o T o x a x, K O T opb ie 6 bijim A n4)(})epeh n,m pob ah B i x a x c t o h x h 3peH H A 6 n o T o n o B, T a x h 30H ajib H 0C T H (C x a n B C X H # n o T O K, B a j ia B o A a, r p a H p a p e x ). OayHHCTHBecKoe c x o a c t b o M eacay HccneAoBaHHBiM H ctanhamh b n o T o x a x H e B e n n x o. B A n arp am M e H e x a h o b c x o t o (p n c. 3 ) 3 t h CTapHH rpym m pyio T C A B 10 H e 6 o j ib n m x h 3 a - x o a a i i j h x A p y r Ha A p y r a 6 j io x a x. B noayneh H O M p «A y CTapHH b Hanane HaxoAATCA B e p x - HHe ynactxh n o T o x o B, a Ha x o H p e h h a c h h c ynactxh. A b t o p a H a n H 3 H p o B a n BC TpenaeM O C T B H e x o T o p B ix T a x co H O B c o r n a c H O n o n y n e H H O M y p A A y ctan,h H ( p n c. 4-6 ) h x o H C T a T n p o B a A, h t o b 3 t o m p a A y, x o T o p B iii O T p aacaet n p o - A o a b h b i h n p o 4 )H A B n o T o x o B, H M eet M e c T o n oct O A H H aa h n o c T e n e H H a A cm e H a (jxiyh H C- THHeCXHX 3AeM ehtob. B n o T o x a x 6 b i a h b b ia c a c h b i O h o t o h b i: T eneh H A, a a B O A en, m x o b, o 6 p a c T a io m H x n o - rpya ceh H B ie b b o a c xam H H, h h H T epc T n n.naa b h b ih n in o p e H H e c x H H S n o T o n. Ha TeneH H H n o H M a H o 5 9 b h a o b b o a h b i x x n e m e f t, b 3aBOAAX 3 4, b M x a x 9 h b H H T epct H p naa B H O M 6 n o T o n e 1 7 b h a o b. B n o T o x a x H a H Ó o n ee cyu tect B eh H B im a a a b o a a h b i x x n e m e H a b a a - etca 6 h o t o h T eneh H A. B H em A O M H H H pob aa Atractides gibberipalpis, a 3 a T em Aturus crinitus, A tractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus, H ygrobates fluviatilis, S perchon hispidus, Torrenticola barsica h T. dudichi. B 3aBOAAX AOMHHHpoBan H ygrobates nigromaculatus. B b i c o x o h m h c a c h h o c t b i o otahhanhcb T a x a c e Lebertia porosa h L. violacea. O a y H a m x o b M a n o cnenh cjw H H a b n e H H H a x. T o a b x o Feltria rubra 6 o n e e

73 73 H ydracarina TecH O cb H 3aH a c 3 t h m G n o T o n o M. C j ie /iy e T n o A n ep K H y T B, h t o a a b ( )ayh L i h h t e p c T H im a a b - H o r o Ó H O T on a x a p a K T e p H a G o A B in a B cn ein n jih H H o ct B. H 3 17 b h a o b H aiia eh H B ix T am 10 B C T p en ajih C b t o a b k o b 3 T 0 M G H O T cn e. B HCTOHHHKax HeTKO A O M H H H pyioinh M b h a o m G b u ia Partnunia steinmanni. B b ic o k o h M H caeh H O C T bio x a p a K T e p n 3 0 B a j in c b TaKJKe Arrenurus refractariolus, H ygrobates norvegicus, Lebertia polonica h L. stigmatifera. flo M H H H p y io m y K ) r p y n n y co ct a B A B A H K p e - h o G h o h t b i, 3 a T em KpeHO(J>HABi. K p eh O K ceh b i c o c T a B jd u m b (J)ayHe h c t o h h h k o b IleH H H O B o n e H b M a A o 3H ah H T ea b H yio r p y n n y. B H ccjiea O B a H H b ix C T a p n n,a x A O M H H H pob aa H c T a m o G n o H T b i n c T a r H o ij w A B i: Limnesia koenikei, Brachypoda versicolor, Arrenurus membranator, Neumania deltoides, H ygrobates nigromaculatus, Arrenurus globator n H ygrobates longipalpis. Ha ochobahnn b h a o - B o r o c o c T a B a b o a b h b ix K A em eh a B T o p a c a h t c T a p n n,b i H a A Be K a T e r o p n n c h a b h o e B T p o 4 )H 3 n p o B a H H b ie C T a p n p b i b a o a h h c f ly H a iin a n c n a G o eb T p c( )H 3 H p o B a H H B ie C T ap n n,b i b AO AHHe E a a k h T a m ia H C K O H. E b ia npoh 3B ea eh a H a n n 3 BepTH K aabh oro p a cn p ea ea eh H a b o a b h b ix K A em eii b n e H H - H ax. B og m em, G oa bnie B c e r o b h a o b H ah A eno n a B b icot e m HaA y.m. n M eh ee B c e r o Ha b b i c o t c m HaA y.m. B n o T o x a x 6 o A b m e B c e r o b h a o b c o 6 p a H o Ha B bicot e m HaA y.m., a 3aTeM n m HaA y.m. TaKHM og p a30m, b h a h b i HeTKHe pa3a H H H B B B epth K 3A bh O M pachpeaoaeh H H BOABHB1X K A e m e łt B HH)Ke AeBCani,HX notokax CoG ctbeh H O rieh H H O B H HeCKOAbKO G o A e e BblCOKHX M aa b IX ITeHMHOB. B HCTO- HHHKaX HHCAO BHAOB B 03p ac T aet C poctom BblCOTbI. A H a A H 3 H p o B a H o 3 0 H a A b H o e p a c n p e A e A e H H e b o a b h b ix K A e m e ił b n e H H H a x. C o r A a c H o c KOHn,enn;HeH H a a h e c a h B o t o c a h e a h y (1963) B b ia ea eh b i c A e A y io m H e 3 o h b i: ebk pehoh r a n o K p e H O H, a n n p H T p o H, M et a p H T p o H, r n n o p H T p o H h a n n n o T a M O H ( p n c. 7). c p a y H a b o a b h b i x K A em eh e B K p e H o n a p e 3 K o OTAHHaeTCB o t 4 m y H b i c o 6 c t b c h h o n o T O K a. B r a n o - K peh O H e b o a b h b i x K A e m e ń, KaK n p a B H A O, H et. B a n n p H T p o H e OHa e i n e o t h o c h t c a b h o G ea H a. H a n G o A e e x a p a K T ep H b im H BHAaM H a b a b i o t c a T yt : Lebertia lineata, L. salebrosa h L. zschokkei. B M e T a p n T p o H e 4>ayH a b o a b h b ix K A em eh y a c e G o A ee 6 o r a T a A. TAaBH BiM 3KOAOTHHeCKHM 3 A em eh T 0M 3 T 0 H 30HB1 ABAAłOTCB XOAOAHOCTeHOTepM KBie p ec6h O H T B I, a H a n G o A e e M H oroh H C A eh H bim H H 3 h h x a b a a i o t c a C A ea y K m m e b h a b i: Sperchon glandulosus, A tractides gibberipalpis, Lebertia fim briata, Torrenticola elliptica, T. dudichi, T. barsica h Aturus crinitus. B r n n o p H T p o H e, a a b K O T o p o r o x a p a K T ep H O 3H ah H T ea B H oe p a 3 - BHTHe 3 a c T o iłh B ix B O A oem O B, n p e o 6 A a A a io T 3B p H T ep M H B ie h rem H C T eh O TepM H B ie p e c 6 H O H - t b i h p e o 4 )H A B i. H a n 6 o A e e M H oroh H C A eh H bi T yt C A e A y io in H e b h a b i: Sperchon hispidusr Lebertia por osa, L. violacea, H ygrobates fluviatilis, H. nigromaculatus h Atractides nodipalpis s. str. P e H H o ił ynact O K n p ea C T ab A eh b n e H H H a x t o a b k o 3 o h o h a n n n o T a M O H a. X a p a K T e p H O a j ib H e r o HaAHHHe 3 3 a h b h o h T e p p a c b i c a o a h h h b i m h B O A oem am H, c o A e p - HCaiHHMH HOBBIH 3KOAOrHHeCKHH 3ACMCHT C TaraoG no H TBI. n p e A n p H H A T a n p o G a o x a p a K T e p H 3 o s a H H A c y x n e c c H H (JiayHBi b o a h b i x K A e m e ił b I l e - H H H ax. C y K p e c c H B (JiayHBi h c t o k o b n p o T e x a e T cam oct O B T ea B H O, H e3abh C H M o o t (jiayh B i c a M o r o n o T O K a. C yk A ecch A 4>ayHBi b o a h b i x K A e m e ił p e H H o ił c h c t c m b i h a c t n o H et B ip em n a p a A A ea B H B im h n p H H im n H a A B H o H e3abhchm BiM o c a m ( p n c. 10). H a H G o A b in e e 3 H a n e - HH e H M eet G n o T o n T eneh H A, cy K n e c ch A K O T o p o r o H ah H naetc B b 3 n n p H T p o H e. <J>ayHa.

74 1 7 0 E. Biesiadka 74 b o a u h b ix K jiem eft ÓHOTona TeneHHa A aet H a a a jio H ah H H aiom eh ca b M e T a p m p o H e cyk - H ecchh <J)ayHBi b o a h h b ix K Jieiueił 3aBO A eit, KOTopBie b BepxHHX yn act K ax x a p a K T ep n - 3yioTCH Hecneu;H(})HHecKOH 4>ayH oił. JIhlub b T H n op n T p oh e o c b cy x u ecch H 3aBO A eii CTa- HOBHTCB IIOHTH nojihoctbk) He3aBHCHMOH OT 6nO TO na Te^eHHB. C x o a h b ih X apak Tep h o c h t cyk A ecch a H H TepcT M jh anb H oro TH nopeh H eck oro 6H O T ona, H a n a jio K O T op oił Taiotce A,aeT (J)ayHa S n o T o n a TeHeHHH. 3aBOAH, b c b o io o n ep ea B, AaiOT H ana.no cyk pecch H a o - j ih h h b ix BOAoeMOB, jieik a u n ix Ha 3ajiHBHBix T e p p a c a x, K O T opaa H anunaetch t o jib k o b anh notam O H e. B 4>ayHe b o a h h b ix K Jiem eił IleHHHOB bbia c jic h o 11 30oreorpa4)H H eck H X snem eh TO B. H a H 6 o jib in e e 3HaneHHe cpea H h h x HMeeT cpeah e-k UK H o-ebponeh CK Hił 3JieM eht, roph BiH BJieMeHT, eb poneiłck H H ajiem eh T, rojiapkthheckhh ajiem eht h KapnaTCKHH anem eht. He HaHAeHO b IleH H H ax 3HAeMHnecKHX b h a o b. B p acnpea ejieh H H o t a c jib h b ix 3 0 o r e o r p a - (J)HHecKHX 3JieMeHTOB n o O not onam n 30H am otm enaio Tca 6 o jib m n e pa3jinhh5i. I Ip e A n p H H B T a n o n B it K a o a c h k h b j ih h h h h a m p o n o r e H H B ix H 3 M eh eh n ii b o a h o h c p e A B i H a 4>ayH y b o a h b i x K J ie m e ii. K o H C T a r a p o B a H O, h t o h x b j im s h h c b I le H H H a x H ebejih K O. H e T K o b h a h b i t o j ib k o ot p H ijat ejib H B ie p e 3 y jib T a T B i 3arp n 3H eh H 5i U y H a in j a h h h ^k h c t o y n a c T K a n o T o x a r p a m j a p e K, K O T opb ie n p o f lb j u n o T c a b 3HaHHTeJiBHOM K anect BeH H O M n KOJiHHecTBeHHOM o6ea H H eh H H 4>ayHBi b o a b h b i x K jie in e ił. SUMMARY { T itle: W ater-m ites (H ydracarina) of th e P ieniny M ountains] Hydracarina of the Pieniny M ountains were studied in From 55 stands representing all types of w aters in h ab ited by w ater-m ites in th e P ieniny, 212 samples were taken containing 6318 adults and more th an 3000 nym phs. They represented 145 species and subspecies, of which 27 were new to Poland, 27 to the C arpathian M ountains, and 35 to the W estern Carpathians. T he following species and subspecies were new to Poland: Sperchon resupinus, S. pseudoglandulosus, Lebertia longiepimerata, L. pulchella, L. carpatica, L. pu- Mlla, L. rivalis, L. fontana, Torrenticola kovietsi, Hygrobates properus, Mixobates lundbladi, Atractides fonticolus soproniensis, A. rivalis, Neumania agilis, N. imitaia, Feltria cornuta, F. rouxi, Tipiiys pistillifer, Forelia cetrata, Ljania macilenta, Aturus petrophilus, A. serratus, Kongsbergia ruttneri, Momonia falcipalpis, Arrenurus furcillatus, A. incertus, and A. refractariolus. Also 6 species new to science were described: Sperchon pseudoglandulosus, Lebertia carpatica, Torrenticola kovietsi, Aturus petrophilus, Arrenurus incertus, and A. refractariolus. Atractides gibberipalpis was the dom inant species in the Pieniny. Also th e num bers of such species as Aturus crinitus, Hygrobates fluviatilis, Atractides nodipalpis s. str., Hygrobates nigromaculatus, and Limnesia koenikei were high. T he m ost common species was Atractides nodipalpis s. str., then Lebertia violacea,

75 75 H yd ra ca rin a 171 Atractides gibberipalpis, Sperchon glandulosus, Lebertia porosa, an d Aturus crinitus. Four basic w ater types were studied: rivers, stream s, springs, and backwaters. In rivers 23 species were recorded, 81 in stream s, 24 in springs, and 55 in backw aters. Num bers, species diversity, and dom ination structure of Hydracarina in Pieniny rivers depended on their trophic conditions and degree of pollution. The increasing pollution was followed by a decrease in the num ber of species, while low n u trien t content lim ited the num ber of w ater-m ites. The w ater-m ites living in stream s, where m ost of the m aterials were collected, were dom inated by Atractides gibberipalpis. Then there were such species as Aturus crinitus, Atractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus, and Hygrobates fluviatilis. Stream s with m ost diversified h a b ita t and zonal conditions (the Skalski Potok, Biała W oda, Grajcarek) were the richest in species. There was a rath er small sim ilarity in the w ater-m ite fauna betw een particular stands. In Cz e k a n o w s k i s diagram m e (Fig. 3) the stands form 10 small and overlapping groups. The obtained gradient of stands begins w ith the upper p a rt of stream s a n d ends w ith lower ones. The occurrence of some taxons along the gradient of stands was analysed (Figs. 4-6). I t has been found th a t particular components of th e w ater-m ite fauna continuously and gradually replaced them selves along this gradient, which reflects th e longitudinal profile of stream s. In stream s such habitats were distingidshed as riffles, pools, mosses covering submerged stones, and interstitial hyporheic habitats. In th e riffle habitats 59 species of w ater-m ites were caught, 34 species in th e pools, 9 in mosses, and 17 in interstitial habitats. In stream s, the riffle h a b ita t was the m ost im portant for w ater-m ites. Atractides gibberipalpis was the dom inant species; n e x t th ere w ere Aturus crinitus, Atractides nodipalpis s. str., Sperchon glandulosus, Hygrobates fluviatilis, Sperchon hispidus, Torrenticola barsica, and T. dudichi. In backw aters Hygrobates nigromaculatus dom inated. Also Lebertia porosa and L. violacea were abundant. The fauna inhabiting th e moss was little specific in th e Pieniny, only Feltra rubra being more closely associated w ith this habitat. A rem arkable specificity of the interstitial w ater-m ite fauna should be em phasized. Of th e to ta l n um ber of 17 species, 1 0 occurred exclusively in this habitat. In springs, Partnunia steinmanni dom inated. Such species as Arrenurus refractariolus, Hygrobates norvegicus, Lebertia polonica, and L. stigmatifera were also num erous. Crenobionts were the dom inant group, then crenophiles. Crenoxenes were very scarce in th e fau n a of th e P ieniny. The fauna of w ater-m ites in backw aters was dom inated by stagnobionts and stagnophiles, such as Limnesia fcoenikei, Brachypoda versicolor, Arrenurus membranator, Neumania deltoides, Hygrobates nigromaculatus, Arrenurus globator, an d Hygrobates longipalpis. B asing on th e species com position of w ater-m ites,

76 172 E. Biesiadka 76 two groups of backw aters were distinguished: heavily eutrophicated backw aters in the D unajec valley, and lightly eutrophicated ones in the Białka Tatrzańska valley. V ertical distribution of w ater-m ites was analysed in the Pieniny. The highest num ber of species occurred a t a height of m above sea level, the lowest ones a t m. In springs the highest num ber of species was recorded a t m above sea level. There were considerable differences in the vertical distribution of water-m ites in torrents of the Pieniny W łaściwe and the Małe Pieniny, which are a little higher. The num ber of species in springs increased w ith altitude. Zonal distribution of w ater-m ites in the Pieniny was analysed. According to I l l ie s and B o t o s a n e a n u (1963) such zones were distinguished as eucrenon (the spring system), hypocrenon (the spring brook), epirhithron, m etarhithron and hyporhithron (the fast stream to fast river), and epipotam on (the large river) (Fig. 7). The fauna of water-m ites in the eucrenon differed from th a t in the stream. W ater-m ites generally do not occur in the hypocrenon. In the epirhithron they were relatively scarce. The m ost characteristic species were Lebertia lineata, L. salebrosa, and L. zscholikei. The w ater-m ite fauna of the m eta rh ith ro n was very rich. The m ain ecological com ponents were ste n o th e r m al rheobionts adapted to low tem peratures. The m ost abundant species include Sperchon glandulosus, Atractides gibberipalpis, Lebertia fimbriata, Torrenticola elliptica, T. dudichi, T. barsica, and Aturus crinitus. The fauna of the hyporhithron, which is characterized by a considerable developm ent of pools, was dom inated by eurytherm al and hem istenotherm al rheobionts and rheophiles. Most abundant species were Sperchon hispidus, Lebertia porosa, L. violacea, Hygrobates fluviatilis, H. nigromaculatus, and Atractides nodipalpis s. str. The river zone was represented only by the epipotamon. I t is characterized by the occurrence of a flood plain w ith w ater bodies inhabited by other ecological com ponents such as stagnobionts. An attem p t was m ade to characterize the succession of w ater-m ites in the Pieniny. The succession of w ater-m ite fauna in springs was independent of th a t in stream s. The succession in the river system followed four parallel and rath er independent lines (Fig. 10). The riffle h ab itat was the m ost im portant, an d th e succession of its fauna began in th e epirhithron. The pool fau n a originated from the riffle fauna, and its succession began in the m etarhithron. I t follows from this th a t pools fauna was not specific in the upper parts. In the hyporhithron the line of its succession becam e alm ost com pletely independent of th a t in the riffles. The succession in the interstitial h a b ita t was of similar character, also originating from the riffle fauna. The succession of the fauna in valley w ater bodies on the flood plain, which began in the epipotam on, originated from th e pool fauna. In the w ater-m ite fauna of the Pieniny, 11 zoogeographical com ponents have been distinguished. The m ost im portant are m ontane central-southern

77 '77 Hydracarina 173 -European, European, Holarctic, and Carpathian. Endem ic w ater-m ites were not recorded in the Pieniny. Large differences were observed in the occurrence of particular zoogeographical components in definite zones and habitats. I t has been found th a t th e effect of m an-induced changes in th e environm ent on the w ater-m ite fauna in the Pieniny is rath er insignificant. Only th e pollution of the D unajec and of the lower p a rt of the G rajcarek had a clearly negative effect, th e species com position an d abundance being im poverished. R edaktor pracy dr W. M ikołajczyk