INSTYTUT ZOOLOGII. Tom X X IV W arszaw a, 30 VI 1979 N r 2. [Z 17 rysunkam i i 2 tabelam i -w tekście] W STĘP

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom X X IV W arszaw a, 30 VI 1979 N r 2 Krzysztof K a s p r z a k Skąposzczety ( Oligochaeta) Pienin. II. N aididae, Tubificidae, Ilaplotaxidae, Lutnbriculidae, Branchiobdellidae [Z 17 rysunkam i i 2 tabelam i -w tekście] W STĘP Znajom ość w ystępow ania skąposzczetów wodnych w Pieninach i w ogóle w K arpatach jest bardzo słaba. Z terenu Pienin m am y jedynie bardzo fragm entaryczne dane dotyczące w ystępow ania w D unajcu kilkunastu gatunków skąposzczetów (W r ó b e l 1965, K a s p r z a k 1973b, S z c z ę s n y 1977). W zm ianka o w ystępow aniu w Pieninach jednego gatunku z rodzaju Branchiobclella O d i e r znajduje się w pracy K a h l i W o j t a s a (1974). Nie m a także żadnych danych o skąposzczetach w odnych Pienin na terenach Czechosłowacji. Podstawrą niniejszej pracy są zbierane przy okazji badań nad fauną skąposzczetów lądowych m ateriały własne oraz m ateriały przekazane przez dra E. B ie s ia d k ę i dra S. M i e - l e w c z y k a, za co obu Kolegom składam serdeczne podziękowanie. Cały system wód bieżących Pienin należy do dorzecza D unajca, który przez Pieniny W łaściwe przerzyna się dwoma przełom am i: Czorsztyńskim i Pienińskim. Szczególnie w ąski i k ręty jest przełom Pieniński rozciągający się między Sromowcami Niżnym i a Szczawnicą. Dno doliny na ty m odcinku zwęża się niekiedy do kilku n astu m etrów i całkowicie w ypełnione jest przez rzekę. Najwyższy poziom wody w D unajcu przypada na okres roztopów, a najniższy na miesiące zimowe oraz niekiedy i letnie. Powodzie charakteryzują się bardzo dużym i i gw ałtow nym i przyboram i wody. Różnica poziomów D unajca między C zorsztynem a Krościenkiem wynosi 66 m ; średni przepływ wody około 23 m 3/sek. Liczne dopływy D unajca na terenie Pienin W łaściwych są stosunkowo krótkie i odznaczają się dużym sp a d kiem. Największym dopływem w Pieninach jest B iałka T atrzańska. W Małych Pieninach największym dopływ em jest G rajcarek, zbierający wody zarówno z obszaru Małych Pienin jak i Beskidu Sądeckiego. Podobny charakter m a także potok Krośnica, który zbiera liczne dopływ y z północnych dolin Pienin W łaściwych oraz z m asyw u L ubania w Gorcach. Ogółem cały m ateriał zebrany został na 34 stanow iskach, których rozmieszczenie przedstaw ione jest na m apie (rys. 1).

2 Dębno %,\ec Czorsztyn ' 12 * < 14 j Szczawnica Niedzica <27* > '29 Jaworki,-26, wzniesienia i grzbiety potoki granica państw 0 1 2? Ł i i.. i km Rys. 1. Rozmieszczenie stanow isk n a terenie Pienin

3 3 O ligochaeta. II 59 P ieniny Spiskie 1. B iałka T atrzań sk a koło Dębna, wysokość 540 m n.p.m., pod kam ieniam i w p rzy brzeżnych zastoiskach, przepływ wody spokojny, głębokość 10 cm. 2. Obszar źródliskowy (helokren) lewobrzeżnego dopływ u p o toku Podsiodło na zachodnich zboczach wzgórza Siodło, wysokość 575 m. Źródlisko m a charakter eutroficznej m łaki turzycow ej o grząskiej, gliniastej glebie gruntowo-glejowej, otoczonej ze w szystkich stron przez pola upraw ne. H ydrofilna roślinność bagienna nie tw orzy tu ta j zw artej darni lecz w ystępuje kępam i, pom iędzy którym i tw orzą się drobne oczka wody o głębokości od 2 do 5 cm. 3. Obszar źródliskowy (helokren) po to k u Podsiodło, wysokość 600 m. Źródlisko o ch a rakterze m łaki turzycow ej o powierzchni około 0,1 h a ; pom iędzy kępam i turzyc w ystępują drobne oczka wody o powierzchni do 1 m a, głębokość do 0,5 cm i grząskim, gliniastym dnie z ch arakterystycznym i plam am i w ytrąconego żelaza. 4. P otok Słotw iny około 100 m od ujścia, wysokość 540 m, dno kam ieniste z d ro b nym detrytusem w nurcie potoku, głębokość 5-10 cm. Pieniny Właściwe 5. Potok H arczygrunt (Harczy G runt) w dolinie H arczygrunt, wysokość 510 m, dno kam ieniste z detrytusem w nurcie potoku, głębokość 5-10 cm. 6. D unajec koło Sromowiec W yżnich, wysokość 480 m, pod kam ieniam i z grubym obrostem peryfitonu w przybrzeżnych zastoiskach, głębokość 5-8 cm. 7. Źródło (limnokren) lewobrzeżnego dopływu Głębokiego P otoku, wysokość 550 m, gnijące rośliny w źródle. 8. Biały Potok w górnym biegu, wysokość 580 m, rumosz z detrytusem w nurcie, głębokość 5-10 cm. 9. Biały P otok koło ujścia potoku P od W ysoki Dział, wysokość 500 m, rum osz z dużą zaw artością szczątków organicznych w nurcie, głębokość 5-10 cm. 10. Łonny P otok w dolnym biegu, wysokość 470 m, dno gliniasto-kam ieniste ze szczątkam i organicznym i w nurcie, głębokość cm. 11. P otok w ypływ ający z grzbietu T oporzyska (Toporzyskowo), dolny bieg w K rościenku, wysokość 430 m, dno gliniasto-kam ieniste w silnym prądzie, mocno zanieczyszczone ściekam i, głębokość 5-20 cm. 12. Potok K rośnica w Krościenku, wysokość 425 m, dno kam ienisto-gliniaste w nurcie, na kam ieniach niekiedy obfite obrosty peryfitonu, głębokość 5-20 cm. 13. P otok K rośnica w K rościenku, wysokość 425 m, pod kam ieniam i na nieporośniętych żw irow ato-kam ienistych aluwiach (m ady inicjalne) przy brzegu potoku. 14. Potok K rośnica w K rościenku, wysokość 425 m, silnie zam ulone i zanieczyszczone obrosty mchów i glonów na kam iennej zaporze rum oszowej, bardzo silny p rąd wody. 15. Potok K rośnica, ujście do D unajca w K rościenku, wysokość 420 m, obrosty p e ry fito n u na betonowej obudowie k o ry ta potoku, bardzo silny prąd, w oda m ętna od zanieczyszczeń ściekami, głębokość 5-10 cm. 16. D unajec w K rościenku, w ysokość 415 m, kam ienie z obfitym obrostem p ery fitonu w przybrzeżnych zastoiskach, duża ilość gnijących szczątków organicznych, woda m ętna, głębokość 5-8 cm. 17. Młaka turzycow a przy dolnym biegu Ociemnego P o to ku w K rościenku, w ysokość 430 in. Na stanow isku tym w ystępuje typow a eutroficzna m łaka reprezentująca zespół Valeriano-Caricetum flavae. Młaka tego ty p u jest zespołem w dużym stopniu naturalnym, rozw ijającym się w K arp atach w m iejscach w ysięku wód gruntow ych. W zbiorow isku d o m inują turzyce: Garex Davalliana, C. rostrata i G. panicea, a między kępam i tu rzyc rosną

4 60 K. Kasprzak 4 obficie Valeriana simplicifolia, Eriophorum latifolium, Pinguicula vulgaris, Orchis latifolia i Lysim achia vulgaris. Poza ty m bardzo dobrze w ykształcona jest w arstw a mchów, spo śród których licznie i obficie na ty m stanow isku rosną: Drepanocladus revolvens, Calliergon cuspidatum, Camptothecium nitens oraz B ryum ventricosum. Obrzeże m łaki porośnięte jest przez olszę szarą (Alnus incana). Na ogół pokrycie roślinnością jest pełne, jednak niekiedy rośliny w ystępują kępam i, pom iędzy którym i widać kałuże wody. Gleba grząska, torfiasto-glejowa o odczynie obojętnym, silnie przesiąknięta przepływ ającą wodą. Silne uwilgocenie w pływ a na pow stanie w glebie stałych lub okresow ych w arunków beztlenow ych. 18. D unajec koło ściany Zawiasy (Zawiesy), wysokość 420 m, rum osz przy brzegu, pod kam ieniam i duża ilość gnijących szczątków organicznych, silny p rąd wody, głębokość 5-15 cm. 19. Przełęcz Sosnów, wysokość 650 m, gleba w zespole buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum typicum). Na stanow isku tym w ystępuje około 100-letni drzew ostan bukowo- -jodłowy o skąpym podszyciu. W runie spotyka się liczne p ła ty Asarum europaeum. W arstw a ściółki składa się głównie z resztek liści bukow ych i utrzym uje się zwykle przez cały rok. Gleba b ru n atn a w yługow ana o postaci gliniasto-kam ienistej, odczyn kw aśny. Małe Pieniny 20. P otok G rajcarek w Szczawnicy, wysokość 445 m, zastoiska przy brzegu potoku, dno kam ienisto-żw irowate z dużą dom ieszką gliny i d etrytusu, na kam ieniach niekiedy obfite obrosty peryfitonu, głębokość 5-8 cm. 21. P otok G rajcarek w Szczawnicy, wysokość 445 m, obrosty mchów na kam iennej zaporze rumoszowej, bardzo silny prąd wody. 22. P otok G rajcarek w Szczawnicy, wysokość 445 m, nieporośnięte żwirowato-kam ieniste aluw ia przy brzegu potoku. 23. P otok G rajcarek w Malinowie, wysokość 500 m, kam ienie z zam ulonym i obrostam i peryfitonu w przybrzeżnych zastoiskach, przepływ w ody powolny, głębokość 5-10 cm. 24. P otok G rajcarek w Malinowie, wysokość 500 m, nieporośnięte żwirowato-kam ieniste aluw ia przy brzegu potoku. 25. P otok G rajcarek w Jaw orkach przy ujściu potoku Czarna W oda, wysokość 560 m, dno gliniasto-kam ieniste silnie zanieczyszczone szczątkam i organicznym i, prąd wody szybki, głębokość cm. 26. P otok G rajcarek w Jaw orkach na wysokości ujścia potoku Czarna W oda, w ysokość 560 m, nieporośnięte aluw ia przy brzegu. 27. P otok Homole (K am ionka) w wąwozie Homole koło Jaw orek, wejście do wąwozu, wysokość 560 m, źródło (helokren) na piaszczystem podłożu przy brzegu potoku. 28. Potok Homole (K am ionka) w wąwozie Homole kolo Jaw orek, 0,3 km od w ylotu wąwozu w górę potoku, wysokość 580 m, dno kam ienisto-gliniaste z detrytusem w nurcie, p rąd wody silny, głębokość około 10 cm. 29. P otok Homole (Kam ionka) w wąwozie Homole koło Jaw orek, 0,4 km od w ylotu wąwozu, wysokość 600 m, żw irow ato-kam ieniste aluw ia przy brzegu potoku. 30. Obszar źródliskowy prawobrzeżnego dopływu Skalskiego P otoku, około 1 km od ujścia, wysokość około 620 m. Źródlisko o charakterze m łaki turzycow ej o grząskiej gliniastej glebie; pom iędzy kępam i roślinności bagiennej w ystępują drobne lim nokreny o głębokości około 5 cm. 31. Skalski Potok, wysokość 625 m, dno kam ienisto-gliniaste z detrytusem w nurcie, głębokość cm. 32. P otok Biała W oda koło W roniego W ierchu, wysokość 585 m, kam ienisto-żwirow ate bystrzy ny z niewielką ilością d etry tusu, głębokość 5-10 cm.

5 5 O ligochaeta. II P otok Biała W oda koło W roniego W ierchu, wysokość 585 m, obrosty mchów na głazach w wodospadzie. 34. Źródło (lim nokren) w dolinie p otoku B iała W oda koło W roniego W ierchu, w y sokość 585 m, obrosty mchów. Na terenie Pienińskiego P arku Narodowego znajduje się 6 stanow isk: nr 5, 7, 8, 9, 17 i 19. P onadto w Małych Pieninach kilka stanow isk usytuow anych jest na obszarze trzech ścisłych rezerwatów. N a terenie rezerw atu Wąwóz H om ole znajdują się stanow iska nr 27, 28 i 29, w rezerwacie Zaskalskie-B odnarów ka stanow isko nr 31 i w rezerwacie Biała W o da usytuow ane są stanow iska n r 32, 33 i 34. OGÓLNA C H A R A K TERY STY K A FA U N Y SKĄPOSZCZETÓW W ODNYCH P IE N IN M ateriał skąposzczetów wodnych zebrany w 75 próbach w latach obejm uje 854 osobniki, które należą do 18 gatunków. Ilościowe jego zestaw ienie przedstaw ia tabela I. Skąpa ilość m ateriału oraz krótkotrw ałość obserwacji nie pozw alają na uogólnienia. M ożna jednak wskazać n a pewne różnice w składzie gatunkow ym skąposzczetów zasiedlających niektóre z om aw ianych środowisk (tab. II). Stosunkowo najbardziej specyficzna jest fauna rum oszu i przybrzeżnych zastoisk potoków oraz Dunajca. W ydaje się, że w zastoiskach więcej i liczniej w ystępują gatunki skąposzczetów, głównie z rodziny Naididae, latem i jesienią, kiedy kam ienie obrasta peryfiton. Dotyczy to szczególnie zastoisk w potoku K rośnica, G rajcarek oraz w D unajcu. Nie bez znaczenia dla w ystępow ania T abela I. Ilościowe zestaw ienie zebranego m ateriału G atunek D om inacja Liczba osobników / /O Frekw encja Liczba stanow isk % N ais elinguis , ,1 Stylodrilus heringianus 99 10, ,9 N ais comm unis 82 9,7 2 5,9 Lumbriculus variegatus 35 4,1 4 11,8 Lim nodrilus hoffmeisteri 17 1,9 2 5,9 N ais bretscheri 13 1,5 5 14,7 Chaetogaster diaphanus 13 1,5 1 2,9 Rhyacodrilus falciform is 10 1,2 4 11,8 Tubifex tubifex 7 0,8 5 14,7 Trichodrilus cernosvitovi 7 0,8 1 2,9 H aplotaxis gordioidcs 6 0,7 5 14,7 N ais pardalis 6 0,7 2 5,9 Trichodrilus moravicus 3 0,4 3 8,8 N ais alpina 2 0,2 1 2,9 Pristina foreli 1 0,1 1 2,9 Pristina menoni 1 0,1 1 2,9 Aulodrilus pluriseta 1 0,1 1 2,9 Branchiobdella parasita 1 0,1 1 2,9

6 62 K. Kasprzak 6 T abela II. Rozkład fauny skąposzczetów (Oligochaeta) na w ażniejsze środow iska G atunek Rumosz w n u r cie potoków Zastoiska Osady aluwialne Młaki tu rzy - cowe Mech w źródłach Aulodrilus pluriseta I P ristina foreli 1 N ais alpina 2 Trichodrilus moravicus 2 1 Lim nodrilus hoffmeisteri 5 12 N ais bretscheri N ais elinguis Stylodrilus heringianus H aplotaxis gordioides Tubifex tubifex Chaetogaster diaphanus 13 Trichodrilus cernosvitovi 7 Lumbriculus variegatus Bhyacodrilus falciform is 7 P ristina menoni 1 N ais communis 1 81 pewnych gatunków jest także stan czystości środowiska. W ystępowanie Limnodrilus hoffmeisteri i Tubifex tubifex, uznanych za gatunki wskaźnikowe dla stanu czystości wód, w potoku K rośnica i w D unajcu w Krościenku wskazuje n a znaczne zanieczyszczenie ty ch cieków. Nieco uw agi chciałbym poświęció faunie skąposzczetów D unajca. N a k ilkunastu stanowiskach (w tym dwa na obszarze Pienin) W r ó b e l (1965) stw ierdziła występowanie 13 gatunków skąposzczetów oraz bliżej nie określone osobniki należące do rodzaju Pristina E h r e n. N a stanow iskach w Czorsztynie i Krościenku znalazła tylko 8 gatunków. W jednej z moich poprzednich prac ( K a s p r z a k 1973b) stwierdzam występowanie w zastoiskach D unajca na s ta nowiskach w Czorsztynie, Krościenku i Szczawnicy 8 gatunków. Najwięcej danych dotyczących występowania, gęstości zasiedlenia i zm ian sezonowych w faunie skąposzczetów D unajca podaje S z c z ę s n y (1977). Zdaniem tego autora w D unajcu żyją co najm niej 42 gatunki. Są one najliczniejszym i bezkręgowcami w bentosie tej rzeki. Podczas obecnych badań nad fauną skąposzczetów Pienin stwierdziłem występowanie w D unajcu, przede wszystkim w przybrzeżnych, kam ienistych zastoiskach, 7 gatunków, z których Branchiobdella parasita nie b yła d o tąd przez nikogo w tej rzece znaleziona. W zw iązku z projektow aną budow ą zapory w odnej n a D u n ajcu w re jo nie Czorsztyn-Niedzica, celowe byłoby przedstawienie prognozy zmian w faunie skąposzczetów tej rzeki i obszarów przyległych. P ro je k t budow y zapory p rz e w iduje spiętrzenie w ody w D unajcu do wysokości 559 m n.p.m. i pow stanie

7 7 O ligochaeta. II 63 zalewu o całkowitej pojemności wynoszącej 614 min m 3 i o powierzchni około 2700 ha ( S z c z ę s n y 1958). Utworzenie ta k dużego zbiornika wiąże się, według danych tego autora, z bardzo znacznym zmniejszeniem przepływu wody i to zarówmo w okresie letnim, jak i zimowym oraz z ogólnym wypłyceniem rzeki. Pociągnie to za sobą bez w ątpienia wzrost zam ulenia oraz znaczny rozwój roślinności w odnej, głównie zbiorowisk zanurzonych (Potarnogetonetea) złożonych z różnych gatunków Potamogeton sp., Batrachium sp. i Myriophyllum sp. Zbiorowiska te ograniczone są obecnie jedynie do niewielkich starorzeczy lub wolno płynących i na wpół oddzielonych od rzeki odnóg. Należy oczekiwać, że rozwój roślinności stworzy korzystne w arunki dla rozwoju fitofilnej fauny skąposzczetów, wr skład której wchodzą głównie przedstawiciele rodziny Naididae. P oza ty m sądzę, że wzrost zam ulenia łącznie z postępującym zanieczyszczeniem rzeki przyczyni się do znacznie większego niż dotychczas rozw oju gatunków pelofilnych. Ogólne wypłycenie, zm niejszenie przepływ u i szybkości p rąd u wody spowoduje ponadto podwyższenie średniej tem peratury wody. Może to mieć wpływ na znaczne ograniczenie występowania w D unajcu takich gatunków jak Stylodrilus heringianus i N ais elinguis. G atunki te, będące obecnie dom inantam i w faunie skąposzczetów D unajca, uważane są niekiedy za form y stenoterm iczne. Mimo że spotyka się je w wodach silnie nagrzewających się, to jednak w wodach chłodnych w y stępują najliczniej. Duże znaczenie dla rozwoju fauny skąposzczetów będzie miał także sam nowo utw orzony zbiornik zaporowy. Przypuszczam, że postępujące zamulenie dna tego zbiornika oraz rozwój roślinności wodnej stw orzy korzystne w arunki dla rozwoju i w ystępowania wielu gatunków pelo- i fitofilnych, związanych przede wszystkim z wodami stojącym i. N iektóre z tych gatunków mogą być sp o ty k an e m asowo. O becna fau n a skąposzczetów w ystępująca w odcinku D u najca oraz na terenach przyległych, które zostaną zalane, ulegnie w znacznym stopniu zniszczeniu. D otyczy to głównie skąposzczetów zw iązanych ze śro dowiskiem prądow ym rzeki, większości przedstaw icieli z rodziny Lumbricidae oraz niektórych gatunków z rodziny Enchytraeidae, spotykanych na obszarach przyległych do D unajca. Przeciekanie wody z ta k dużego zbiornika na tereny przyległe spowoduje powstanie, głównie na obszarze Pienin Spiskich, dużej strefy bagnisk i błot oraz drobnych, stojących zbiorników wodnych. Zm iany w faunie skąposzczetów tej strefy przejaw iać się będą głównie w zaniku g a tu n ków typowo lądowych z rodziny Lumbricidae i Enchytraeidae oraz rozwoju gatunków am fibiotycznych. N a pow stałych rozlewiskach spodziewać się można w ystępow ania form skąposzczetów zw iązanych głównie z drobnym i zbiornikam i w ody stojącej. J a k już wyżej wspomniałem z terenu Pienin m am y dotychczas bardzo fragm entaryczne dane dotyczące w ystępow ania skąposzczetów w odnych. P o dobnie jest z innym i regionami K arpat. Stosunkowo najwięcej wiadomości faunistycznych i ekologicznych m am y z T atr ( K o w a l e w s k i a, b ; M i n

8 64 K. Kasprzak 8 k i e w i c z 1914; C e r n o s v i t o v 1931; H r a b ź 1939a, b; D u m n ic k a 1976) oraz B i e s z c z a d ó w ( K a s p r z a k 1973a, b). Poza tym w kilku innych pracach napotkać m ożna dane o w ystępowaniu pewnych gatunków skąposzczetów w potokach Beskidu Zachodniego ( W r ó b e l 1965; K a s p r z a k 1973a, b, 1977; S z c z ę s n y 1974; K a s p r z a k, S z c z ę s n y 1976). Praca S z c z ę s n e g o (1974) jest dotychczas w naszym piśm iennictw ie jedyną pozycją, om awiającą wpływ zanieczyszczeń na rozwój i dynam ikę liczebności poszczególnych gatunków skąposzczetów. W iadom ości 0 skąposzczetach wodnych K arp at znajdują się także w pracy C e r n o s v i t o v a (1928). Z K a rp a t znanych jest obecnie około 50 gatunków skąposzczetów w odnych należących do 6 rodzin: Aeolosomatidae, Naididae, Tubificidae, Haplotaxidae, Lumbriculidae i Branchiobdellidae. Spośród w szystkich gatunków ponad połow a p rzy p ad a na g atu n k i z rodziny Naididae. Pozostałe rodziny rep rezen tow ane są przez nieliczne, niekiedy naw et pojedyncze g atunki. Z P ienin zn a nych jest obecnie około 30 gatunków skąposzczetów wodnych. K ilka gatunków, jak np. Trichodrilus cernosvitovi, T. moravicus, Rhyacodrilus falciformis, Peloscolex benedeni i Branchiobdella parasita znanych jest tylko z Pienin. N ie jest jed n ak wykluczone, że w ystępują one tak że w innych regionach karpackich. W Pieninach nie znaleziono dotychczas żadnych gatunków z rodziny Aeolosomatidae, która jednym gatunkiem reprezentow ana jest tylko w faunie tatrzańskiej. Sądzę, że prowadzenie w Pieninach dalszych badań dostarczy now ych danych o w ystępow aniu wielu innych gatunków. PR ZEG LĄ D GATUNKÓW W przeglądzie gatunków przedstaw iłem ich w ystępow anie n a poszczególnych stanowiskach oraz w przypadku gatunków rzadkich podałem szczegóły dotyczące biologii, ekologii, morfologii oraz rozm ieszczenia geograficznego. Naididae N ais elinguis M u l l e r, 1774 S tanow iska n r: 1, 6, 7, 11, 12, 14, 16, 18, 20-25, 26, 28. Najczęściej i najliczniej spotykany gatunek. Najliczniejszy w G rajcarku w Szczaw nicy i w Jaw orkach (stan. 20 i 25). Liczny tak że w podobnym środow isku w D unajcu (stan. 16). W osadach aluw ialnych oraz w źródłach zn a lazłem jedynie pojedyncze osobniki. Osobniki dojrzałe płciowo w ystępow ały w P ieninach w końcu m aja ( K a s p r z a k 1973b) i w początkach czerwca, co jest zgodne z danym i M o s z y ń s k ie g o 1 M o s z y ń s k i e j (1957) i S z a r s k i e g o (1947). W T atrach osobniki płciowe spotykane były w końcu jesieni ( K o w a l e w s k i 1914a). U osobnika pochodzącego z G rajcarka, stwierdziłem anomalię w budowie ap aratu rozrodczego. Polega ona n a podw ojeniu liczby m ęskich organów rozrodczych. Siodełko, obejm ujące

9 9 Oligochaetci. II 65 u przedstawicieli rodzaju Nais M u l l, segmenty Y -Y II, w tym przypadku obejm uje segmenty \ IY -V III. P ara zbiorników nasienia (rys. 3) otwiera się na zewnątrz w Y segmencie. Jedna para atriów (rys. 2) otw iera się na brzusznej stronie V I segmentu. W segmencie V II w ystępuje jeszcze jedna, dodatkow a p a ra atriów (rys. 4). Zarówno zbiorniki nasienia, ja k i a tria nie odbiegają swoją VI I VI V 4 Rys N ais elinguis: 2 atriu m ; 3 zbiornik nasienia (receptaculum sem inis); 4 schem at anom alii w budowie ap a ratu rozrodczego. wielkością i budową od tych narządów u norm alnych osobników N. elinguis. Charakterystyczne szczeciny płciowe w ystępują zarówno w YI, jak i w Y II segmencie. G atunek kosmopolityczny. W Polsce szeroko rozprzestrzeniony, znany z następujących krain: Pobrzeże B ałtyku, Pojezierze Pom orskie, N izina Wielkopolsko-K ujaw ska, N izina M azowiecka, W yżyna K rakow sko-w ieluńska, S u d e ty Zachodnie i W schodnie, K otlina N ow otarska, T a try, Bieszczady. 5

10 66 K. Kasprzak 10 N ais bretscheri M i c h a e l s e n, 1899 Stanow iska n r: 6, 12, 14, 29, 33. G atunek ten poław iałem wyłącznie w potokach i w D u n ajcu koło S romowiec W yżnich (stan. 6), gdzie nielicznie występował w przybrzeżnych zastoiskach, osadach aluwialnych, obrostach peryfitonu i w rumoszu. Zam ieszkuje różne zbiorniki wodne, głównie jednak jeziora i wody bieżące. Spotykany jest wśród roślin wodnych, w obrostach peryfitonu i na dnie. W rzekach bardzo często w ystępuje w żwirowato-kam ienistych bystrzach oraz w obrostach mchów na progach i wodospadach ( K a s p r z a k 1976). G atunek p alearktyczny. W Polsce znany z regionów nizinnych, podgórskich i górskich. Nais communis P i g i t e t, 1906 Stanow iska n r: 20, 34. Zamieszkuje rozm aite zbiorniki wodne. W jeziorach na niżu w ystępuje głównie wśród roślin w odnych, w obrostach peryfitonu, rzadziej n a dnie. W p o tokach podgórskich w południowej Polsce licznie zamieszkuje żwirowiska. W środowisku tym znajdow any był często razem z Pristina foreli, Propappus volki, N ais barbata, N. simplex i N. pseudobtusa. Stw ierdzono tak że w ystępowanie tego gatunku w studniach ( K a s p r z a k 1973b). G atunek bardzo pospolity, kosmopolityczny. W Polsce znany głównie z regionów nizinnych ( M o s z y ń s k a 1962). Z południowych części naszego k ra ju znane są dotychczas tylko następujące stanow iska: stawy w okolicach K rakow a ( S z a r s k i 1947), potok Poroniec i Suchy Potok w K otlinie Nowotarskiej ( K a s p r z a k 1973b), Morskie Oko w T atrach ( M o s z y ń s k a 1962), potok K ryniczanka i Czarny Potok w Beskidzie Sądeckim ( S z c z ę s n y 1974), potok Solinka w Bieszczadach ( K a s p r z a k 1973b), K aba ( K a s p r z a k, S z c z ę s n y 1976). Nais pardalis P i g u e t, 1906 Stanow iska n r: 14, 33. Zamieszkuje zarówno jeziora, jak i rzeki, gdzie najczęściej spotykany jest na dnie piaszczystym lub żwirowatym, rzadziej m ulistym lub w peryfitonie. Znany z całej Palearktyki oraz Południowej Ameryki. W Polsce przede wszystkim z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej oraz Pobrzeża B ałtyku, Sudetów W schodnich, K otliny Nowotarskiej, W yżyny Krakowsko-W ieluńskiej, B eskidu Sądeckiego i T atr. Nais alpina S p e r b e r, 1948 Stanow isko n r: 12. Z dotychczasowych danych o ekologii N. alpina wynika, że gatunek ten w ystępuje wyłącznie w potokach o szybkim prądzie wody, gdzie sp o ty k a n y

11 11 O ligochaeta. II 67 je s t g łó w n ie n a d n ie k a m ie n isty m lu b p ia s z c z y s ty m, rzadziej w śród roślin w o d n y c h. H r a b ć (1960) w sp o m in a o w y stę p o w a n iu te g o g a tu n k u w w o d a c h g ru n t o w y c h. Znany dotychczas wyłącznie z kilku stanow isk w Europie, a mianowicie ze Szwecji (S p e r b e r 1948), gór H arzu (H r a b e 1960), Walii ( B r in k h u r s t 1963), Finlandii (L a a k so 1967, 1969) oraz drobnego potoku będącego dopływem jeziora Onega ( H r a b ć 1962). W Polsce znany z potoku K ryniczanka i C zarnego P otoku w Beskidzie Sądeckim (S z c z ę s n y 1974), R aby (K a s p r z a k, S z c z ę s n y 1976) oraz z Rybiego Potoku i Białki Tatrzańskiej (D u m n ic k a 1976). Chaetogaster diaplianus (G r u it h u is e n, 1828) Stanow isko n r: 20. Poław iany w towarzystwie licznych osobników N. elinguis. Zamieszkuje zarówno jeziora, jak i rzeki oraz drobne zbiorniki wodne7, gdzie spotykany jest głównie w śród roślin w odnych oraz w obrostach peryfitonu. Znany z całej H olarktyki oraz z K rainy O rientalnej. W Polsce bardzo pospolity, jed n ak podaw any przede w szystkim z rozm aitych zbiorników w odnych na niżu. W południowej Polsce znany tylko z okolic K rakow a, T atr (M o s z y ń s k a 1962), Beskidu Sądeckiego (S z c z ę s n y 1974) i R aby (K a s p r z a k, S z c z ę s n y.1976). Pristina foreli P i g u e t, 1906 Stanow isko n r: 12. Jedyny znaleziony osobnik występował w towarzystwie Tubifex tubifex, N ais elinguis i N. alpina. Poza tym poławiany w kam ienistych zastoiskach D unajca w Szczawnicy i Krościenku (K a s p r z a k 1973b). Zam ieszkuje jeziora, rzeki i wody gruntowe. Dość pospolity w całej Europie, charakterystyczny dla wód interstycjalnych południowej Polski (K a s p r z a k 1973a, b, c). O występowaniu tego gatunku w wodach gruntow ych wspom inają także Ce r n o s v it o v (1939), K a r a m a n (1971a, b) oraz P op (1974). G atunek palearktyczny. W Polsce znany z wielu stanowisk, głównie jednak w południow ych częściach kraju. Pristina menoni (A i y e r, 1929) Stanow isko n r: 17. W Pieninacli występowanie tego gatunku stwierdzono także w D unajcu (K a s p r z a k 1973b). Zamieszkuje głównie piaszczysto-żwirowate aluwia przy brzegach potoków. Spotykany też w pobrzeżach jezior. Znany dotychczas z E uropy, Azji, Afryki oraz Am eryki Południowej (H a r m a n 1974). W Polsce stw ierdzony przede w szystkim na licznych stanow iskach w Sudetach Z achodnich i W schodnich, w K otlinie N ow otarskiej, Beskidzie Zachodnim i w Bieszczadach (K a s p r z a k 1973a, b). Znany jest również z dolnego biegu rzeki W ełny (K a s p r z a k 1976).

12 68 K. Kasprzak 12 Tubificidae Aulodrilus pluriseta ( P i g u e t, 1906) Stanow isko n r: 12. Ten rzadki w Polsce gatunek znalazłem w tow arzystw ie Limnodrilus hoffmeisteri, Stylodrilus heringianus i N ais elinguis. Zam ieszkuje zarówno jeziora, jak i rzeki. W rzekach wchodzi w skład biocenoz peloreofilnyeh ( A lim o v 1968). Spotykany także wśród przybrzeżnych roślin wodnych ( Ż a d in 1964, K a s p r z a k 1976). G atunek kosm opolityczny. W Polsce znany jedynie z nielicznych sta n o wisk na Pojezierzu Pom orskim ( M o s z y ń s k i 1934), Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej ( K a s p r z a k 1973d, 1976) oraz z Małego Staw u w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w T atrach ( M o s z y ń s k a 1962). Rhyacodrilus falciformis B r e t s c h e r, 1901 Stanow iska n r: 2, 17, 19, 30. Ten rzadki g atu n ek w ystępow ał w Pieninach przede w szystkim w e u tro ficznych m łakach turzycowych, gdzie często spotykany był razem z Lumbricuius variegatus i Stylodrilus heringianus. W młace w dolinie Skalskiego P otoku (stan. 30) znalazłem go razem z Tubifex tubifex. Szczególnie interesujące jest występowanie R. falciformis w wilgotnej, gliniasto-kam ienistej glebie buczyny karpackiej na przełęczy Sosnów (stan. 19). W dostępnej mi literaturze nie znalazłem żadnej wzmianki na tem at występowania skąposzczetów wodnych w takim środowisku. Jedynie S t o u t (1958) pisze o ich w ystępowaniu (głównie przedstawicieli rodziny Aeolosomatidae i Naididae) w glebie buczyny Nothofagus truncata na Nowej Zelandii. O w ym aganiach ekologicznych tego gatunku m am y na razie mało w iadomości. W edług C e k a n o v s k e j ( ) R. falciformis zamieszkuje jeziora i rzeki. W Alpach, skąd gatunek ten został opisany, kilka osobników znaleziono w s tru m ieniu ( B r e t s c h e r ). W Czechosłowacji występował w rowach z wodą ( H r a b e ) oraz w źródle ( H r a b e c), a w Poznaniu znaleziony został w drobnym m okradle nad rzeczką Cybiną ( K a s p r z a k ). M o s z y ń s k i ( ) znalazł ten g atu n ek w drobnym, zarastającym staw ku. Praw ie w szystkie znalezione osobniki były zupełnie dojrzałe płciowo. N ieduże zbiorniki nasienia (rys. 5-6) składają się u R. falciform is z drobnej, n iere gularnej am puły i grubego, silnie umięśnionego przewodu wyprowadzającego. A tria (rys. 7-8) są na ogół kształtu gruszkowatego. Spotyka się jednak osobniki, u k tó ry ch a tria są bardziej w ydłużone i m ają w yraźnie k ró tszy przew ód w y prow adzający (rys. 8). G rupa zróżnicowanych kom órek prostatycznych um ieszczona jest w części szczytowej każdego atrium. W segmencie X I znajdują się bardzo charakterystyczne dla tego gatunku szczeciny płciowe (rys. 9-10). Ich długość u znalezionych osobników w ahała się w granicach 94,0-148,8 fi, a grubość 12,1-14,5 g. W pęczkach segm entów przedsiodełkow ych w ystępo

13 13 O ligochaeta. II 69 R ys Rhyacodrilus falciformis: 5, 6 zbiorniki nasienia (receptacula sem inalis); 7, 8 atria; 9, 10 szczeciny płciowe. w a ły 2 lu b 3 s z c z e c in y, a w p ę c z k a c h se g m e n tó w p o z a sio d e łk o w y c h za w sz e p o 3. W e w sz y s tk ic h p ęczk a c h b rzu sz n y c h lic z b a sz c z e c in w y n o s iła 3 lu b 4. O g ó ln ą lic z b ę sz c z e c in w se g m e n ta c h p rzed - i p o z a sio d e łk o w y c h u te g o g a tu n k u o k reśla w zó r: W e d łu g H r a b e g o (1935) lic z b a sz cz ecin w b r z u sz n y c h p ę c z k a c h se g m e n tó w p r z e d sio d e łk o w y c h w a h a ła się w g ra n ica ch o d 2 d o 6. G a tu n ek eu ro p ejsk i. W P o lsc e zn a n y z o k o lic Ś w ie c ia n a P o je z ie r z u P o m o rsk im (M o s z y ń s k i ) oraz z P o z n a n ia (K a s p r z a k ).

14 70 K. Kasprzak 14 Limnodrilus hoffmeisteri C l A p a r ś d e, 1862 Stanow iska n r: 6, 12. Jeden z najpospolitszych przedstawicieli rodziny Tubificidae. W Pieninach gatunek ten znalazłem tylko w D unajcu i w potoku K rośnica w Krościenku, niekiedy w tow arzystw ie Tubifex tubifex. Oba gatunki są charakterystycznym i składnikam i fauny dennej w zanieczyszczonych odcinkach cieków. Ich w y stępow anie w danym zbiorniku w odnym jest w yraźnym w skaźnikiem zanieczyszczenia środowiska ściekami ( B r in k h u r s t 1960, 1966a; B r in k h t jr st, K e n n e d y 1965; M il b r in k.1972, 1973). G atunek kosmopolityczny. N a niżu Polski jest jednym z najpospolitszych gatunków skąposzczetów. Z południow ych części naszego k ra ju znany d o ty c h czas z Sudetów W schodnich, K otliny Now otarskiej, W yżyny Krakowsko- W ieluńskiej, B eskidu Sądeckiego i Bieszczadów. Tubifex tubifex ( M u l l e r, 1774) Stanow iska n r: 6, 12, 25, 26, 30. Zam ieszkuje rozm aite ty p y zbiorników w odnych. B ardzo liczny w p o to kach silnie zanieczyszczonych przez ścieki (S z c z ę s n y 1974). Często spotykany także w jeziorach tatrzańskich ( H r a b e 1939a). G atunek kosm opolityczny. W Polsce bardzo pospolity. Haplotaxidae Haplotaxis gordioides (H a r t m a n n, 1821) Stanow iska n r: 8, 9, 11, 23, 24. H. gordioides jest przez wielu autorów uw ażany za gatunek stenoterm icz (Ce k a n o v s k a j a 1962, B r in k h u r s t 1963), zam ieszkujący głównie czyste i zimne potoki i jeziora (H r a b e 1937a; 1939a, b). W ystępuje zarówno na dnie kam ienistym, jak i piaszczystym lub m ulistym (C e k a n o v s k a j a 1962; K u b ić e k e t al. 1971). B ardzo częsty w żw irow iskach i kam ieniskach przy brzegach p o toków ( K a spr z a k 1973a, b, c; Cook 1969). Zamieszkuje całą H olarktykę (B r in k h u r s t 1966b); w Polsce znany tylko z południowych części kraju (M o s z y ń s k a 1962; K a s p r z a k 1973a, b). Lum briculidae Lumbriculus variegatus (M u l l e r, 1774) Stanow iska n r: 3, 17, 18, 29. Najliczniej występował na stanow isku nr 17. N a pozostałych znalazłem tylko nieliczne osobniki. Zamieszkuje różne zbiorniki wodne, ale najliczniej i najczęściej spotykany w m okradłach.

15 15 O ligochaeta. II 71 G atunek holarktyczny. W Polsce pospolity, znany z wielu stanowisk. W K arpatach jedynie z T atr ( M o s z y ń s k a 1962) oraz Beskidu Zachodniego i Bieszczadów ( K a s p r z a k 1973b). Stylodrilus heringianus C l a p a r e d e, 1862 Stanow iska n r: 2, 4-7, 9, 10, 12, 13, 17, 18, 20, 22, 25, 27, 28, 31, 32. Szczególnie liczny na stanow iskach n r 9, 18 i 32. N a pozostałych z n a lazłem jedynie pojedyncze osobniki. W ystępował głównie w wodach bieżących, gdzie spotykany był w rum oszu odcinków prądow ych oraz w zastoiskach o dnie żwirow ato-kam ienistym, niekiedy z dużą domieszką gliny. W tym ostatnim środow isku bardzo często znajdow any razem z N ais elinguis. W ystępuje głównie w żw irow ato-kam ienistym dnie potoków i rzek oraz w przybrzeżnych osadach aluwialnych. Rzadziej spotykany w jeziorach lub m okradłach. G atunek holarktyczny. W Polsce znany głównie z południowej części kraju ( M o s z y ń s k a 1962; K a s p r z a k 1973a, b; S z c z ę s n y 1974; K a s p r z a k, S z c z ę s n y 1976). Trichodrilus cernosvitovi H r a b e, 1937 Stanow isko n r: 24. K ilka osobników tego bardzo rzadkiego gatunku znalazłem w tow arzystw ie H aplotaxis gordioides i N ais elinguis. C e r n o s v i t o y (1939) zalicza go do grupy gatunków zam ieszkujących w y łącznie wody podziemne, a L e r u t h (1939) uważa ten gatunek za troglobionta, co nie wydaje się być słuszne. D anych dotyczących ekologii T. cernosvitovi nie można uznawać za zupełnie pełne, ponieważ gatunek ten znany był dotychczas na świecie tylko z jednego stanow iska w Belgii, skąd został opisany na podstaw ie dwóch osobników, spośród k tórych tylko jeden był zupełnie d o j rzały płciowo i m iał w ykształcone narząd y rozrodcze. W szystkie znalezione przeze mnie osobniki T. cernosvitovi były zupełnie dojrzałe płciowo. Szczególnie charakterystyczna u tego gatunku jest budowa m ęskich organów płciowych. B ardzo długie, ru ro w ate a tria zajm ują całą d łu gość X segm entu oraz znaczną część, niekiedy połowę, X I segmentu (rys. 11). N a zewnątrz otw ierają się w przedniej części X segm entu, są silnie umięśnione i zwężają się mocno w kierunku otw oru zewnętrznego. Jed n a para zbiorników nasienia w ystępuje w segmencie X I. Zbiornik nasienia składa się z bardzo dużej, owalnej am puły, obficie wypełnionej przez nasienie i krótkiego, cienkiego przewodu wyprowadzającego, otwierającego się na zewnątrz w przedniej części segm entu X I (rys. 11). H r a b e (1937b), który przedstaw ił bardzo szczegółowy opis tego gatunku (rys ) uważa, że charakterystyczną cechą T. cernosvitovi jest, poza budową męskiego a p aratu rozrodczego, występowanie w przed

16 72 K. Kasprzak 1 6 Rys. 11. Trichodrilus cernosvitovi, a tria i zbiorniki nasienia (receptacula seminalis). Rys. 12, 13. B udow a narządów rozrodczych u Trichodrilus cernosvitovi: 12 atriu m, 13 przek rój podłóżny przez zbiorniki nasienia (receptacula sem inalis): według H r a b e g o 1937 b. niej części X I segm entu fałdu skórnego (rys. 12), utworzonego przez mięśnie ściany ciała. U osobników znalezionych przeze mnie fałd taki nie występuje. Sądzę, że pow stał on w tórnie, podczas u trw ala n ia zwierzęcia w płynie k o n serw ującym, co przypuszcza także i H r a b e (1. c.). Liczba segm entów T. cernosvitovi nie jest dotychczas znana, poniew aż zarów no osobniki znalezione

17 17 O ligochaeta. II 73 p rzez H r a b e g o, ja k i o so b n ik i zn a le z io n e w P ie n in a c h m ia ły o d erw a n ą ty ln ą część cia ła. G atunek ten ze względu na budowę aparatu rozrodczego, głównie męskich organów płciow ych, ta k w yraźnie różni się od innych gatunków rodzaju T richodrilus C la p., że pom yłka jest wykluczona. Zasadniczą cechą budowy męskich organów rozrodczych T. cernosvitovi jest kształt i wielkość atriów, które są bardzo silnie wydłużone i u osobników zupełnie dojrzałych płciowo zajm ują segm enty X i X I. Tak duże atria nie w ystępują u żadnych innych znanych dotychczas gatunków tego rodzaju z w yjątkiem T. spelaeus M o s z y ń s k i, D latego cecha ta w połączeniu z w ystępow aniem jednej p a ry zbiorników nasienia w segmencie X I i parzystych męskich otworów płciowych w segmencie X, bardzo dobrze wyróżnia ten gatunek spośród innych ( H r a b e 1960, 1971; C o o k 1971). H r a b e (1937b) w swojej dyskusji n ad podobieństw em T. cernosvitovi z innym i gatunkam i rodzaju Trichodrilus pisze, że gatunek ten bardzo trudno odróżnić od T. spelaeus, u którego atria są także bardzo długie, być może naw et dłuższe niż u T. cernosvitovi. Jed n ak u T. spelaeus atria otwierają się na zew nątrz w różnych segmentach, a mianowicie jedno atrium otwiera się w segm encie IX, a drugie w segmencie X ( M o s z y ń s k i 1936). O tej w łaściwości budow y męskiego aparatu rozrodczego T. spelaeus nie m a w dyskusji żadnej wzmianki. Dopiero w znacznie późniejszej pracy H r a b e g o (1960) cecha ta została uw zględniona w kluczu do oznaczania gatunków ro d zaju Trichodrilus. W ynika stąd, że H r a b e (1960) uważa T. spelaeus za dobry gatunek. Odmiennego zdania jest natom iast C o o k (1971), który T. spelaeus uznaje za species inquirenda, ponieważ gatunek ten został niezbyt dokładnie opisany tylko na podstaw ie jednego osobnika o anom alnej, jak sądzi C o o k, budowie aparatu rozrodczego. Nie podaje on jednak żadnego dowodu na poparcie tego twierdzenia. F aktem jednak jest, że opis T. spelaeus opublikow any przez M o s z y ń s k ie g o (1936) jest stosunkowo mało dokładny. Poza tym autor nie zamieścił w swojej pracy żadnych, choćby naw et schem atycznych rysunków om aw ianych cech. T. cernosvitovi znany jest dotychczas tylko z Belgii, gdzie znaleziony został w źródle Clinchegneux w miejscowości W aha koło M arche-en-fam enre ( H r a b e 1937b, C e r n o s v i t o v 1939, L e r u t h 1939). G atunek nowy dla fauny Polski. Trichodrilus moravicus H r a b e, 1938 Stanow iska n r: 26, 28, 32. Znalazłem zaledwie trzy osobniki tego rzadkiego gatunku. W edług Ć e r - n o s v i t o v a (1939) jest on charak tery sty czn y dla wód podziem nych. W szystkie znalezione osobniki T. moravicus były dojrzałe płciowo. Drobne a tria składają się z owalnej, praw ie okrągłej, silnie um ięśnionej am puły z w y raźnym, grubym przewodem w yprowadzającym (rys. 14). N a szczycie każdej z am puł w idocznych jest kilka drobnych kom órek p ro statycznych. Dwie p a ry

18 74 K. Kasprzak 18 Rys. 14. Trichodrilus moravicus, atrriu m i zbiorniki nasienia (receptacula seminalis). zbiorników nasienia otw ierają się na zew nątrz w segmencie X I i X II. Zbiorniki nasienia są drobne, słabo umięśnione i składają się z nieregularnej am puły i długiego przewodu wyprowadzającego. Budow a i postać organów rozrodczych u znalezionych osobników jest zgodna z opisem i rysunkam i zamieszczonymi w pracy H r a b e g o (1938). G atunek europejski. W Polsce znany dotychczas wyłącznie z Sudetów W schodnich, gdzie znaleziony został w okolicach Śnieżnika K łodzkiego w p o toku wypływającym z jaskini ( H r a b e 1937a, 1938). Poza tym znany wyłącznie z Czechosłowacji, gdzie znajdow any był w potokach wypływających z jaskiń krasowych w okolicach B rna na M orawach ( H r a b e 1938). XI XII Branchiobdellidae Branchiobdella parasita H e n l e, 1835 Stanow isko n r: 18. Jeden tylko osobnik znaleziony został na pancerzu raka Astacus astacus (L.). B. parasita w ystępuje głównie n a pancerzu raków Astacus astacus (L.), A. leptodactylus W s c h., a także Austropotamobius torrentium ( S c h r.) ( P o p 1965, H a l g o ś 1972). G r a b d a i W i e r z b i c k a (1969) uważają, że nie m ożna go uznać za typowego pasożyta, ponieważ odżywia się głównie pokarm em pochodzącym ze środowiska zewnętrznego (okrzemki, wioślarki, oczliki), a rak jest dla tego gatunku jedynie środkiem lokomocji. O w ystępowaniu w przewodzie pokarmowym B. parasita dużej ilości okrzem ek donoszą także K a h l i W o j t a s (1974), uw ażając ten g atu n ek za kom ensala, względnie półpasożyta. Szczęki u B. parasita (rys. 15) są m asywne, trójkątne, z jednym dużym, tępo zakończonym zębem oraz trzem a ząbkam i bocznymi. Liczba ząbków bocznych może być zm ienna i wahać się w granicach od 2 do 4 ( C e k a n o v s k a j a 1962; K a r a m a n 1967; K a h l, W o j t a s 1974). Zbiornik nasienia (rys. 16) u tego g a tu n k u jest kulisty, cienkościenny z bardzo k rótkim przew odem w yprow a-

19 19 O ligochaeta. II 75 Rys Branchiobdella parasita: 15 szczęka grzbietow a, 16 zbiornik nasienia (recep tacu lum seminis), 17 penis. dzającym. A m puła zbiornika nasienia może mieć także k sz ta łt owalny, w zględnie kolbow aty ( C e k a n o v s k a j a 1962). Penis (rys. 17) zaopatrzony jest w delik a tn ą listewkę z umieszczonymi na niej bardzo drobnym i oskórkowymi ząbkam i. B. parasita je s t gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w E uropie, znanym dotychczas z Francji, Niemiec, Rum unii, W ęgier, Jugosławii, W łoch i Zw. Radzieckiego ( P o p 1965). O jego rozm ieszczeniu w Polsce, podobnie ja k i in nych gatunków z ro d zaju Branchiobdella O d i e r, b ra k jest szczegółowych d a nych. Znany jest dotychczas zaledwie z kilku stanowisk, a mianowicie z rzeki G rabi ( W o j t a s 1964), Czarnego J a ru w b. pow. olsztyńskim ( G r a b d a, W i e r z b i c k a 1969), drobnych cieków na W yżynie Małopolskiej ( K a h l, W o j t a s 1974) oraz z Bielinka nad Odrą, skąd gatunek ten podaje K o l l m a n s p e r g e r (M o s z y ń s k a 1962). Poza tym gatunek ten występował na rakach niewiadomego pochodzenia, kupionych w Poznaniu ( M o s z y ń s k i, M o s z y ń s k a 1957). Tak m ała ilość danych o w ystępowaniu w Polsce przedstawicieli rodzaju Branchiobdella związana jest głównie z obserwowanym od szeregu lat ustępow aniem raków szlachetnych ze zbiorników wodnych w wielu regionach naszego kraju. Na coraz to pospolitszym raku am erykańskim (Gambarus affinis S a y ) skąposzczety te nie w ystępują. PODSUM OW ANIE 1. Ogółem na terenie Pienin zebrano 854 osobniki skąposzczetów wodnych reprezentujących 18 gatunków. Najczęściej i najliczniej poławiane były dwa g a tu n k i: N ais elinguis i Stylodrilus heringianus. 2. N ow y dla fau n y Polski okazał się Trichodrilus cernosvitovi, a cztery

20 76 K. Kasprzak 20 g a tu n k i: Rhyacodrilus falciformis, Haplotaxis gordioides, Trichodrilus moravicus i Branchiobdella parasita są nowe dla fauny Pienin. Z Pienin znanych jest obecnie około 30 gatunków skąposzczetów wodnych, co stanowi około połowę w szystkich gatunków ty ch zw ierząt znalezionych dotychczas w K a rp a ta c h. 3. N ajbardziej specyficzną fauną skąposzczetów charakteryzuje się rumosz i przybrzeżne zastoiska potoków oraz D unajca, a także eutroficzne m łaki turzycow e. Znalezienie w D unajcu i w dolnym biegu p o toku K rośnica w K ro ś cienku Limnodrilus hoffmeisteri i Tubifex tubifex, które uważane są za gatunki saprobow e, w skazuje na znaczne zanieczyszczenie ty ch cieków. 4. W związku z projektow aną budow ą zapory wodnej na D unajcu w re jo nie Czorsztyn Niedzica przedstawiono krótką prognozę zmian w faunie skąposzczetów tej rzeki oraz terenów przyległych. Przypuszczać można, że w związku ze zm ianam i stosunków wodnych w D unajcu następować będzie rozwój gatunków fito- i pelofilnych przy ograniczeniu w ystępow ania i liczebności takich gatunków jak Nais elinguis i Stylodrilus Jieringianus. G atunki te uważane niekiedy za form y stenoterm iczne są obecnie dom inantam i w faunie dennej tej rzeki. Ponadto spodziewać się można, że fauna skąposzczetów środow isk prądow ych zalanego odcinka ulegnie zniszczeniu, a w nowo u tw o rzonym zbiorniku zaporowym intensywnie rozwinie się fauna skąposzczetów złożona z gatunków fito- i pelofilnych. Niektóre z nich mogą być spotykane m asowo, głównie w pierw szych latach istnienia zbiornika. N a terenach p rz y ległych do zbiornika zm iany w faunie skąposzczetów przejaw iać się będą głów nie w zaniku szeregu gatunków typowo lądowych z rodziny Lumbricidae i Enchytraeidae oraz rozwoju gatunków am fibiotycznych i gatunków związanych z drobnym i zbiornikam i wodnym i. Zakład Biologii Rolnej PAN Poznań, Świerczewskiego 19 PIŚM IEN N IC TW O A l im o v A. F D onnaja fauna reki Nevy. W : Zagrjaznenie i samooćiscenie reki Nevy. T rudy zool. In st. Akad. N auk SSSR, Leningrad, 45: , 4 ff., 7 tt. B r e t s c h e r K Beobachtungen iiber Oligochaeten der Schweiz. Rev. suisse Zool., Geneve, 9: , 21 ff. B r i n k h u r s t R. O In tro d u cto ry Studies on the B ritish Tubificidae (Oligochaeta). Arch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 56, 4: , 14 ff., 1 t. B r i n k h u r s t R. O A Guide for the Identification of B ritish A quatic Oligochaeta. Sci. publ. freshw at. biol. Ass., Ambleside, 22: 1-52, 13 ff., 1 tab. B r i n k h u r s t R. O. 1966a. The Tubificidae (Oligochaeta) of polluted w aters. Verh. int. Vereinig. Lim nol., S tu ttg a rt, 16: , 3 ff.

21 21 O ligochaeta. II 77 B r i n k h u r s t R. O. 1966b. A taxonom ic revision of th e family Haplotaxidae (Oligochaeta). J. Zool., London, 150: 29-51, 2 ff., 2 tt. B r i n k h u r s t R. 0., K e n n e d y C. R Studies on tbe biology of the Tubificidae (A nnelida, Oligochaeta) in a polluted stream. J. Anim. Ecol., Oxford, 34, 2: , 1 f., 13 tt. Ce k a n o v s k a j a O. Y Vodnye m aloscetinkovye cervi fauny SSSR. Opred. po faunie SSSR, 78, M oskva-l eningrad, 411 p p., 256 ff., 2 tt. C e r n o s v it o v L Die O ligochaetenfauna der K arpathen. Zool. Jb. Syst., Jena, 55: 1-28, 4 ff., 1 tab l. ' C e r n o s v i t o v L Prispevky k poznani fauny tatran sk y ch Oligochaetu. Vestn. k. c. spoi. N auk, P ra h a, 1930, 9: 1-8. C e r n o s v it o v L Etudes biospeologigues. X (1). Catalogue des Oligochetes hypoges. Bull. Mus. roy. H ist. nat. Belg., Bruxelles, 15, 22: Cook D. G O bservations on the Life H istory and Ecology of Some Lumbriculidae (A nnelida, Oligochaeta). H ydrobiologia, The H ague, 34, 3-4: , 2 ff., 6 tt. Cook D. G Lumbriculidae. W : R. O. B r i n k h u r s t, B. G. M. J a m ie s o n, A quatic Oligochaeta of th e World* E dinburgh, pp , 13 tab l. D u m n ic k a E Oligochaetes (Oligochaeta) of some stream s of the High T a tra Mts and of th e R iver Białka T atrzańska. A cta H ydrobiol., K raków, 18: , 4 ff., 2 tt. G r a b d a E., W ie r z b ic k a J The problem of parasitism of the species of th e genus Branchiobdella O d i e r, Pol. Arch. H ydrobiol., W arszawa, 41 (29), 1: , 3 ff., 3 tt. IIalgoś J Prispevok k poznaniu ektoparazitickycli cervov radu Branchiobdellida na Slovensku (Annelida, Clitellata). Acta Rer. nat. Mus. nat. Slov., B ratislava, 18, 1: 63-67, 1 f., 1 foto., 1 m apka. H a r m a n W. J The Naididae (Oligochaeta) of Surinam. Zool. Verh., Leyden, 133: 3-36, 6 ff. H r a b ż S U ber Moraviodrilus pygmaeus n. g. n. sp., Bhyacodrilus falciformis B r., Ilyodrilus bavaricus O s c h m. u n d Bothrioneurum vejdovskyanum S t. Spisy prir. M asaryk U niv., Brno, 209: 3-19, 14 ff. H r a b e S. 1937a. Pfispevek k poznani zvifeny K ralickeho Sneżniku. Sborn. Kl. p rir., Brno, 2 0 : H r a b e S. 1937b. Utudes biospeologiques (1). V. C ontribution a l etude du genre Trichodrilus (Oligoch., Lumbriculidae) et description de deux especes nouvelles. Bull. Mus. roy. H ist. n at. Belg., Bruxelles, 13, 32: 1-23, 12 ff. H r a b e S Trichodrilus moravicus und claparedei, neue Lum briculiden. Zool. Anz., Leipzig, 121, 3/4: 73-85, 10 ff. H rabe S. 1939a. B enticka zvifena ta tran sk y c h jezer. Sborn. Kl. p rir., Brno, 22: 1-13, 8 tt. H r a b e S. 1939b. Vodni Oligochaeta z Vysokych T ater. Vestn csl. zool. Spol., P raha, , 6-7: , 14 ff., 2 tt. II r a b ź S. 1939c. Pfispevek k poznani vodnich Oligochaet Cecil. Sborn. Kl. prir., Brno, 1938, 21: H r a b e S Oligochaeta limicola from the collection of Dr. S. H u s m a n n. Publ. Fac. Sci. U niv. P u rk., Brno, 7: , 26 ff. H r a b e S Oligochety Oneźskogo ozera po sboram B. M. A l e k s a n d r o v a v g. Publ. Fac. Sci. U niv. P u rk., Brno, 7: , 57 ff., 2 tt., 5 m apek. H r a b e S On Trichodrilus pragensis V e j d. (Oligochaeta, Lumbriculidae). Vestn. csl. Spol. zool., P rah a, 35, 3: , 3 ff. K a h l K., W o j t a s F Przegląd krajow ych gatunków z rodzaju Branchiobdella. Zesz. nauk. Uniw. łódz. Ser. 2. m at. przyr., Łódź, 56: 3-12, 6 ff., 1 t. K a r a m a n M Branchiobdellidae Jugoslavije (A n n elid a : Clitellata). Zborn. filozof, fak ult., P ristin a, 4: 39-64, 26 ff. K a r a m a n S. 1971a. O ligochaetenfauna Mazedoniens. Fragm. bale. Mus. macedon. Sci. n at., Skopje, 8, 4 (182): 29-40, 4 ff.

22 78 K. Kasprzak 22 K a r a m a n S. 1971b. B eitrag zur K enntnis der Siiswasseroligochaeten Mazedoniens. Zool. Anz., Leipzig, 186, 5/6: , K a s p r z a k K M ateriały do znajom ości skąposzczetów (Oligochaeta) W ielkopolski. Fragm. faun., W arszaw a, 18, 6: , 28 ff., 1 t. K a s p r z a k K. 1973a. N otatki o faunie skąposzczetów (Oligochaeta) Polski, I. Fragm. faun., W arszaw a, 18, 21: , 24 ff., 4 tt. K a s p r z a k K. 1973b. N o tatk i o faunie skąposzczetów (Oligochaeta) Polski, II. Fragm. faun., W arszaw a, 19, 1: 1-19, 9 ff., 1 t. K a s p r z a k K c. Skąposzczety (Oligochaeta) wód interstycjalnych. P rz. zool., W rocław, 17, 1: 41-44, 1 f., 1 t. K a s p r z a k K. 1973d. W pływ podgrzanych wód zrzutow ych z elektrow ni na faunę skąposzczetów (Oligochaeta) jezior konińskich. IX Zjazd Pol. Tow. H ydrobiol., streszczenia referatów, Poznań, pp K a s p r z a k K B adania nad skąposzczetam i (Oligochaeta) dolnego biegu rzeki W ełny. Fragm. faun., W arszaw a, 20, 24: , 5 ff., 9 tt. K a s p r z a k K Nowe dane o skąposzczetach (Oligochaeta) Gorców i Beskidu Sądeckiego. P rz. zool., W rocław, 21, 1: K a s p r z a k K., S zc z ę sn y B Oligochaetes (Oligochaeta) of the R iver Raba. A cta H ydrobiol., K raków, 18: 75-87, 5 ff., 4 tt. K o w a l e w s k i M. 1914a. M ateryały do fauny polskich skąposzczetów w odnych (Oligochaeta aquatica). Część II. Spraw. Kom. fizjogr., K raków, 48: K o w a l e w s k i M. 1914b. Rodzaj Aulodrilus B r e t s c h e r 1899 i jego przedstawiciele. Rozpr. W ydz. m at.-przyr. PAU, K raków, 3, 14B (54B), 2: , 3 ta b l. K u b i ć e k F., O b r d l i k P., S u k o p I To th e understanding of q u an titativ e relations of zoobentos in our stream s. Scripta Fac. Sci. nat. Ujep. B runen., Biologia, Brno, 2, 1: 75-92, 1 f., 12 tt. L a a k s o M Records of aquatic Oligochaeta from Finland. Ann. zool. fenn., Helsinki, 4: , 1 f., 2 tt. L a a k s o M New records of aquatic Oligochaeta from F inland. Ann. zool. fenn., H elsinki, 6: , 3 ff. L e r u t h R L a biologie du dom aine souterrain e t la faune cavernicole de la Belgique. Mćm. Mus. roy. H ist. n at. Belg., Bruxelles, 87: 1-506, 61 ff., 2 tt. M i l b r i n k G Com m unities of Oligochaeta as indicators of w ater pollution is Swedish lakes. A cta U niver. U ppsal., U ppsala, 221: 1-14, 2 tab!. M il b r i n k G On th e Use of Indicator Com m unities of Tubificidae and some Lumbriculidae in the Assessment of W ater P ollution in Swedish Lakes. Zoon, U ppsala, 1: , 1 f. M in k ie w ic z S Przegląd fa u n y jezior tatrzańskich. Spraw. Kom. fizyogr., K raków, 48: , 5 tt. M o s z y ń s k a M Skąposzczety (Oligochaeta). K atalog fauny Polski, 11, 2. W arszaw a, 69 pp. M o s z y ń s k i A Skąposzczety (Oligochaeta) Pom orza. P r. Kom. m at. przyr. Pozn. T PN, B, Poznań, 7: M o s z y ń s k i A Die H óhlenfauna des G latzer Schneeberges. 9. Ein neuer V ertreter der G attung Trichodrilus Cl a p. (Trichodrilus spelaeus nov. spec.) aus dem Stollen in N eu-k lessengrund. Beitr. Biol. G latzer Schneeberges, B reslau, 2: M o s z y ń s k i A., M o s z y ń s k a M Skąposzczety (Oligochaeta) Polski i niektórych krajów sąsiednich. P r. Kom. m at. przyr. Pozn. T PN, Poznań, 18: , 20 tt. P o p V System atische Revision der europaischen Branchiobdelliden (Oligochaeta). Zool. Jb. S yst., Jen a, 92: , 11 ff., tab ela w tekście. P o p V Faunistische Forschungen in den G rundw assern des Nahen Ostens. X II. O ligochaeta (Annelidae). Arch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 73, 1: , 5 ff.