Czy osoby dorosłe potrafią ocenić swoją pamięć? Szacowanie poziomu przypomnień bodźców werbalnych i niewerbalnych (JOL)

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2014;11(2):31-40 artykuł oryginalny original article Czy osoby dorosłe potrafią ocenić swoją pamięć? Szacowanie poziomu przypomnień bodźców werbalnych i niewerbalnych (JOL) Are adults able to evaluate their own memory? Estimating the level of reminders of verbal and non-verbal stimuli (judgment of learning JOL) Ewa Małgorzata Szepietowska Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS Słowa kluczowe: ocena własnej pamięci, dorosłość, szacowanie poziomu przypomnień Key words: of own memory, adulthood, judgment of learning (JOL) Streszczenie Wstęp. Ludzie często skarżą się na swoją pamięć. Skargi na pamięć mogą ukierunkować diagnozę kliniczną. Brakuje jednak technik, które pozwalałyby porównać sądy na temat własnej pamięci z wykonaniami. Techniki typu JOL polegają na zestawieniu sądów i wykonań. Materiał i metody. Badania takie przeprowadzono w 2 grupach osób dorosłych: młodszych (N=26; Mwiek=47,73 SD=8,6) i w wieku senioralnym (N=30; Mwiek=70,9 SD=6,19). Zadaniem uczestnika było szacowanie poziomu przypomnienia bodźców, które były następnie przezeń odtwarzane. Wykorzystano 2 typy zadań: z użyciem słów i wzorów geometrycznych. Wyniki. Niezależnie od wieku, szacowana możliwość przypomnienia słów i poziom ich odtworzeń był wyższy niż bodźców niewerbalnych. W tym zakresie badani zaniżali swoje możliwości. W przypadku bodźców niewerbalnych wykonania i oszacowania nie różniły się. Biorąc pod uwagę wiek, młodsi wyżej szacowali i lepiej przypominali oba typy bodźców niż seniorzy, ale ujawnili tendencję do niedoceniania. U seniorów nie odnotowano wyraźnych różnic pomiędzy sądami a wykonaniami w obu zadaniach. Wnioski. Dane sugerują, że wiek jak i typ bodźca są znaczące dla formułowania sądów o własnej pamięci. PGP 186 Ewa Małgorzata Szepietowska Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS Pl. Litewski 5, Lublin Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 32 Summary Introduction. People often complain about their own memory. The memory complaints may be clinically significant. However, because of the lack of techniques it s impossible to compare judgments about own memory with performances. JOL techniques allow a comparison between beliefs and performances. Material and methods. The study involved two groups of adults: younger adults (N=26; Mage=47,73 SD=8,6) and seniors (N=30; Mage=70,9 SD=6,19). The task for the participants was to estimate the level of remembering of the given material, which was reminded afterwards. There were two types of material used: words and geometric patterns. Results. Regardless of age, beliefs about possibilities of recalling of words and the level of actual reminding was higher than non-verbal stimuli. In this aspect, the participants underestimated their capabilities. Beliefs and the performances in the task using nonverbal stimuli did not differ. Given the age, younger participants higher estimated and better reminded both types of stimuli than seniors, but still revealed a tendency to underestimate. Seniors did no differ in the level of beliefs and the performances in both tasks. Conclusions. The data suggest that the age and type of stimulus are significant for formulating judgments about own memory. Wprowadzenie Sądy o własnej pamięci ujawniają się w postaci przekonań o własnych możliwościach przypominania i zapominania, o sprawności mnestycznej w życiu codziennym, refleksji na temat źródeł i prawdziwości wspomnień [1]. Najwięcej uwagi poświęcono zawartości sądów o własnej pamięci osób z grup klinicznych [1; 2]. Ta subiektywna ocena może być niewłaściwa, ujawniając się w postaci nieświadomości deficytów mnestycznych i przeceniania własnych możliwości. Interesujące, że skargi na pamięć (niezadowolenie z niej, niedocenianie) wydają się być powszechne w populacji nieklinicznej, i często są traktowane przez klinicystów jako wskaźnik (predyktor) istniejących obiektywnie trudności pamięciowych [3]. Jednak relacje pomiędzy sądami o własnej pamięci a rzeczywistą jej sprawnością są złożone choćby ze względu na to, że każdy z tych aspektów pozostaje pod wpływem różnych zmiennych. Sądy tworzone są na podstawie potocznej wiedzy o pamięci, danych o efektywności własnej pamięci, porównań Ja Inni, pozostając także pod wpływem czynników osobowościowych i stereotypów społecznych [4]. Spośród czynników indywidualnych, wiek w powiązaniu z płcią istotnie wpływają na przekonania o własnej pamięci. Mężczyźni, częściej niż kobiety, są przekonani o pogorszeniu pamięci, ale to kobiety zwykle podkreślają niekorzystne zmiany w jej zakresie zachodzące wraz z wiekiem [2]. Większość badań wskazuje na występowanie wyższego poczucia osłabienia pamięci wśród osób starszych w porównaniu do młodszych, niemniej wyniki analiz są dyskusyjne [5]. Wraz z wiekiem narasta czujność wobec własnych kompetencji, ale też mogą one być oceniane z pominięciem własnego wieku biologicznego a zatem tak, jakby nic się w zakresie pamięci nie zmieniło od kilkunastu lat [6]. Zawartość subiektywnej oceny może być także efektem uruchomienia skryptów społecznych (na starość pamięć się psuje), efektem zmiany hierarchii potrzeb, a wobec tego zapamiętywania tego, co rzeczywiście wydaje się ważne, czy wreszcie efektem, powiązanego z wiekiem i uświadamianego przez człowieka osłabienia pewnych aspektów pamięci, np. epizodycznej i funkcji wykonawczych [7, 8, 9]. Często sądy te nie pokrywają się z realną efektywnością, a rozbieżności obejmują zakres od przeceniania do niedoceniania własnej pamięci [10, 11]. Skargi formułują także młodzi dorośli, zauważając trudności pamięciowe pod wpływem uwag otoczenia ale uznając je za skutek braku koncentracji uwagi i działania czynników zewnętrznych; starsi dorośli swoje problemy z pamięcią wiążą ze starzeniem się uznając je także za nieodwracalne [12]. Zatem, mimo powszechności skarg na pamięć i niezadowolenia z niej, ich mechanizmy są zróżnicowane. Potwierdzano także związek pomiędzy cechami osobowościowymi a różnorodnie mierzoną subiektywną oceną własnej pamięci. Lęk i depresja okazały się niezależnymi predyktorami subiektywnej negatywnej oceny u młodych dorosłych. Lęk nasila potrzebę korzystania

3 33 z pamięci zewnętrznej (notatek, notesów) z powodu przekonania, że własna pamięć nie funkcjonuje prawidłowo, i co ciekawe, kierunek tych relacji nie jest jasny tzn. czy taka preferencja wynika z rzeczywiście słabych efektów przypominania czy też jest strategią potwierdzania słabości własnej pamięci w celu potwierdzenia posiadanej samowiedzy [13, 14, 15]. Istotną kwestią jest związek pomiędzy metodą samooceny a wynikiem. W zasadzie nie dysponujemy technikami, które pokazywałyby relacje pomiędzy sądami a realizacją. Często funkcję diagnostyczną spełniają bezpośrednie pytania o poczucie efektywności pamięci i jej zmiany lub też zestawienie wypowiedzi badanego z informacjami od bliskich (istotne w diagnozie rozwoju MCI i otępień). Z kolei opisywane w piśmiennictwie anglojęzycznym kwestionariusze, zależnie od treści itemów, często tendencyjnych, mogą angażować schematy/ukryte teorie Ja czy heurystyki odnoszące się do samoopisu. Interesujących danych dostarczają metody eksperymentalne (np. wykorzystane w badaniach własnych zadania typu JOL; judgment of learning) wymagające subiektywnej oceny przewidywanego poziomu zapamiętania/odtworzenia informacji z możliwością bieżącej kontroli poziomu realizacji i sądów. Nieliczne dane wskazują, że osoby z różnych faz dorosłości nie różnią się pod względem adekwatności oceny własnej pamięci tj. subiektywna ocena jest porównywalna z realizacją, niezależnie od tego, jakie przekonania są formułowane w kwestionariuszach i wywiadzie [7, 12]. Konkludując, istnieje różnica w mechanizmach oceny własnej pamięci uruchamianych zależnie od zastosowanej techniki, w tym typu bodźca (werbalne-niewerbalne), instrukcji (np. informowanie lub nie badanego o wyniku) czy sposobu aktualizacji (rozpoznawanie, swobodne przypominanie) [16, 17, 18]. Badania nad związkiem pomiędzy sądami o własnej pamięci (i szerzej metapamięcią) a typem bodźca są jednostkowe, niemniej wskazuje się, że odtwarzanie słów wydaje się być łatwiejsze gdyż ma charakter automatyczny w związku z łatwym dostępem do zawartości pamięci semantycznej, natomiast bodźców wzrokowych czy nietypowych wymaga wysiłku poznawczego i kontroli, stąd zadanie takie może być przez osoby badane oceniane jako trudne [19]. Materiał i metoda Celem podjętych badań było określenie związku pomiędzy wiekiem dorosłych osób (z dwóch faz dorosłości) a subiektywną oceną możliwości zapamiętania materiału i wykonaniem w warunkach zastosowania dwóch typów bodźców werbalnych i niewerbalnych. Do badań zaproszono 56 osób dorosłych (Mwiek=60,2 SD=13,8) z dwóch grup wiekowych. Uczestnicy są osobami samodzielnymi w życiu codziennym, nieleczącymi się z powodu schorzeń neuropsychiatrycznych. W grupie M (młodsi dorośli) znalazło się 26 uczestników (Mwiek=47,73, SD=8,6), w grupie S (starsi dorośli) 30 osób (Mwiek=70,9, SD=6,19). Liczba kobiet i mężczyzn nie różnicowała grup (M: 16K/10M; S: 25K/5M; χ2=3,37 p=0,07). Młodsi uczestnicy uzyskali w większości wykształcenie średnie i wyższe (21 osób), podstawowe/zawodowe 5; wśród S także dominowało wykształcenie średnie i wyższe (23 osoby), zaś 7 legitymowało się podstawowym/zawodowym. Wykorzystano zadania bazujące na technice JOL (judgment of learning). Technika ta (w różnych modyfikacjach) polega na szacowaniu poziomu wyuczenia się jakiegoś materiału w jednej/wielu próbach. W odróżnieniu od technik kwestionariuszowych przeznaczonych do oceny własnej pamięci i bazujących na semantycznym aspekcie pamięci autobiograficznej, ta uruchamia procesy decyzyjne, pamięć operacyjną i epizodyczną pozwalając modyfikować sądy w oparciu o wykonania [20]. Zastosowano 2 warianty z użyciem bodźców werbalnych i z użyciem bodźców niewerbalnych [21]. W wersji werbalnej uczestnik był informowany, że jego zadaniem będzie zapamiętanie listy 10 słów w 6 próbach. Przed pierwszą prezentacją listy proszono o oszacowanie, ile słów jak sądzi będzie mógł przypomnieć. Następnie lista była prezentowana, a badany przypominał słowa o wyniku był każdorazowo informowany. Całość badania zawierała 6 takich etapów (szacowanie, prezentacja listy, przypominanie). W analizie uwzględniono sumę szacowań (łącznie maksymalnie 60 słów), sumę przypomnianych słów (łącznie maksymalnie 60 słów). W wersji niewerbalnej uczestnik był proszony o wykonanie takiego samego zadania: tym razem bodźce tworzyły figury geometryczne. Szacunki mogły wynosić max. 60, przypominanie także 60 słów. Słowa z listy tworzyły rzeczowniki, o wysokiej frekwencji występowania w języku polskim, natomiast figury zaczerpnięto z testu DUM i uzupełniono innymi (kryteriami doboru były oceny sędziów kompetentnych figur ostatecznie wybrano te, które zostały określone jako łatwe).

4 34 Analizy danych przeprowadzono z wykorzystaniem programu SPSS IBM 20, z użyciem jednoczynnikowej analizy wariancji z powtarzanym pomiarem w modelu mieszanym. Czynniki wewnątrzobiektowe tworzyły zadania (4), czynnik międzyobiektowy grupa (M, S) schemat: grupa (2) x zadania (4) [22]. Wyniki Wyniki (średnie M, odchylenia standardowe-sd) uczestników zawiera tabela 1 Tab. 1. Wyniki (M, SD) uczestników (grupa M i S) Tab. 1. Results (M, SD) of participants (M and S groups). zmienna Grupa M M (SD) Grupa S M (SD) Słowa sądy 42,08 (7,28) 41,27 (8,49) Słowa realizacja 47,12 (6,38) 42,43 (9,30) Wzory sądy 35,19 (8,09) 29,60 (9,25) Wzory realizacja 37,38 (7,99) 29,07 (10,49) Na 60 możliwych do przypomnienia słów/figur (i 60 ocenionych jako możliwych do zapamiętania), badani z grupy M przypominali około 78% bodźców (szacunki 71%), z grupy S zaś 70% (szacunki 68%); w przypadku figur osoby z grupy M oceniały poziom przypomnień na 58% (rzeczywisty wynik 62%), z grupy S na 49% (wynik uzyskany 48,5%). Większe zróżnicowanie wyników widoczne jest w grupie S. Aby ocenić wpływ różnych czynników i ich interakcji na wyniki, zastosowano analizę wariancji jednoczynnikowej z powtarzanym pomiarem w schemacie mieszanym. W tabeli 2 zamieszczono wyniki (wartości F, p oraz siła efektu η2). Tab. 2. Analiza wariancji dla pomiarów powtarzalnych: uzyskane efekty Tab. 2.One-way univariate repeated measure ANOVA: the results efekty F (p) η2 zadania 95,89 (0,001)*** 0,64 zadania x grupa 9,25 (0,004)** 0,15 Grupa 5,91 (0,02)* 0,09 *p 0,05; **p 0,01; ***p 0,001 Rezultaty wykazały, że przynależność do grupy wiekowej istotnie (p 0,02) kształtuje wyniki tj. młodsi uczestnicy wykonują zadania (łącznie: werbalne i niewerbalne/szacowania i wykonania) na wyższym poziomie (M=40,44) niż starsi (M=35,59) (ryc. 1). Efekt ten jest średnio silny tj. przynależność do grupy kontroluje 9% zmienności wykonania zadań. Odnotowano także efekt czynnika zadanie. Efekt ten jest bardzo silny, gdyż aż 64% wariancji wyników kontroluje typ zadania. I tak, w przypadku zastosowania bodźców werbalnych szacowania wszystkich

5 35 badanych są istotnie (p 0,001) niższe (M=41,6) niż późniejsze przypomnienie (M=44,6). Natomiast w sytuacji, gdy zastosowano bodźce niewerbalne (figury), sądy o poziomie ich realizacji (M=32,2) są nieistotnie niższe niż przypominanie (M=32,9; p=0,34) (por. ryc. 2). Wykazano także interakcje zadania x grupa. Efekt ten jest silny interakcja ta wyjaśnia 15% zmienności wyników. W grupie M szacowanie przypomnień słów było niższe niż realizacja (p 0,001), i podobna tendencja ujawniła się w przypadku zastosowania bodźców niewerbalnych: szacowanie poziomu przypomnienia figur było niższe od realizacji (p=0,04)(por. tabela 1). Odnotowano także istotne różnice pomiędzy poziomem szacowania przypomnień słów i figur, na korzyść tych pierwszych (p 0,001), a przypomnienie słów było wyższe niż figur (p 0,001). Natomiast w grupie S szacunki i poziom przypomnień słów nie różniły się (p=0,21), podobna tendencja dotyczyła zadania wymagającego oszacowania i przypomnienia figur (p=0,63). Typ bodźca różnicował szacunki wyższe były formułowane dla słów niż figur (p 0,001), a także, różnicował wykonania były one wyższe w przypadku zastosowania jako materiału bodźcowego słów (p 0,001) (ryc. 3). Aby zilustrować tendencje w grupach, posłużono się wskaźnikiem określonym jako kalibracja różnicą pomiędzy sądami a wykonaniami w zadaniu werbalnym i niewerbalnym. Podsumowując uzyskane wyniki można podkreślić, że młodsi badani wykazują tendencję do niedoceniania możliwości odtworzenia bodźców, szczególnie materiału werbalnego, starsi uczestnicy natomiast dokładnej kalibrują niżej szacują poziom wykonań ale też gorzej realizują zadania (ryc. 4). Podobnie jak w grupie M, starsi uczestnicy badań wykazują niedoszacowanie w odniesieniu do bodźców werbalnych. Ryc. 1. Wiek a wyniki (średnie z 4 zadań). Fig. 1. Age and results (means of 4 tasks).

6 36 Ryc. 2. Wyniki wszystkich badanych w kolejnych zadaniach (1-szacowanie poziomu przypomnienia słów, 2-przypominanie słów, 3-szacowanie przypomnienia figur, 4-przypominanie figur) Fig. 2. The results of participants in tasks (1-judgment of learning for words; 2-recalling of words, 3-judgment of learning for nonverbal stimuli, 4 recalling of nonverbal stimuli) Ryc. 3. Wiek a realizacja zadań (1-szacowanie poziomu przypomnienia słów, 2-przypominanie słów, 3-szacowanie przypomnienia figur, 4-przypominanie figur). Fig. 3. Age and realization of tasks ((1-judgment of learning for words; 2-recalling of words, 3-judgment of learning for nonverbal stimuli, 4 recalling of nonverbal stimuli).

7 37 Ryc. 4. Kalibracja: różnice pomiędzy szacowaniami a wykonaniami (ujemny oznacza tendencję do niedoceniania, dodatni do przeceniania; wynik bliski 0 oznacza zgodność pomiędzy sądami a wykonaniami). Fig. 4. Calibration: differences between judgments and performances (minus is a tendency to underestimate, plus is a tendency to overestimate, results close to 0 means the agreement between the judgments and the performances). Dyskusja Uzyskane wyniki pozwalają przedyskutować kilka ważnych kwestii. Po pierwsze, w ocenie własnej pamięci istotną rolę odgrywa typ bodźca (informacji), którego możliwość zapamiętania/odtworzenia mamy ocenić. Informacja o charakterze niewerbalnym jest prawdopodobnie oceniana przez badanych jako trudniejsza niż werbalna, stąd i sądy o jej przypomnieniach są bardziej ostrożne, a jednocześnie bardziej adekwatne. Więcej błędów w postaci przeceniania/niedoceniania może się pojawić wówczas, gdy materiał jest (uznawany za) łatwiejszy jak w przypadku słów. Wniosek ten jest spójny z nielicznymi doniesieniami wskazującymi, że różne cechy materiału stają się istotną przesłanką do formułowania sądów o jego zapamiętaniu. Materiał trudny czy też oceniony jako trudny (jak np. użyte tu bodźce geometryczne) przekłada się na formułowanie niskich szacunków (niskie JOL), łatwy natomiast (w postaci słów, szczególnie tych o wysokiej frekwencji występowania w danym języku) wiąże się z formułowaniem wyższych szacunków [23, 24]. Rezultat ten należy uznać za wartościowy dla diagnozy klinicznej, w której zwykle (jak np. w kwestionariuszach, wywiadzie) nie bierze się pod uwagę relacji pomiędzy typem informacji a przekonaniem o możliwości jej pamiętania. Inna kwestia, dotycząca metodyki oceny sądów o własnej pamięci, wiąże się z możliwością ich modyfikacji pod wpływem informacji o wykonaniu. W tych badaniach sytuację taką stworzono (6 prób), natomiast zazwyczaj procedura polega na jednokrotnej prezentacji bodźca, co nie pozwala badanemu kontrolować stopnia zbieżności sądów i wykonań. Oba te aspekty, a więc typ informacji (werbalnej uznanej prawdopodobnie za łatwiejszą niż niewerbalnej nietypowej, wymagającej wysiłku uwagowego) oraz informacje zwrotne uzyskiwane podczas wykonywania zadań, pozwalają uzyskać bardziej adekwatny obraz dynamiki procesów sądy ich korekta, co może też tłumaczyć bardziej korzystne rezultaty badanych tu dorosłych niż omawiane w piśmiennictwie [25]. Następnie, osoby w wieku senioralnym nie tylko wykonują zadania na niższym poziomie tj. odtwarzają mniej słów czy bodźców geometrycznych niż osoby ze średniej fazy dorosłości, ale też na niższym i bardziej adekwatnym poziomie oceniają swoje możliwości. Wniosek ten potwierdza różne doniesienia

8 38 na temat powiązanej z wiekiem niższej możliwości przypominania [26], wpisując się także w dyskusję o zdolnościach oceny własnej pamięci. Część autorów sądzi, że jeśli nawet ocena ta nie jest adekwatna (np. zbyt pozytywna lub negatywna), to i tak osoby starzejące się pomyślnie niespodziewanie dobrze radzą sobie z wymaganiami życia codziennego [27]. Z jednej strony ma to związek z kompensowaniem trudności praktyką i doświadczeniem, a z drugiej umiejętnym lokowaniem zasobów poznawczych np. uwagowych [28] i wyborem priorytetowych informacji [27]. Wbrew wielu badaniom sugerującym wyższy stopień nieadekwatności w ocenie własnych możliwości seniorów, to właśnie młodsi badani popełniają błędy bazując na dotychczasowych sukcesach w korzystaniu z pamięci (co owocuje przecenianiem) lub kierując się wpływem społecznym (nie wypada się chwalić co skutkuje niedocenianiem). Wyniki badań własnych są zgodne z piśmiennictwem [12, 17]. Aktualizacja bodźców geometrycznych wiąże się z uruchomieniem pamięci operacyjnej i uwagi w stopniu większym niż odtwarzanie słów, zatem ich relacje z wiekiem powinny uwzględniać zróżnicowane mechanizmy poznawcze i naturalne zmiany rozwojowe. W analizie zjawisk typu JOL niedoceniane są także inne czynniki, na przykład kulturowe, które kształtują negatywne samonaznaczenie i naznaczanie innych starszych ludzi [29]. Negatywne sądy na swój temat, szczególnie, gdy powiązane są z depresją, rzutują niekorzystnie także na poziom wykonań [30]. Ponadto, w codziennym doświadczeniu nie stykamy się z koniecznością pamiętania takich informacji jak wykorzystane tu bodźce niewerbalne, stąd wiek nie musi być istotnym predyktorem. W podsumowaniu należy zaznaczyć, że wartość diagnostyczna skarg na własną pamięć wymaga uwzględnienia wielu różnych czynników, w tym kontekstu emocjonalnego i środowiskowego, gdyż nie jest jasne, jaki próg oddziela starzenie się patologiczne manifestujące się (lub nie) skargami, od problemów psychologicznych niepowiązanych z dysfunkcjonalnym starzeniem się. Uzasadnione wydaje się wyjście w diagnozie poza tradycyjne techniki oceny (np. wywiad) i poszerzenie warsztatu o techniki bazujące na JOL, a także proponowanie seniorom treningów metapoznawczych mających na celu m.in. modyfikację wiedzy na temat pamięci, naukę mnemotechnik, obniżenie lęku i depresji, prowadzących do poprawy oceny własnych możliwości oraz sprawności pamięci epizodycznej [31]. Przyszłe badania powinny uwzględnić także inne zmienne powiązane z procesami pamięci (samoocenami i przypominaniem) tj. płeć czy czynniki afektywne. Wnioski 1. Charakter bodźca jest istotną przesłanką dla formułowania sądów o możliwości jego zapamiętania. Materiał uznany za łatwiejszy (np. słowa) jest oceniany jako możliwy do zapamiętania na wyższym poziomie niż uznany za trudny (np. wzory geometryczne). 2. Seniorzy, w porównaniu do osób z fazy średniej dorosłości, niżej oceniali możliwość odtworzenia bodźców (szczególnie niewerbalnych), ale także przypominali ich mniej, wykazując większy stopień adekwatności w ocenie własnej pamięci. 3. Ocena własnej pamięci, szczególnie skargi na nią, wymagają wypracowania nowych metod opisu, by zyskały na wartości diagnostycznej.

9 39 Piśmiennictwo [1] Szepietowska EM Metapamięć. Perspektywa psychologiczna i kliniczna. Warszawa: Wyd. Difin [2] Holmen J, Langball E, Midthjell K. Holmen T, Fikseaunet A, Saltvedt I, Tambs K Gender differences in subjective memory impairment in a general population: the Hunt study, Norway. BMC Psychiatry 2013; 1:19. [3] Metternick B, Schmidtke K, Hull M How are memory complaints in functional memory disorder related to measures of affect, metamemory and cognition. Journal of Psychosomatic Research 2009; 66: [4] Nelson TO, Kruglanski AW, Jost JT Knowing thyself and others: Progress in metacognitive social psychology. W: Yzerbyt V, Lories G, Dardenne B (Eds.), Metacognition: Cognitive and social dimensions. Thousand Oaks S [5] Mecacci L, Righi S Cognitive failures, metacognitive beliefs and aging. Personality and Individual Differences 2006; 40: [6] Chang K, Kim H. Koh S, Lee Y, Lee K, Lim K, Chung Y, Hong Ch Relationship between memory age identity (MAI) and cognition in Korean elders. Archives of Gerontology and Geriatrics 2012; 54: [7] Lima-Silva T, Yassuda M The relationship between memory complaints and age in normal aging. Dementia and Neuropsychologia 2009; 3(2): [8] Jonker C, Smits C, Deeg D Affect-related metamemory and memory performance in a population-based sample of older adults. Gerontology 1997; 23; 2: [9] Levy B Improving memory in old age through implicit self-stereotyping. Journal of Personality and Social Psychology 1996; 71; 6: [10] Szepietowska EM, Gmitruk E Subiektywna ocena własnej pamięci u osób z różnych faz dorosłości. Psychogeriatria Polska 2011; 8: [11] Szepietowska EM, Gawda B Metapamięć: jakie są uwarunkowania sądów o własnej pamięci? Badania pilotażowe. Psychologia-Etologia-Genetyka 2013; 27: [12] Gino S, Mendes T, Maroco J., Ribeiro F, Schmand B, de Mendonça A, Guerreiro M Memory complaints are frequent but qualitatively different in young and elderly healthy people. Gerontology 2010; 5; 6: [13] Comijs H, Deeg D, Dik M, Twisk J, Jonker C Memory complaints: the association with psycho- -affective and health problems and the role of personality characteristics. A 6-year follow-up study. Journal of Affective Disorders 2002; 72: [14] Neckar J Lepszy od innych, a może wciąż taki sam. Tendencyjność w budowaniu samowiedzy. W: Niedźwieńska A, Neckar J (red.). Poznaj samego siebie czyli o źródłach samowiedzy. Academica SWPS, Warszawa s [15] Strober J, Esser K Test anxiety and metamemory: general preference for external over internal information storage. Personality and Individual Differences 2001; 30: [16] Cavanaugh J, Feldman J, Hertzog Ch Memory beliefs as social cognition: a reconceptualization of what memory questionnaires assess. Review of General Psychology 1998; 2; 1: [17] Hertzog Ch, Dixon R, Hultsch D Relationship between metamemory, memory predictions, and memory task performance in adults. Psychology and Aging 1990; 5; 2: [18] Sungkhasettee V, Friedman M, Castel A Memory and metamemory for inverted words: Illusions of competency and desirable difficulties. Psychonomic Bulletin Review 2011; 18: DOI /s [19] Diana R., Reder L Visual versus verbal metacognition: are they really different? W: Levin D. (ed). Thinking and seeing visual metacognition in adults and children, The MIT Press 2004, Cambridge, Massachusetts, London, England. s [20] Do Lam A, Axmacher N, Fell J. Staresina B, Gauggel S, Wagner T, Olligs J, Weis S Monitoring the mind: the neurocognitive correlates of metamemory. PlosOne 2012; 7; 1, online. [21] Kuzaka A, Szepietowska EM Wiedza o własnej pamięci osób z patologią prawej lub lewej półkuli mózgu badania eksperymentalne. Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2012; 7; 2: [22] Bedyńska S, Brzezicka A (red.). Statystyczny drogowskaz. Warszawa: Academica SWPS 2007.

10 [23] Świeży M Metapoznanie w samoregulacji procesów uczenia się. W: Niedźwieńska A. (red.). Samoregulacja w poznaniu i działaniu. Kraków, Wyd. UJ s [24] Dunlosky J, Baker J, Rawson K, Hertzog Ch Does aging influences people s metacomprehension? Effects of processing ease of judgment of text learning. Psychology and Aging 2006; 21; 2: [25] Thomas A, Lee M, Balota D Metacognitive monitoring and dementia: how intrinsic and extrinsic cues influence judgments of learning in people with early-stage Alzheimer s Disease. Neuropsychology 2013; 27; 4: [26] Cosentino S, Metcalfe J, Holmes B, Steffener J, Stern Y Finding the self in metacognitive evaluation metamemory and agency in nondemented olders. Neuropsychology 2011; 25; 3: [27] Schraw G Promoting general metacognitive awareness. Instructional Science 1998; 26: [28] Jonker C, Smits C, Deeg D Affect-related metamemory and memory performance in a population-based sample of older adults. Gerontology 1997; 23; 2: [29] Ryan E, Jin Y.-S, Anas A Cross-cultural beliefs about memory and aging for self and others: South Korea and Canada. International Journal of Aging and Human Development 2009; 68(3): [30] Valentijn S, van Hooren S, Bosma H, Touw D, Jolles J, van Boxtel M, Ponds R The effects of two types of memory training on subjective and objective memory performance in healthy individuals aged 55 years and older: a randomized controlled trial. Patient Education and Consueling 2005; 57: [31] Aramaki E, Yassuda M Cognitive training based on metamemory and memory images. Follow-up evaluation and booster training effects. Dementia e Neuropsychologia 2011; 5; 1: Revieved/Zrecenzowano Accepted/Zatwierdzono do druku