Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym

Transkrypt

1 594 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym Assessment of knowledge and intake of folic acid by women of childbearing age Ewa Cieślik, Anna Kościej, Agnieszka Gębusia Katedra Technologii Gastronomicznej i Konsumpcji, Wydział Technologii Żywności, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Cel badań. Ocena stanu wiedzy na temat roli kwasu foliowego w organizmie człowieka, a także oszacowanie poziomu jego spożycia z dietą. Materiał i metoda. Badania zostały przeprowadzone metodą ankietową, z udziałem 268 kobiet w lat. Wyniki i wnioski. Ankietowane kobiety wśród skutków niedoboru wskazały przede wszystkim wady wrodzone cewy nerwowej. Większość respondentek przyznała że stosuje suplementację diety kwasem foliowym, potrafiły także wskazać przynajmniej jeden produkt spożywczy będący dobrym źródłem tej witaminy. Jednocześnie wykazano niski poziom spożycia produktów będących bogatym źródłem folianów. Słowa kluczowe: kwas foliowy, suplementy diety, kobiety w wieku rozrodczym Aim. To assess the state of knowledge concerning the effects of folic acid deficiency, and also to estimate the level of its dietary intake. Material & method. The study was conducted by means of a questionnaire, on 268 women aged between years. Results & conclusions. The surveyed women manifested the effects of deficiency, primarily neural tube defects. The majority of the surveyed women admitted the use of dietary supplementation with folic acid, they could also indicate at least one food product that was a good source of this vitamin. At the same time they showed a low level of consumption of foods rich in folate. Key words: folic acid, dietary supplements, women of childbearing age Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Anna Kościej Katedra Technologii Gastronomicznej i Konsumpcji, Uniwersytet Rolniczy ul. Balicka 122, Kraków tel./fax , a.kosciej@gmail.com Wprowadzenie Prawidłowo zbilansowana dieta jest bezpośrednim czynnikiem odpowiadającym za utrzymanie dobrego samopoczucia i stanu zdrowia. Właściwe odżywianie polega na systematycznym dostarczaniu składników odżywczych i regulujących w odpowiednich ilościach i wzajemnych proporcjach. Nieprawidłowe żywienie jest w Polsce problemem powszechnym, a jednym ze składników diety, którego spożywamy w niedostatecznych ilościach jest kwas foliowy (witamina B 9 ). Foliany występują w produktach spożywczych, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Większość folianów w żywności (około 80%) stanowią zredukowane związki pteroilowieloglutaminowe, tetrahydrofolianowe (FH 4 ) lub dihydrofolianowe (FH 2 ), zawierające do 9 reszt kwasu glutaminowego w wiązaniu γ-peptydowym, głównie metylowe i formylowe [1]. Aby wzbogacić dietę w foliany należy spożywać warzywa takie jak brokuły, brukselka, czy sałata. Duże ilości kwasu foliowego zawierają nasiona roślin strączkowych, drożdże, pełne ziarna zbóż oraz kiełki pszenicy. Ponadto warzywa i owoce zawierające także witaminę C lub β-karoten pietruszka, jarmuż, papryka, kiwi, maliny, pomarańcze a także orzechy. Wśród produktów pochodzenia zwierzęcego do najlepszych źródeł folianów należą podroby, jaja oraz niektóre gatunki ryb (np. łosoś). Niewielkie ilości witaminy B 9 są również syntezowane w przewodzie pokarmowym przez bakterie jelitowe [2-5]. Zawartość folianów w wybranych produktach spożywczych przedstawiono na rycinie 1. Kwas foliowy jest witaminą rozpuszczalną w wodzie, wrażliwą na wysoką temperaturę, światło, tlen, jony metali (miedzi i żelaza) oraz na kwasowość środowiska [4]. Ulega zniszczeniu nawet na skutek zbyt długiego przechowywania produktów spożywczych czy niewłaściwie prowadzonej obróbki termicznej. Na biodostępność folianów wpływa wiele czynników: postać folianów (naturalne, syntetyczne),

2 Cieślik E, Kościej A, Gębusia A. Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym 595 µg /100g wątróbka drobiowa wątróbka wołowa wątróbka cielęca szpinak fasola pietruszka żółtko jaja kurzego Ryc. 1. Zawartość folianów w wybranych produktach spożywczych [3, 6] Fig. 1. Folate content in selected foods [3, 6] szparagi orzechy arachidowe migdały buraki kapusta włoska sałata orzehy włoskie szczypiorek awokado sposób obróbki termicznej produktów, funkcjonowanie układu pokarmowego, przyjmowane leki i inne środki, stosowanie restrykcyjnych diet odchudzających, palenie tytoniu lub nadużywanie alkoholu [7]. Bioprzyswajalność witaminy B 9 mogą upośledzać także zaburzenia strukturalne i czynnościowe oraz stany zapalne przewodu pokarmowego (np. choroba trzewna, choroba Leśniowskiego-Crohna) [4]. Na wykorzystanie folianów przez organizm może także oddziaływać stan odżywienia niektórymi witaminami (witaminą B 12, kwasem askorbinowym) i składnikami mineralnymi, szczególnie żelazem, cynkiem, oraz metioniną. Ze względu na interakcje z innymi składnikami w żywności, trudno ustalić dokładną biodostępność folianów z diety. W zależności od produktu wynosi ona od 30 do 80% [1]. Z uwagi na dużą wrażliwość kwasu foliowego na czynniki środowiskowe oraz znaczenie tej witaminy dla organizmu, w niektórych krajach wprowadzono fortyfikację żywności. W Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii czy Chile wzbogacanie żywności ma charakter obowiązkowy. Z uwagi na stosunkowo niską cenę oraz powszechność spożycia, jako nośniki wybrane zostały mąka oraz produkty zbożowe. Dodatek kwasu foliowego wynosi w tych krajach 0,14 0,24 mg/100 g nośnika. Efektywność fortyfikacji jest wysoka w krajach tych zaobserwowano wzrost stężenia kwasu foliowego we krwi przy jednoczesnym obniżeniu stężenia homocysteiny oraz spadku częstotliwości występowania wad cewy nerwowej. W Polsce fortyfikacja żywności ma charakter dobrowolny. Największą grupę wzbogacanych produktów stanowią produkty zbożowe mąka, płatki śniadaniowe, a także soki i napoje [8, 9]. Najlepiej poznaną funkcją kwasu foliowego jest zapobieganie zaburzeniom układu nerwowego dziecka. Z uwagi na to, że mózg i rdzeń kręgowy zostają wykształcone w pierwszym miesiącu ciąży, odpowiednią podaż kwasu foliowego należy zapewnić na minimum trzy miesiące przed planowaną ciążą [10, 11]. Ponieważ Polska należy do krajów o najwyższej w Europie umieralności niemowląt z powodu wad cewy nerwowej, od 1997 r. prowadzony jest Program Pierwotnej Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej, którego celem jest rozpowszechnianie wiedzy na temat wpływu niedoboru kwasu foliowego na powstanie wad cewy nerwowej oraz kształtowanie właściwych nawyków dotyczących jego przyjmowania przez wszystkie kobiety w wieku rozrodczym w dawce 0,4 mg na dobę [12]. Niedostateczne wysycenie organizmu kwasem foliowym prowadzi również do powstania anemii megaloblastycznej. Towarzyszy ona często niedokrwistości z niedoboru żelaza, występuje także w stanach zwiększonego zapotrzebowania (np. ciąża), upośledzonego wchłaniania, chorobach układu pokarmowego i przewlekłych stanach chorobowych. Stanowi także 1/3 przypadków anemii na tle niedoboru występujących wśród osób w zaawansowanym wieku [13]. Coraz bardziej doceniana jest rola suplementacji kwasem foliowym wśród osób w zaawansowanym wieku. Niedostateczna podaż kwasu foliowego z dietą jest związana ze wzrostem poziomu homocysteiny (hiperhomocysteinemią). Jest to aminokwas siarkowy, powstający w wyniku przemian innego aminokwasu metioniny, powszechnie występującej w produktach spożywczych o dużej zawartości białka. Proces powstawania homocysteiny jest odwracalny w wyniku przemian metabolicznych homocysteiny ulega transsulfuracji do cystationiny i dalej do cysteiny lub poprzez remetylację do metioniny. W procesie tym niezbędny jest kwas foliowy. Służy on jako dawca grupy metylenowej dla metylotransferazy, enzymu odpowiedzialnego za metylację homocysteiny. Zbyt niska podaż folianów przyczynia się do ograniczenia remetylacji homocysteiny do metioniny. Skutkuje to podwyższoną ilością homocysteiny w osoczu krwi, będąc bodźcem wielokierunkowych powikłań zdrowotnych [14,15]. Opisano współzależność między niedoborami kwasu foliowego i witaminy B 12 a wysokim poziomem homocysteiny i występowaniem chorób neurodegeneracyjnych (m.in. demencji, Parkinsona, Alzheimera). Kwas foliowy uczestnicząc w syntezie i utrzymaniu prawidłowego poziomu neuroprzekaźników wpływa także na funkcje psychomotoryczne, zdolności zapamiętywania i ogólne funkcje umysłowe [5, 16-20]. Uważa się, że kwas foliowy w fizjologicznych lub nieznacznie wyższych dawkach może odgrywać rolę ochronną w profilaktyce nowotworów. Jednocześnie znacznie podwyższone stężenie kwasu foliowego może prowadzić do hipermetylacji DNA. Skutkiem może być inaktywacja genów supresorowych odpowiedzialnych za kontrolę podziałów komórkowych, co doprowadza do szybszego wzrostu i replikacji wszystkich komórek, w tym komórek nowotworowych [10, 21]. W świetle najnowszych badań suplementacja kwasem foliowym może okazać się obiecującym elementem profilaktyki

3 596 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): związanego z wiekiem zwyrodnienia plamki żółtej i upośledzenia przepływu krwi w naczyniach krwionośnych ucha środkowego, a przez to do postępującej z wiekiem utraty słuchu [22, 23]. Inne kierunki badań wskazują na możliwość zastosowania kwasu foliowego w celu zwiększenia mineralizacji kości, również kobiet w wieku postmenopauzalnym [23-27]. Ze względu na niewystarczającą podaż folianów z dietą, a także czynniki istotnie ograniczające ich wykorzystanie przez organizm, niedostateczne wysycenie organizmu kwasem foliowym jest w Polsce jednym z najczęściej spotykanych błędów żywieniowych wśród osób w każdym przedziale wiekowym [28-33]. Cel badań Określenie poziomu wiedzy dotyczącej roli kwasu foliowego i skutków jego niedoboru, a także oszacowanie poziomu pobrania kwasu foliowego z produktów spożywczych i suplementów. Materiał i metodyka Badania ankietowe przeprowadzono z udziałem losowo wybranej grupy 268 kobiet w wieku lat. W badanej populacji 73% ankietowanych osób posiadało wykształcenie wyższe, natomiast 27% średnie. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety skonstruowany specjalnie do celów tego badania. Kwestionariusz zawierał 14 pytań, zarówno zamkniętych, jak i otwartych, a także wielokrotnego wyboru. Pytania dotyczyły wiedzy na temat znaczenia kwasu foliowego w organizmie, przyjmowania suplementów diety i naturalnych źródeł kwasu foliowego. Respondentki zapytano także o częstotliwość spożycia wybranych grup produktów. Uzyskane wyniki poddano analizie w programie Microsoft Office Excel 2007, uwzględniając jako czynnik różnicujący wykształcenie ankietowanych kobiet. Wyniki i dyskusja W pierwszym pytaniu zwrócono się do ankietowanych z prośbą o odpowiedź, czy stosują suplementy diety. Twierdząco odpowiedziało 60% badanych kobiet, w tym 73% z wykształceniem wyższym oraz 47% z wykształceniem średnim. We wszystkich przypadkach stosowanymi suplementami były kompleksy witaminowo-mineralne. Podobne wyniki uzyskała Suliga [34] do stosowania suplementów witaminowych i mineralnych przyznało się 62% respondentek. Jednocześnie 83% respondentek z wykształceniem wyższym oraz 87% z wykształceniem średnim odpowiedziało, że nie przyjmują oddzielnych suplementów zawierających wyłącznie witaminy z grupy B. Prawdopodobnie ma to związek ze stosowaniem przez większość ankietowanych zestawów witaminowo-mineralnych, w których witaminy z grupy B także się znajdują. Na pytanie o opinię odnośnie stosowania suplementów, 64% badanych odpowiedziało, że jest to konieczne dla utrzymania dobrego zdrowia. Z kolei 27% uznało, że jest to modne, a tylko 9% że zbędne. Większość badanych 85% (w tym 84% z wykształceniem wyższym oraz 86% z wykształceniem średnim) stwierdziło, że wzbogacanie diety w suplementy kwasu foliowego jest ważne dla zdrowia. Równocześnie 58% przyznało, że stosuje kwas foliowy w formie tabletek. Posiadane wykształcenie nie było w tym pytaniu czynnikiem determinującym. Jest to zdecydowanie wyższy wynik niż w badaniach przeprowadzonych przez Grochans i wsp. [35]. Badając 220 studentek ze Szczecina wykazali oni, że zaledwie 18% stosowało suplementację kwasem foliowym. Twarduś i wsp. [36] w badaniach przeprowadzonych wśród 185 krakowskich studentek wykazały, że aż 96,8% badanych nie zażywało kwasu foliowego. Filipiak-Florkiewicz i wsp. [28] badając grupę młodzieży z małopolskich szkół wykazali, że większość spośród 568 przebadanych osób 90% zagrożona była niedoborem kwasu foliowego. Z kolei Hamułka i wsp. [29] wykazały, że suplementację kwasem foliowym przed zajściem w ciążę stosowało zaledwie 24% badanych kobiet. Wyższe wyniki uzyskała Suliga [34]. Badając 200 ciężarnych wykazała, że kwas foliowy w czasie ciąży stosowało 88% badanych, a 33% przyjmowało go jeszcze przed ciążą. Kolejne pytanie o powody stosowania kwasu foliowego było pytaniem otwartym. Odpowiedzi zostały różnie sformułowane, jednakże wszystkie kobiety deklarujące w poprzednim pytaniu zażywanie kwasu foliowego podały, że czynnikiem decydującym była obecna lub planowana ciąża. Ankietowane kobiety zapytano następnie, czy uważają iż witaminy z grupy B oraz witamina C mogą zwiększać przyswajalność kwasu foliowego. Twierdząco odpowiedziało 40% badanych, natomiast większość (57%) przyznała, że nie potrafi udzielić odpowiedzi na to pytanie. Wykształcenie kobiet okazało się czynnikiem istotnie wpływającym na wiedzę w tym zakresie. W grupie kobiet które udzieliły poprawnej odpowiedzi 59% miało wykształcenie wyższe, a 21% średnie. W kolejnym pytaniu poproszono badane o wskazanie produktów będących najlepszym źródłem kwasu foliowego (ryc. 2). Kobiety posiadające wykształcenie wyższe częściej wskazywały na nasiona roślin strączkowych (75% odpowiedzi), ciemnozielone warzywa liściowe

4 Cieślik E, Kościej A, Gębusia A. Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym 597 % cielęcina Produkty będące najlepszymi źródłami kwasu foliowego to wątróbka rośliny strączkowe ziemniaki produkty mleczne wykszt. wyższe Ryc. 2. Opinia respondentek na temat źródeł kwasu foliowego. Źródło: badania własne Fig. 2. Respondents opinions about sources of folic acid. Source: own research (73%), wątróbkę (53%), banany (35%) oraz ryby morskie (33%) aniżeli osoby z wykształceniem średnim (odpowiednio 65%, 64%, 43%, 28%, 23% wskazań). Mimo to zaobserwowane różnice nie były statystycznie istotne. Wyniki te są zbliżone do uzyskanych przez Ehmke-Emczyńską i Kunachowicz [37]. W przeprowadzonych przez nie badaniach, spośród 180 ankietowanych kobiet, 80% jako dobre źródło kwasu foliowego wskazało warzywa liściowe a 66% rośliny strączkowe. Z kolei w badaniach Wyki i Mikołajczak [33] 37% kobiet na pytanie o produkty bogate w foliany odpowiedziało kapusta, brokuły i kalafior, 23% wskazało wątróbkę a 18% rośliny strączkowe. W dalszej kolejności ankietowane zapytano o częstotliwość spożycia wybranych produktów zawierających kwas foliowy. Odpowiedzi na to pytanie przedstawiono w tabeli I. żółtko jaj ryby morskie oliwa z oliwek wykszt. średnie ciemnozielone warzywa liściowe banany Mimo iż duża grupa ankietowanych poprawnie wymieniła dobre źródła kwasu foliowego, to jednak produkty te spożywane były dość rzadko, co stwarza ryzyko niedoborów tej witaminy. Ciemnozielone warzywa liściowe spożywało codziennie 9% ankietowanych, a rośliny strączkowe zaledwie 1,5% kobiet. Wątróbkę respondentki spożywały sporadycznie aż 55% kobiet odpowiedziało, że przyrządza ją nie częściej niż raz na dwa tygodnie, a ponad 1/3 badanych przyznała, że nie spożywa jej wcale. Ankietowane posiadające średnie wykształcenie rzadziej spożywały ciemnozielone warzywa liściowe, ryby morskie czy oliwę z oliwek aniżeli kobiety z wykształceniem wyższym. Zaobserwowane różnice nie były istotne statystycznie. Ostatnie pytanie zadane ankietowanym dotyczyło skutków niedoboru kwasu foliowego. Najwięcej badanych 88% wiedziało, że niedobór kwasu foliowego może być przyczyną występowania wad wrodzonych cewy nerwowej (ryc. 3) % wady cewy nerwowej choroby układu krążenia Skutki niedoboru kwasu foliowego to osteoporoza wykszt. wyższe Ryc. 3. Wiedza ankietowanych w zakresie skutków niedoboru kwasu foliowego. Źródło: opracowanie własne Fig. 3. Respondents knowledge on the effects of folic acid deficiency. Source: own research cukrzyca choroby degeneracyjne układu nerwowego wykszt. średnie anemia Tabela I. Częstotliwość spożycia wybranych grup produktów. Źródło: opracowanie własne Table I. Frequency of consumption of selected product groups. Source: own research Częstotliwość spożycia (%) w zależności od wykształcenia (W wykszt. wyższe, Ś średnie) Grupa produktów codziennie < 3 x w tyg. 1-3 x w tyg. raz na 2 tyg. rzadziej wcale W Ś W Ś W Ś W Ś W Ś W Ś Banany 13 7, ,02 27,4 29,3 22,1 19, ,6 6,5 2,52 Ciemnozielone warzywa liściowe 11,2 6,7 23,6 16,68 28,34 33,66 22,1 18,94 14,3 20,02 0,46 4 Oliwa z oliwek 13,4 13,4 24,6 18,8 21,3 20,48 11,9 14,2 17,9 12,68 10,9 20,44 Ryby morskie 2 0 7,04 4,34 34,9 29,6 29,5 33,6 18,7 20,3 2 6 Żółtko jaj 4 4, ,4 44,85 7,05 14,86 1,2 4,4 0,37 2,1 Produkty mleczne 63,4 59, ,5 13, ,72 2,5 1,22 0 0,96 Ziemniaki 7,99 10,6 38,68 41,9 34,3 26,14 8,74 11,4 7 9,4 3,29 0,51 Rośliny strączkowe 2 0,98 6 5,94 15,5 18,08 33,1 35,54 40,4 34,22 3 5,24 Cielęcina 0, ,98 5 3,94 11,7 13,6 51, ,34 18,48 Wątróbka 0 0 0,74 0 0, , ,9 28,52 44,6

5 598 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Zaledwie 1/3 respondentek wskazała na choroby degeneracyjne układu nerwowego, a 30% anemię. O ile wady wrodzone cewy nerwowej wskazała większość ankietowanych, o tyle pozostałe skutki niedoboru folianów okazały się mniej znane. Wykształcenie okazało się być czynnikiem wpływającym na odpowiedź wśród kobiet z wykształceniem wyższym częściej wskazywane były choroby degeneracyjne układu nerwowego (o 5% więcej odpowiedzi) oraz anemia 7% więcej wskazań niż wśród kobiet posiadających wykształcenie średnie. Jednocześnie panie ze średnim wykształceniem częściej wskazywały błędnie osteoporozę. W badaniach Grochans i wsp. [35] 65% ankietowanych deklarowało znajomość roli kwasu foliowego w organizmie. Z kolei w badaniach Wyki i Mikołajczak prawie połowa kobiet odpowiedziała, że kwas foliowy zmniejsza ryzyko powstawania wad cewy nerwowej u płodu, a 21% stwierdziło, że zapobiega on niedokrwistości [33]. W badaniach przeprowadzonych wśród kobiet w wielu rozrodczym z rejonu Warszawy Sztumska i Mazur [38] wykazały, iż zaledwie 14,8% ankietowanych wiedziało, że kwas foliowy zmniejsza ryzyko wad układu nerwowego płodu, 22% twierdziło że zapobiega niedokrwistości, a 6,3% chroni przed chorobami serca. Uzyskane wyniki wskazują na niedostateczny poziom wiedzy kobiet w zakresie znaczenia kwasu foliowego. Badana grupa stanowi populację, w której taka wiedza jest szczególnie istotna, ze względu na wiek prokreacyjny. Wskazuje to na potrzebę intensyfikacji działań na rzecz promocji zdrowia, w celu wypracowania właściwych nawyków żywieniowych oraz zapobiegania skutkom niedoboru kwasu foliowego. Wnioski 1. Badana grupa w większości (85%) uważała, że kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Równocześnie zaledwie 58% stosowało suplementację tą witaminą. 2. W grupie deklarującej uzupełnianie diety w kwas foliowy zdecydowaną większość (96%) stanowiły kobiety poniżej 35 roku życia. Motywem przyjmowania suplementów kwasu foliowego przez respondentki była obecna bądź planowana ciąża. 3. Większość (88%) ankietowanych wiedziała, że niedobór kwasu foliowego może powodować wady cewy nerwowej. Inne skutki były znane niewielkiej grupie osób, co wskazuje na niedostateczny poziom wiedzy w tym zakresie. 4. Duża grupa ankietowanych (75%) potrafiła wskazać prawidłowo przynajmniej jedną grupę produktów bogatych w kwas foliowy. 5. W zakresie wiedzy na temat źródeł kwasu foliowego odnotowano istotne statystycznie różnice uzależnione od poziomu wykształcenia kobiet 6. Równocześnie zaobserwowano niskie spożycie produktów zawierających naturalny kwas foliowy, co świadczy o braku zastosowania posiadanej wiedzy w praktyce. Piśmiennictwo / References 1. Ziemlański Ś, Wartanowicz M. Rola folianów w żywieniu kobiet i dzieci. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żyw Dziec 2001, 3(2): Kłaczkow G, Anuszewska E. Kwas foliowy i jego znaczenie dla prawidłowego rozwoju organizmu człowieka. Przew Lek 2000, 5: Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow K, Przygoda B. Tabele wartości odżywczej wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa Wiśniewska K. Wysocki J. Kwas foliowy i jego znaczenie w pierwotnej profilaktyce wrodzonych wad rozwojowych. Wrodzone wady rozwojowe w Polsce w latach Dane z Polskiego Rejestru Wrodzonych Wad Rozwojowych. Ośrodek Wydawnictw Naukowych, Poznań Zhuo J, Pratico D. Acceleration of brain amyloidosis in an Alzheimer s disease mouse model by a folate, vitamin B6 and B12-deficient diet. Exp Gerontol 2010, 45: Cieślik E, Kościej A. Kwas foliowy występowanie i znaczenie. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): Tamura T, Picciano M. Folate and human reproduction. Am J Clin Nutr 2007, 83: Sicińska E, Pelc A. Produkty wzbogacone jako potencjalne źródło kwasu foliowego w żywieniu człowieka. Rocz PZH 2011, 62, Kapka-Skrzypczak L, Niedźwiecka J, Skrzypczak M, Diatczyk J, Wojtyła A. Kwas foliowy skutki niedoboru i zasadność suplementacji. Med Og Nauk Zdr 2012, 18(1): Cieslik E, Gębusia A. Skutki niedostatecznej podaży kwasu foliowego ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dla kobiet w wieku rozrodczym. Hygeia Publ Health 2011, 46(4): Green N. Folic acid supplementation and prevention of birth defects. J Nutr 2002, 8(suppl): 2356S Brzeziński Z. Kwas foliowy w zapobieganiu wadom wrodzonym cewy nerwowej. Med Wieku Rozw 1998, 2: Andres E, Federici L, Serraj K, et al. Update of nutrientdeficiency anemia in elderly patients. Eur J Int Med 2008, 19: Waśkiewicz A, Sygnowska E, Broda G. Dietary intake of vitamins B6, B12 and folate in relation to homocysteine serum concentration in the adult polish population WOBASZ project. Kardiol Pol 2010, 68:

6 Cieślik E, Kościej A, Gębusia A. Ocena wiedzy i pobrania kwasu foliowego przez kobiety w wieku rozrodczym Kraczkowska S, Suchocka Z, Pachecka J. Podwyższone stężenie homocysteiny we krwi jako wskaźnik zagrożenia zdrowia. Biul Wydz Farm AMW 2005, 3: Hogervorst E, Ribeiro H, Molyneux A, et al. Plasma homocysteine levels, cerebrovascular risk factor, and cerebral white matter changes in patients with Alzheimer disease. Arch Neurol 2002, 59: Seshadri S, Beiser A, Selhub J, et al. Plasma homocysteine as a risk factor for dementia and Alzheimer s disease. N Eng J Med 2002, 346: Ravaglia G, Forti P, Maioli F, et al. Homocysteine and folate as risk factors for dementia and Alzheimer disease. Am J Clin Nutr 2005, 82, 3: Refsum H, Smith A. Low vitamin B12 status in confirmed Alzheimer s disease as revealed by serum holotranscobalamin. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2003, 74: Fenech M. Folate, DNA damage and the aging brain. Mechanisms Ageing Development 2010, 131: Jägerstad M. Folic acid fortification prevents neural tube defects and may also reduce cancer risks. Acta Paediatr 2012, 101(10): Christen W, Glynn R, Chew E, et al. Folic Acid, Pyridoxine, and Cyanocobalamin Combination Treatment and Age- Related Macular Degeneration in Women. The Women s Antioxidant and Folic Acid Cardiovascular Study. Arch Intern Med 2009, 169(4): Gopinath B, Flood V, Rochtchina E, et al. Serum Homocysteine and Folate Concentrations Are Associated with Prevalent Age- Related Hearing Loss. J Nutr 2010, 140, 8: Cagnacci A, Baldassari F, Rivolta G, et al. Relation of homocysteine, folate, and vitamin B12 to bone mineral density of postmenopausal women. Bone 2003, 33, 6: Galvan-Portillo M, Onate-Ocana L, Perez-Perez G, et al. Dietary folate and vitamin B12 intake before diagnosis decreases gastric cancer mortality risk among susceptible MTHFR 677TT carriers. Nutrition 2010, 26: Kim YI. Folate: a magic bullet or a double edged sword for colorectal cancer prevention? Gut 2006, 55: Kim YI. Folate and colorectal cancer: an evidence-based critical review. Mol Nutr Food Res 2007, 51: Filipiak-Florkiewcz A, Grzych-Tuleja E, Cieślik E, et al. Assessment of folate intake with daily diets by adolescents. Ann Nutr Metab 2011, 58(suppl 3): Hamułka J, Wawrzyniak A, Zielińska U. Ocena spożycia folianów, witaminy B12 i żelaza u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metab 2003, 30(1/2): Sicińska E, Wyka J. Spożycie folianów w Polsce na podstawie piśmiennictwa z ostatnich 10 lat ( ). Rocz PZH 2011, 62, 3: Kalemba-Drożdż M. Niedobory folianów w diecie i ich wpływ na stabilność genetyczną. Interdyscyplinarne aspekty nauk o zdrowiu. Krakowskie Wyd Edukacyjne 2010: Mędrela-Kuder E. Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet w ciąży. Rocz PZH 2006, 57, 4: Wyka J, Mikołajczak J. Podaż kwasu foliowego w racjach pokarmowych wrocławianek w wieku lat oraz ocena wiedzy o jego znaczeniu dla zdrowia. Rocz PZH 2007, 58, 4: Suliga E. Zachowania żywieniowe kobiet w ciąży. Pediatric Endocrinology, Diabet Metabol 2011, 17, 2: Grochans E, Ćwiek D, Czajka R i wsp. Analiza wybranych czynników wpływających na stan zdrowia kobiet w okresie przedkoncepcyjnym. Ann UMCS 2005, 60, 16: Twarduś K, Perek M, Krzeczowska B. Wiedza, postawy i zachowania studentek w zakresie profilaktyki wad cewy nerwowej. Ann UMCS 2003, 58, 13, Ehmke-Emczyńska E, Kunachowicz H. Badanie ankietowe wśród kobiet w wieku rozrodczym dotyczące pierwotnej profilaktyki wad cewy nerwowej. Hygeia Publ Health 2011, 46(1): Szumska A, Mazur J. Ocena wiedzy, postaw i zachowań zdrowotnych kobiet w wieku rozrodczym wobec profilaktycznego działania kwasu foliowego. Med Wieku Rozw 1999, 3: