Gospodarka opakowaniami w przedsiębiorstwach agrobiznesu 3

Transkrypt

1 Tomasz Rokicki 1, Agata Żak 2 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Gospodarka opakowaniami w przedsiębiorstwach agrobiznesu 3 Przedsiębiorstwa przemysłu rolno-spożywczego są nierozerwalnie związane z funkcjonowaniem całego sektora agrobiznesu, który jako podsystem polskiej gospodarki narodowej kształtuje stan, stopień unowocześnienia i wyposażenia jednostek gospodarczych w przemyśle spożywczym począwszy od gospodarstw rolnych produkujących na jego potrzeby, poprzez jednostki skupu, magazynowania, handlu hurtowego i dystrybucji produktów pochodzenia rolniczego, przedsiębiorstwa przetwórstwa rolnego a skończywszy na handlu detalicznym [2]. Żywność jest jedną z najbardziej wymagających grup dla przemysłu opakowań. Opakowanie żywności powinno być bezpieczne i zapewniać ochronę produktu, ale także to bezpieczeństwo jest określane z punktu widzenia konsumenta oraz środowiska. Dodatkowo, opakowanie to powinno być wygodne oraz łatwe do użycia zarówno dla producenta, dystrybucji oraz konsumenta. Jedną z najpopularniejszych definicji opakowania jest stwierdzenie, iż opakowanie chroni to, co sprzedaje oraz sprzedaje to, co ochrania. Definicja ta podkreśla dwie główne funkcje opakowań: ochronną oraz promocyjną. Obok tych dwóch funkcji wyróżnia się także w literaturze funkcję informacyjną oraz logistyczną [4]. Oprócz funkcji ochronnej, opakowania pełnią także funkcję logistyczną, promocyjną oraz informacyjną. W przypadku żywności na znaczeniu zyskuje w szczególności funkcja informacyjna oraz promocyjna. W zakresie informacji znajdujących się na opakowaniu, kluczowymi informacjami podczas procesu wyboru produktu są: data ważności, skład, zastosowanie oraz nazwa producenta/logo firmy. Należy pamiętać jednak, że konsumentom zależy przede wszystkim na przejrzystości i czytelności informacji na opakowaniu [10]. Zmiany w gospodarce narodowej oraz integracja z Unią Europejską, poprzedzona 10-letnim okresem przygotowań, były jednym z kluczowych czynników rozwoju sektora agrobiznesu. Zmiany rynkowych uwarunkowań uruchomiły procesy dostosowawcze. Co w konsekwencji doprowadziło do dostosowania podaży do zmieniającego się popytu i rosnących wymagań konsumentów, a także do zmiany struktur produkcyjnych i koncentracji oraz postępu technologicznego produkcji i przetwórstwa. Otwarcie rynku spowodowało, że polskie przedsiębiorstwa zaczęły konkurować z produktami z Zachodu, które kusiły konsumentów atrakcyjnymi opakowaniami i nieznanymi dotąd smakami. Skutkowało to wzrostem oczekiwań i wymagań klientów. W miarę wzrostu dochodów, konsument nie spożywa większej fizycznej ilości produktów żywnościowych, nie kupuje więcej kilogramów, ale konsumuje żywność w innych formach, lepiej opakowaną, łatwiejszą do przygotowania i spożycia [3]. Badania wskazują, że w zakresie innowacji nietechnologicznych producenci artykułów spożywczych częściej wprowadzali innowacje marketingowe, niż organizacyjne. Dominującym rodzajem innowacji marketingowych są znaczące zmiany w projekcie, konstrukcji lub opakowaniu wyrobu. Natomiast najczęściej stosowaną zmianą organizacyjną jest wykorzystywanie nowych metody w zasadach działania [5]. Znaczenie opakowań jest różne w zależności od produktu, grupy docelowej klientów, czy kanału dystrybucji. W odniesieniu do warzyw i owoców główne znaczenie ma materiał, z którego wykonane są opakowania, gdyż konsumenci decydując o zakupie owoców i warzyw zwracają przede wszystkim uwagę na świeżość produktów. Ze względu na to kluczowym aspektem jest jego wytrzymałość, gdyż warzywa i owoce są często produktami bardzo narażonymi na mechaniczne uszkodzenia. Sposoby pakowania warzyw i owoców w Polsce są obecnie przedmiotem licznych zmian, co wynika głównie z rosnącego udziału supermarketów oraz hipermarketów w dystrybucji. Czynnością logistyczną wpływającą na działalność podstawową jest ochrona produktów przed uszkodzeniem. Logistyczna rola opakowania wyraźnie różni się od marketingowego, czy promocyjnego punktu widzenia. Z logistycznego punktu widzenia sprawne funkcjonowanie gospodarki magazynowej jest jednym z podstawowych czynników mających wpływ na efektywność przedsiębiorstwa produkcyjnego. Utrzymywanie zapasów w postaci opakowań zwrotnych jest nieuniknione. Należy jednak dążyć do minimalizacji kosztów związanych z ich wykorzystaniem [9]. Jak wynika z badań, firmy dążą do zmniejszenia ilości opakowań zwrotnych, zastępując je opakowaniami jednorazowego użytku, które są w ogólnym rozrachunku tańsze. Jest to możliwe przede wszystkim w stosunku do produktów konfekcjonowanych, a częstość wykorzystywania opakowań zwrotnych zwiększała się wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa [1]. Ważnym zagadnieniem w przypadku opakowań jest ich standaryzacja. Wymiary opakowań powinny być powiązane z wymiarami palet i innych stosowanych większych jednostek ładunkowych [6]. Opakowania transportowe powinny pozwalać też na wielokrotne ich użycie, czyli otwieranie i zamykanie [7]. W przypadku opakowań jednorazowych dużym problemem jest sortowanie i składowanie ich na wysypiskach [8]. Przedsiębiorstwa agrobiznesu oprócz globalizacji i wzrostu konkurencyjności muszą również uwzględniać przy wyborze opakowań zwiększenie świadomości klientów. Coraz większego znaczenia przy wyborze produktów przez klientów nabierają informacje o pochodzeniu surowca, technologii produkcji. Informacji tych powinny dostarczyć opakowania w szczególności przy zakupie w sklepach samoobsługowych. Ciągle często produkty żywnościowe na polskim rynku są produktami bezimien Dr inż. T. Rokicki, adiunkt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw. Dr A. Żak, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw. Artykuł recenzowany

2 nymi. Jednakże wzrastająca świadomość konsumentów oraz wzrost wiedzy z zakresu spożywanych produktów warunkuje konieczność dopasowania oferty produktowej do potrzeb klientów. Odpowiednie opakowanie może zapewnić tę funkcję, jednocześnie uwzględniając zwyczaje nabywców dla których zazwyczaj najbardziej atrakcyjną formą zakupu jest możliwość wyboru samodzielnego opakowania. Cel i metody badawcze Celem artykułu jest przedstawienie gospodarki opakowaniami w przedsiębiorstwach z sektora agrobiznesu. Określono m.in. liczbę jednostek opakowania stosowanych w dystrybucji, udział opakowań zwrotnych, stopień standaryzacji i podstawowe jednostki ładunkowe w transporcie. Dane zostały zebrane na podstawie badań ankietowych, które realizowano od grudnia 2009 r. do marca 2010 r. Ankiety wysłano do wszystkich przedsiębiorstw zaliczanych do małych, średnich i dużych funkcjonujących w sektorze przetwórstwa żywności, znajdujących się w bazie REGON oraz do losowo wybranych 1,5 tys. mikroprzedsiębiorstw. Łącznie było to 10 tys. przedsiębiorstw. Uzyskano 511 odpowiedzi (5,11%). Po odrzuceniu ankiet z istotnymi brakami danych do dalszej analizy pozostało 504 podmiotów. Wielkość firmy została określona wg liczby zatrudnionych. Wydzielono następujące wielkości przedsiębiorstw wg liczby zatrudnionych: mikroprzedsiębiorstwa (0-9 osób), małe (10-49 osób), średnie ( osób) i duże (250 i więcej osób). W strukturze firm dominowały podmioty małe (62%) i średnie (20%), zaś najmniejszy był udział dużych (6%) i mikroprzedsiębiorstw (12%). Wielkość firmy była kryterium różnicowania firm agrobiznesu. W analizie danych wykorzystano przede wszystkim metodę tabelaryczną i graficzną ze względu na charakter danych uzyskanych w skali nominalnej lub porządkowej. Dla ustalenia zależności między wielkością przedsiębiorstwa a wybranymi cechami wykorzystano także test chi-kwadrat. Wyniki badań Gospodarka opakowaniami, w tym zwrotnymi, zyskuje na znaczeniu. W przypadku badanych przedsiębiorstw, im większy był podmiot, tym bardziej zwracano uwagę na kwestię opakowań. Komórka organizacyjna lub osoba zajmująca się opakowaniami znajdowała się w 35 % dużych przedsiębiorstw i jedynie w 5% małych i 3 % mikroprzedsiębiorstw. Podobna prawidłowość występowała w przypadku kosztów opakowań. Ewidencję tego typu wydatków prowadzono w 45% dużych firm i jedynie w 21% małych i 10% mikroprzedsiębiorstw. Przedstawioną zależność potwierdził test chi 2 na niezależność zmiennych. Stwierdzono zależności między skalą działania, a prowadzeniem ewidencji kosztów opakowań (chi 2 emp. = 19,53, chi 2 0,05 = 7,81, p-value = 0,01, df = 3). Skala problemu związanego z gospodarowaniem opakowaniami zależy od liczby odrębnych pozycji asortymentowych produktów w przedsiębiorstwie. W badanych przedsiębiorstwach stosowano od kilku do nawet ponad 1000 opakowań (rys. 1). Wśród małych i mikroprzedsiębiorstw najwięcej było takich, które miały w ofercie od 11 do 50 pozycji asortymentowych. W średnich i dużych firmach najczęściej oferowano od 101 do 500 asortymentów. Przeprowadzony test chi 2 na niezależność zmiennych wskazał na zależności między skalą działania, a liczbą stosowanych odrębnych pozycji asortymentowych produktów (chi 2 emp. = 65,77, chi 2 0,05 = 28,87, p-value = 0,01, df = 18). 5 do pow Rys. 1. Liczba odrębnych pozycji asortymentowych produktów w przedsiębiorstwach agrobiznesu

3 Większość badanych przedsiębiorstw używało opakowań zwrotnych (rys. 2). Wysoki odsetek firm wykorzystujących zasoby zwrotne jest pozytywną sytuacją. Przeprowadzony test chi 2 wskazuje, że istniała zależność między wielkością przedsiębiorstwa a stosowaniem opakowań zwrotnych (chi 2 emp. = 12,22, chi 2 0,05 = 7,81, p-value = 0,01, df = 3). Udział kosztów opakowań zwrotnych w kosztach logistycznych w badanych firmach nie był istotnie uzależniony od skali działania. Większość przedsiębiorstw ten wydatek uznała za mało znaczącą część kosztów logistycznych Rys. 2. Stosowanie opakowań i zasobów zwrotnych w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Udział opakowań zwrotnych w ogólnej liczbie opakowań był w większości przedsiębiorstw niski (rys. 3). Przeprowadzony test chi 2 wskazuje, że nie było zależności między wielkością przedsiębiorstwa a udziałem opakowań zwrotnych w ogólnej ich liczbie (chi 2 emp = 8,73, chi 2 0,05 = 21,03, p-value = 0,01, df = 12). 35,0% 25,0% 15,0% 5,0% wysoki raczej wysoki raczej niski niski żaden Rys. 3. Udział opakowań zwrotnych w ogólnej ich liczbie w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Stopień standaryzacji wykorzystanych opakowań w przedsiębiorstwach został w większości przypadków określony jako raczej wysoki (rys. 4). Przeprowadzony test chi 2 potwierdził zależność między wielkością przedsiębiorstwa a stopniem standaryzacji wykorzystywanych opakowań (chi 2 emp = 30,04, chi 2 0,05 = 21,03, p-value = 0,01, df = 12). W większych podmiotach standaryzacja opakowań była na wyższym poziomie, niż w małych firmach

4 6 5 wysoki raczej wysoki raczej niski niski żaden wielkośc przedsiębiorstwa Rys. 4. Stopień standaryzacji wykorzystanych opakowań w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Podstawowy minimalny poziom opakowań stosowany przy realizacji zamówień klientów był uzależniony od wielkości przedsiębiorstwa (rys. 5). Pojedyncze produkty stosowano w najmniejszych podmiotach, zaś opakowania zbiorcze i palety w dużych firmach. Przeprowadzony test chi 2 wskazuje, że istniała zależność między wielkością przedsiębiorstwa a minimalnym poziomem opakowań stosowanym przy realizacji zamówienia (chi 2 emp. = 37,97, chi 2 0,05 = 21,03, p-value = 0,01, df = 12). Potwierdzono również zależność między skalą działania a stosowaniem w transporcie jednostek ładunkowych, jak palety (chi 2 emp. = 51,72, chi 2 0,05 = 7,81, p-value = 0,01, df = 3) i kontenery (chi 2 emp. = 11,09) i inne jednostki, jak pojemniki, skrzynki (chi 2 emp. = 13,08). 35,0% 25,0% 15,0% 5,0% ładunek całopojazdowy kilka palet paleta opakowanie zbiorcze pojedynczy produkt Rys. 5. Poziom opakowania stosowany przy realizacji zamówień w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Informatyka może wspomagać działalność różnych obszarów przedsiębiorstwa. Jednym z nich jest gospodarka opakowaniami i logistyka zwrotna. Przeprowadzony test chi 2 potwierdził silną zależność między wielkością przedsiębiorstwa a stosowaniem wsparcia informatycznego w obszarze opakowań i logistyki zwrotnej (chi 2 emp. = 47,33, chi 2 0,05 = 7,81, p-value = 0,01, df = 3)

5 35,0% 25,0% 15,0% 5,0% Rys. 6. Wspomaganie informatyczne gospodarki opakowaniami i logistyki zwrotnej w przedsiębiorstwach agrobiznesu. Wsparcie informatyczne było uzależnione od możliwości finansowych przedsiębiorstw (rysunek 6). Duże firmy miały więc większe możliwości. W przypadku małych przedsiębiorstw skupiano się na podstawowej działalności logistycznej i stosowano do tego celu tradycyjne metody i narzędzia. Podsumowanie Opakowania są najczęściej mniej znaczącym obszarem logistyki dla przedsiębiorstw. Przeprowadzone badania wskazały, że przedsiębiorstwa o małej skali działania nie wydzielały komórki organizacyjnej dedykowanej do zarządzania opakowaniami i logistyki zwrotnej. O małym znaczeniu opakowań świadczy też mały udział wydatków na logistykę zwrotną w strukturze kosztów logistycznych. Poziom trudności w zarządzaniu opakowaniami w badanych przedsiębiorstwach wynikał z różnej liczby asortymentów produktów, który zawierał się od 1 do nawet ponad tysiąca. Im większe było przedsiębiorstwo tym wykorzystywało więcej asortymentów produktów. Przeprowadzone badania potwierdziły duży wpływ wielkości przedsiębiorstwa na stosowanie opakowań i zasobów zwrotnych, a także na stopień standaryzacji opakowań, minimalny poziom opakowań stosowanych przy realizacji zamówień, na wykorzystanie jednostek ładunkowych w transporcie oraz zastosowanie systemu informatycznego do wsparcia gospodarki opakowaniami. Większe firmy bardziej zwracały uwagę na logistykę zwrotną. Nie stwierdzono natomiast związku między skalą działania a udziałem opakowań zwrotnych w ogólnej ich liczbie w przedsiębiorstwie. Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie gospodarki opakowaniami i logistyki zwrotnej w przedsiębiorstwach z sektora agrobiznesu. Przeprowadzone badania potwierdziły dużą zależność między wielkością przedsiębiorstwa a zarządzaniem opakowaniami. Duże podmioty miały nawet powyżej 1 tysiąca asortymentów produktów, częściej niż małe podmioty stosowały zasoby zwrotne, miały wyższy poziom standaryzacji opakowań, wysyłały większe partie ładunku, stosowały jednostki ładunkowe i wspierały zarządzanie opakowaniami systemami informatycznymi. Ogólnie należy stwierdzić, że gospodarka opakowaniami w badanych przedsiębiorstwach była na niskim poziomie. Packaging management in agribusiness enterprises Abstract The aim of the study was to present the role of packaging and reverse logistics in enterprises from agribusiness sector. The study confirmed a high correlation between the size of the company and the management of packaging. Large firms have over 1 thousand lines of products, more often than small enterprises apply reverse logistics, have a higher level of standardization of packaging, consigned larger batches of cargo. Overall, the management of packaging in the studied companies was low

6 LITERATURA / BIBLIOGRAPHY 1. Baran J., Wicki L., Jałowiecki P.: Systemy logistyczne w funkcjonowaniu przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, Firlej K.: Rozwój przemysłu rolno-spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty, Wydawnictwo UE w Krakowie, Kraków, 2008, s Heady E.O.: Agricultural policy under economic development, Ames, Jakowski S.: Rola opakowań w ochronie zapakowanych produktów, Opakowanie nr 12/2007, s Juchniewicz J.: Innowacje nietechnologiczne w przemyśle spożywczym, Roczniki Naukowe SERIA, tom XIII, zeszyt 2, Korzeniowski A, Skrzypek M., Szyszka G.: Opakowania w systemach logistycznych, ILiM, Poznań, 2001, s Logistyka, red. nauk. Kisperska-Moroń D., Krzyżaniak S., IliM, Poznań, 2009, s Logistyka. Wybrane zagadnienia, Wyd. SGGW, Warszawa, 2008, s Staniec I., Rusiniak M., Ropęga J.: Gospodarowanie opakowaniami zwrotnymi analiza przypadku, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 261, 2011, s Ucherek M.: Oczekiwania konsumentów w zakresie użyteczności wprowadzanych do obrotu opakowań, Opakowanie 2/