Jachimowicz Karolina 1 Jamroży Marzena 1 Konarska Jagoda 2 1

Transkrypt

1 Jachimowicz Karolina 1 Jamroży Marzena 1 Konarska Jagoda 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii Studenckie Koło Naukowe Dietetyków 2 Uniwersytet Medyczny w Lublinie Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Informatyki i Statystyki Medycznej Związek probiotyków ze stanem zdrowia sportowców Relationship between probiotics and athletes health condition streszczenie Osoby uprawiające sport - zarówno amatorzy, jak i zawodowcy - są narażeni na różne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Działania niepożądane dotyczą znacznej liczby sportowców (50-70%) i często mogą być przyczyną ograniczenia ich aktywności ruchowej. Zaburzenia mikrobioty jelitowej, upośledzenie i zwiększenie przepuszczalności bariery jelit, przewlekły stres, przyjmowane leki oraz infekcje są jednymi z głównych przyczyn występowania dysbioz. Spowodowane są one czasową redukcją ukrwienia jelita w trakcie treningu, a w konsekwencji zmniejszeniem procesu eliminacji toksyn i jednoczesnego transportu składników odżywczych do przewodu pokarmowego. Zaburzenia generują również stres oksydacyjny i rozwój stanu zapalnego, co prowadzi do nasilenia dolegliwości. Na przestrzeni ostatnich lat wielokrotnie wykazywano ścisły związek między mikrobiotą jelitową, a zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Modulacja mikrobioty jelitowej przy pomocy probiotyków pozwala ograniczyć ryzyko pojawienia się dolegliwości ze strony układu pokarmowego, związanych z wysiłkiem fizycznym. Dzięki tego rodzaju suplementacji diety możliwe jest zniwelowanie niekorzystnych objawów i jednoczesne zwiększenie efektywności treningu. Ma to przełożenie na wyniki osiągane w sporcie oraz samopoczucie zawodnika. Celem niniejszej pracy była analiza badań naukowych, która pozwoliła na wskazanie efektów stosowania suplementacji preparatami probiotycznymi na mikrobiotę jelitową osób aktywnych fizycznie, a także wyróżnienie poszczególnych szczepów bakterii, mających istotny wpływ na pracę przewodu pokarmowego sportowców. Praca powstała na podstawie przeglądu literatury przedmiotu. Materiał badawczy stanowiły artykuły naukowe odnoszące się do omawianego zagadnienia. Słowa kluczowe: mikrobiota, sport, probiotyki, suplementacja, dieta. abstract People practicing sports - both amateurs and professionals - are exposed to various gastrointestinal ailments. Adverse reactions affect a significant number of athletes (50-70%) and can often be a reason for limiting their physical activity. Intestinal microbiota disorders, impairment and increased intestinal barrier permeability, chronic stress, medications and infections are among the main Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze 45

2 Jachimowicz Karolina, Jamroży Marzena, Konarska Jagoda causes of dysbiosis. It is caused by temporary reduction of blood supply to the intestine during training, and as a consequence by the decrease in the process of toxin elimination and simultaneous transport of nutrients to the gastrointestinal tract. Disorders also generate oxidative stress and inflammation development, which leads to worsening of symptoms. In recent years, a close relationship has been demonstrated between intestinal microbiota and functional disorders of the gastrointestinal tract. Modulation of intestinal microbiota with the help of probiotics reduces the risk of gastrointestinal discomfort associated with physical exertion. Thanks to this kind of diet supplementation, it is possible to compensate for adverse symptoms and at the same time increase the efficiency of training. It translates to the results achieved in sport and the competitor s well-being. The aim of this study was to show the effects of supplementation with probiotic preparations on the intestinal microbiota of physically active people, as well as the specification of individual strains of bacteria that have a particularly significant impact on the functioning of the athletes gastrointestinal tract. The work was based on a review of literature on the subject. Scientific articles referring to the discussed issue were used asresearch material. Key words: microbiota, sport, probiotics, supplementation, diet. Wstęp Nie od dziś wiadomo, że wysiłek fizyczny korzystnie wpływa na stan obwodowego układu nerwowego, regulację poziomu hormonów krążących we krwi oraz stan ukrwienia błony śluzowej i mięśniowej żołądka oraz jelit (SADARANGANI I IN., 2014). Szczególnie wyróżniona została umiarkowana aktywność fizyczna, ze względu na mniejszą 46 Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze liczbę komplikacji zdrowotnych, mogących pojawić się przy przeciążeniu organizmu. Średni wysiłek może korzystnie wpływać na stopień przepuszczalności jelitowej, wchłanianie i przyswajanie elektrolitów oraz substancji odżywczych, a także tempo wydalania toksycznych produktów przemiany materii (BOSTRÖM, 2014). Korzyści zdrowotne związane z regularnym uprawianiem sportów są nieocenione. Wraz ze wzrostem intensywności wysiłku, maleje ryzyko wystąpienia chorób organicznych, z których wymienić należy kamicę żółciową, nowotwór jelita grubego, zaparcia, zaburzenia metaboliczne czy chorobę uchyłkową jelita grubego. Częściej natomiast pojawiają się zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego, do których zaliczamy dyspepsję, zgagę i zespół jelita nadwrażliwego (ang. irritablebowelsyndrome, IBS) (ZIELIŃSKA, 2014). W zależności od intensywności wysiłku, może początkowo pojawić się ból i dyskomfort brzucha, kolejno występują nudności, dochodzi do torsji, biegunek, a nawet krwawienia z przewodu pokarmowego, wynikającego z przetrenowania (MARLICZ, 2014). Można zatem konkludować, że intensywny i długotrwały wysiłek fizyczny zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń mikroflory jelitowej, nasila przepuszczalność w obrębie warstwy komórek nabłonkowych jelita oraz niekorzystnie wpływa na stan bariery jelitowej (MO- SES I IN., 1991; OKTEDALEN, 1991; KAY, 1997). Znaczącą pomoc dla mikrobioty stanowią bakterie probiotyczne. Mikrobiota jelitowa pełni wiele ważnych zadań w organizmie: odpowiada za fermentację niestrawionych resztek pokarmowych w przewodzie pokarmowym, jest źródłem dużej ilości kwasów deoksyrybonukleinowych, stanowiących genom bakteryjny, gwarantuje prawidłowe zużycie energii w mięśniach, przemianę glukozy w wątrobie oraz formowanie tkanki tłuszczowej,

3 Związek probiotyków ze stanem zdrowia sportowców a także odgrywa istotną rolę w rozwoju odpowiedzi immunologicznej i dojrzewaniu układu limfatycznego GALT (ang. gut-associatedlymphoidtissue) (SHANAHAN, 2010). Celem niniejszej pracy była analiza badań naukowych, która pozwoliła na wskazanie efektów stosowania suplementacji preparatami probiotycznymi na mikrobiotę jelitową osób aktywnych fizycznie, a także wyróżnienie poszczególnych szczepów bakterii, mających istotny wpływ na pracę przewodu pokarmowego sportowców. Materiał i metody badań Praca powstała na podstawie przeglądu polsko- i anglojęzycznej literatury przedmiotu pochodzącej z lat Materiał badawczy stanowiły artykuły naukoweodnoszące się do omawianego zagadnienia, wyszukane za pomocą baz PubMed oraz Google Scholar. Rola probiotyków w żywieniu sportowców Probiotyki (gr. pro bios dla życia), to według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) i Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO), żywe mikroorganizmy, które podane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza (FAO/WHO, 2001). Na rynku występują w różnych formach: w tabletkach, w postaci kapsułek, jako proszek (dodawany do napojów), a także jako wybrane produkty mleczne, tj. mleko fermentowane lub jogurt (PYNE I IN., 2015). Największą skutecznością odznacza się stosowanie probiotyków wieloszczepowych (poliprobiotyków) oraz wielogatunkowych, wraz z prebiotykami, które tworzą tzw. synbiotyki. Takie zestawienie produktów oddziałuje na różnych odcinkach przewodu pokarmowego i jest zalecane w różnych zaburzeniach składu i funkcji mikrobioty. Przynosi to minimalizację niekorzystnych następstw związanych z intensywnym wysiłkiem, co końcowo przekłada się na lepsze wyniki, na których najbardziej zależy zawodowym sportowcom (PYNE I IN., 2015). Rekomendowane szczepy bakterii Eksperci Uniwersytetu Yale, naukowcy z Niemieckiego Towarzystwa Chorób Przewodu Pokarmowego i Chorób Metabolicznych oraz Niemieckiego Towarzystwa Neurogastroenterologii i Motoryki wyszczególnili probiotyki rekomendowane w różnych postaciach zespołu jelita nadwrażliwego: bólowej, wzdęciowej oraz zaparciowej. Szczepy te mogą być z powodzeniem stosowane u sportowców odczuwających dyskomfort trawienny. Wyszczególnione probiotyki to: Bifidobacterium infantis 35624, Bifidobacterium animals DN , Lactobacillus casei Shirota, Lactobacillus plantarum 299V, Lactobacillus rhamnosus GG, E. coli Nissle 1917 oraz VSL #3 (KIM I IN., 2003; KIM I IN., 2005; FLOCH I IN., 2011; HUNGIN I IN., 2013). Czynniki wzmagające doleglowości bólowe Najczęściej dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego zgłaszają długodystansowi biegacze (biatloniści, triatloniści), kolarze, wioślarze i kajakarze. Częstość występowania dolegliwości związanych z przewodem pokarmowym, żołądkiem czy jelitami całościowo dotyczy ok. 70% sportowców. Czynnikami je wyzwalającymi są (KÜSTER, 2013; ŻELOWSKI I IN., 2013; MARLICZ, 2014): spożycie posiłku w krótkim czasie przed Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze 47

4 Jachimowicz Karolina, Jamroży Marzena, Konarska Jagoda konkurencją lub po jej zakończeniu (spowodowane gorszym ukrwieniem jelit); odwodnienie organizmu; przyjmowanie leków przeciwbólowych, najczęściej z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ); stosowanie inhibitorów pompy protonowej (IPP) oraz antybiotyków (dodanie do kuracji NLPZ i IPP probiotykówzapobiega uszkodzeniom błony śluzowej); długotrwały stres związany z przygotowaniem się do zawodów i rywalizacją; przejściowe zaburzenia w funkcjonowaniu obwodowego układu nerwowego oraz układu dokrewnego; dieta bogatobiałkowa, z dużą ilością glukozy i fruktozy, a uboga w błonnik. Ryzyko wystąpienia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego uzależnione jest od uprawianej dyscypliny (np. biegi długodystansowe), płci (częściej problem ten dotyczy kobiet), wieku (bardziej narażone są osoby w młodszym wieku), a także niewłaściwej diety i spożywania alkoholu (MOJKA, 2014). W trakcie wykonywania intensywnego treningu zwiększa się ukrwienie mięśni i narządów należących do układu sercowo-naczyniowego, a zmniejsza przewodu pokarmowego. Wskutek tego zaopatrzenie jelit w krew, tlen oraz składniki odżywcze zostaje w znacznym stopniu osłabione. Pogarsza się również proces wydalania produktów przemiany materii z komórek jelit, co prowadzi do obniżenia ich ph. Dochodzi wówczas do groźnych reakcji wolnorodnikowych, które uszkadzają strukturę komórek jelit i upośledzają ich funkcjonowanie. W celu osiągnięcia najlepszych rezultatów, zaleca się co najmniej czterotygodniowy okres kuracji (ARAGON I IN., 2010; DUCROTTÉ I IN., 2012; CHARBONNEAU I IN., 2013; CAYZEELE-DECHERF I IN., 2017). Dobrą praktyką może też być stałe przyjmowanie bakterii probiotycznych, stanowiących element codziennej diety. 48 Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze W przypadku podróżowania przez różne strefy czasowe (jak to często ma miejsce w przypadku sportowców zawodowych), w celu uniknięcia tzw. biegunki podróżnych, zaleca się przyjmowanie probiotyków wieloszczepowych przez okres co najmniej dwóch tygodni przed planowaną podróżą, a także przez dwa tygodnie po powrocie (OTTE, 2001; MARLICZ, 2012). Zalecenia żywieniowe wspomagające rozwój prawidłowej mikrobioty Osoby aktywne fizycznie często poświęcają dużo uwagi diecie (TAVARES, 2014). Niestety w wyniku zaburzenia struktury czy funkcji bariery jelitowej zaburzone zostają jej funkcje absorpcyjne. Skutkiem złego wchłaniania składników odżywczych i witamin jest przede wszystkim spadek energii i wydolności psychofizycznej. W dłuższej perspektywie organizm narażony jest na występowanie różnego typu niedoborów prowadzących do wyczerpania, wydłużenia czasu odnowy struktur białkowych i rezerw glikogenu w mięśniach oraz wystąpienia poważniejszych schorzeń (FRĄCZEK I IN., 2012). W celu uszczelnienia bariery jelitowej zaleca się stosowanie diety bogatej w błonnik (CHEN I IN., 2013; HUNG I SUZUKI, 2016).Należy jednak mieć na uwadze, że u osób z zaburzeniami przewodu pokarmowego nierozpuszczalny błonnik może działać niekorzystnie, powodując nadwrażliwość trzewną i nasilając dolegliwości. W takiej sytuacji powinno się przyjmować błonnik w postaci rozpuszczalnej. Ta frakcja błonnika w największej ilości występuje w płatkach i otrębach owsianych, jabłkach, pomarańczach, gruszkach, truskawkach, orzechach, nasionach lnu, fasoli, grochu, soczewicy, ogórkach, selerze i marchwi. Ponadto, zaleca się unikanie cukrów prostych, sztucznych słodzików i alko-

5 Związek probiotyków ze stanem zdrowia sportowców holu (WŁODAREK I IN., 2015; HARRIS I BAFFY, 2017). Analiza dostępnych badań Pozytywny wpływ probiotyków na stan zdrowia sportowców potwierdzają liczne badania. W 2006 r. Clancyi in. przebadali 27 sportowców, z których 9 zgłaszało zmęczenie, nawracający ból gardła oraz zachwianą wydajność. Badani przyjmowali probiotyk z gatunku Lactobacillus acidophilus ( komórek /dzień). Po czterech tygodniach u osób odczuwających zmęczenie zaobserwowano znaczny wzrost wydzielania IFNγ grupy białek odgrywających ważną rolę w odpowiedzi immunologicznej. (CLANCY I IN., 2006). Rok później Kekkonen wraz z innymi badaczami szukali związku przyjmowania bakterii Lactobacillus rhamnosus- GG (LGG, 4,0 x komórek/dzień) przez maratończyków (n=141), a występowaniem różnych dolegliwości. Nie wykazano różnic w liczbie infekcji dróg oddechowych lub objawów żołądkowo-jelitowych, ale czas ich trwania w grupie z suplementacją był krótszy niż w grupie nieotrzymującej suplementacji (KEKKONEN I IN., 2007). W 2010 roku Cox i in. w trakcie czterotygodniowych treningów zimowych podawali 20 biegaczom dystansowym bakterie Lactobacillus fermentum (1, komórek /dzień). Zażywanie probiotyku zwiększyło produkcję IFNγ w krwi pełnej w porównaniu do grupy nieotrzymującej suplementacji oraz znacznie, bo aż o połowę, zmniejszyło czas trwania chorób układu oddechowego oraz ich nasilenie (COX, 2010). W 2012 roku Gleesoni in. zawęzili grupę badaną do biegaczy wytrzymałościowych, których suplementowano bakteriami Lactobacillus casei Shirota (6, żywych komórek / dzień) przez 16 tygodni z trzykrotnym pobraniem próbek. Odsetek osób z infekcją górnych dróg oddechowych w grupie niesuplementującej probiotyków był o 36% wyższy niż w grupie z suplementacją probiotykiem. Natomiast intensywność i czas trwania objawów nie różniły się znacząco w obu grupach. Dodatkowo stężenie IgA było wyższe w grupie z suplementacją niż w grupie bez suplementacji (GLEESON I IN., 2012). Badanie na szeroką skalę przeprowadzono w 2014 roku. Wzięło w nim udział 461 osób aktywnych fizycznie podzielonych na trzy grupy. Pierwsza grupa przyjmowała Bifidobacterium animalis subsp. Lactis Bl-04 (Bl-04): 2,0 x 10 9 komórek /dzień, druga grupa Lactobacillus acidophilus NCFM i Bifidobacterium animals subsp. lactis Bi-07 (NCFM i Bi-07): komórek /dzień, zaś trzecia stanowiła grupę kontrolną. Po 150 dniach obserwacji West i in. ocenili ryzyko wystąpień infekcji górnych dróg oddechowych na znacznie niższe w grupie pierwszej (WEST I IN., 2014). HAYWOOD I IN. w tym samym czasie badali wpływ suplementów probiotycznych wielogatunkowych na stan zdrowia sportowców. Trzydziestu graczy rugby przez 4 tygodnie przyjmowało probiotyk, w którego skład wchodziły bakterie: Lactobacillus gasseri: 2, komórek / dzień, Bifidobacterium bifidum: 0, komórek / dzień oraz Bifidobacterium longum: 0, komórek / dzień. Podczas leczenia probiotycznego 14 z 30 uczestników nigdy nie doświadczyła objawów infekcji górnych dróg oddechowych lub zaburzeń przewodu żołądkowo-jelitowego. Ponadto, liczba dni choroby zazwyczaj była wyższa w przypadku grupy nieotrzymującej suplementacji. Nie zaobserwowano jednak różnic w nasileniu objawów choroby między obiema grupami (HAYWOOD I IN., 2014). Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze 49

6 Jachimowicz Karolina, Jamroży Marzena, Konarska Jagoda Podsumowanie Liczba badań potwierdzających korzystny wpływ stosowania probiotyków wśród sportowców jest wciąż niewielka, dlatego zdecydowanie za wcześnie na wydawanie pacjentom praktycznych wskazówek.w licznych badaniach klinicznych wykazano, iż zakłócenie prawidłowej funkcji bariery jelitowej prowadzi do zwiększenia jej przepuszczalności, co może przyczyniać się do rozwoju szeregu przewlekłych problemów zdrowotnych. Mogą one odgrywać znaczącą rolę w patogenezie chorób ze strony przewodu pokarmowego, które pogarszają jakość życia sportowców oraz wpływają na osiągane przez nich wyniki sportowe. Bariera jelitowa podlega dynamicznym, ciągłym zmianom, co przekłada się na samopoczucie i zdrowie pacjentów. Zainteresowanie probiotykami (zarówno w formie suplementów diety, jak i pod postacią żywności) wydaje się być zasadne, ze względu na możliwość wyrównania nieprawidłowych stosunków bakteryjnych zasiedlających mikrobiotę. Idea probiotykoterapii zarówno w prewencji, jak i leczeniu niesie obiecujące możliwości poprawy stanu zdrowia osób aktywnych fizycznie. Literatura ARAGON G., GRAHAM D.B., BORUM M., DOMAN D.B Probiotic therapy for irritable bowel syndrome. Gastroenterology & Hepatology. 6(1), BOSTRÖM P.A All organ exercise for metabolic health. Drug discovery today. 19 (7), CAYZEELE-DECHERF A., PÉLERIN F., LEUILLET S., DOUILLARD B., HOUSEZ B., CAZAUBIEL M., JACOBSON G.K., JÜSTEN P., DESREUMAUX P Saccharomyces cerevisiae CNCM I-3856 in irri- 50 Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze table bowel syndrome: An individual subject meta-analysis. World Journal of Gastroenterology. 23(2), CHARBONNEAU D., GIBB R.D., QUIG- LEY E.M Fecal excretion of Bifidobacterium infantis and changes in fecal microbiota after eight weeks of oral supplementation with encapsulated probiotic. Gut Microbes. 4(3), CHEN H., MAO X., HE J., YU B., HUANG Z., YU J., ZHENG P., CHEN D Dietary fibre affects intestinal mucosal barrier function and regulates intestinal bacteria in weaning piglets. British Journal of Nutrition. 110(10), CLANCY R.L., GLEESON M., COX A., CALLISTER R., DORRINGTON M., D ESTE C., ET AL Reversal in fatigued athletes of a defect in interferon gamma secretion after administration of Lactobacillus acidophilus. British Journal of Sports Medicine. 40, COX A.J., PYNE D.B., SAUNDERS P.U., FRICKER P.A Oral administration of the probiotic Lactobacillus fermentum VRI- 003 and mucosal immunity in endurance athletes.british Journal of Sports Medicine. 44, DUCROTTÉ P., SAWANT P., JAYANTHI V Clinical trial: Lactobacillus plantarum 299v (DSM 9843) improves symptoms of irritable bowel syndrome. World Journal of Gastroenterology. 18(30), FAO/WHO Health and Nutritional Properties of Probiotics in Food including Powder Milk with Live Lactic Acid Bacteria. FLOCH M.H., WALKER W.A., MADSEN

7 Związek probiotyków ze stanem zdrowia sportowców FLOCH M.H., WALKER W.A., MADSEN K., SANDERS M.E., MACFARLANE G.T., HARRY J., DIELEMAN L.A., RINGEL Y., GUANDALINI S., KELLY C.P., BRANDT L. J Recommendations for Probiotic Use-2011 update. Journal of Clinical Gastroenterology. 42(2), FRĄCZEK B., GACEK M., GRZELAK A Żywieniowe wspomaganie zdolności wysiłkowych w grupie sportowców wyczynowych. Problemy Higieny i Epidemiologii. 93(4), GLEESON M., BISHOP N.C., OLIVEIRA M., MCCAULEY T., TAULER P., LAW- RENCE C Effects of a Lactobacillus salivarius probiotic intervention on infection, cold symptom duration and severity, and mucosal immunity in endurance athletes. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism. 22, HARRIS L.A, BAFFY N Modulation of the gut microbiota: a focus on treatments for irritable bowel syndrome. Postgraduate Medicine. 129(8), HAYWOOD B.A., BLACK K.E., BAKER D., MCGARVEY J., HEALEY P., BROWN R.C Probiotic supplementation reduces the duration and incidence of infections but not severity in elite rugby union players.journal of Science and Medicine in Sport. 17, HUNG T.V, SUZUKI T Dietary Fermentable Fiber Reduces Intestinal Barrier Defects and Inflammation in Colitic Mice. The Journal of Nutrition. 146(10), HUNGIN A.P, MULLIGAN C., POT B., WHORWELL P., AGRÉUS L., FRACASSO P., LIONIS C., MENDIVE J., PHILIPPART DE FOY J.M., RUBIN G., WINCHESTER C., DE WIT N.EUROPEAN SOCIETY FOR PRIMARY CARE GASTROENTER- OLOGY Systematic review: probiotics in the management of lower gastrointestinal symptoms in clinical practice - an evidencebased international guide. Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 38(8), KEKKONEN R.A., VASANKARI T.J., VU- ORIMAA T., HAAHTELA T., JULKUNEN I., KORPELA R The effect of probiotics on respiratory infections and gastrointestinal symptoms during training in marathon runners. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism. 17, KIM H.J., CAMILLERI M., MCKINZIE S., LEMPKE M.B., BURTON D.D., THOM- FORDE G.M., ZINSMEISTER A.R A randomized controlled trial of a probiotic, VSL#3, on gut transit and symptoms in diarrhoea-predominant irritable bowel syndrome. Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 17(7), KIM H.J., VAZQUEZ ROQUE M.I., CA- MILLERI M, STEPHENS D., BURTON D.D., BAXTER K., THOMFORDE G., ZINSMEISTER A.R A randomized controlled trial of a probiotic combination VSL# 3 and placebo in irritable bowel syndrome with bloating. Neurogastroenterology Motility. 17, KÜSTER M., RENNER B., OPPEL P., NIE- DERWEIS U., BRUNE K Consumption of analgesics before a marathon and the incidence of cardiovascular, gastrointestinal and renal problems: a cohort study.british Medical- Journal Open. 3(4). MARLICZ W Wysiłek fizyczny a mikroflora przewodu pokarmowego- znaczenie probiotyków w diecie sportowców. Forum Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze 51

8 Jachimowicz Karolina, Jamroży Marzena, Konarska Jagoda Zaburzeń Metabolicznych. 5(3), MARLICZ W., ŁONIEWSKI I Enteropatia indukowana NLPZ i IPP- ważny i niedoceniany problem kliniczny. Gastroenterologia Kliniczna. 6(1), MARLICZ W., ZAWADA I., STARZYŃSKA T Irritablebowel syndrome - irritablebowel orirritablemind? Polski Merkuriusz Lekarski. 32(187), MOJKA K Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki charakterystyka i funkcje.problemy Higieny i Epidemiologii. 95(3), MOSES F., SINGH A., SMOAK B Alterations in intestinal permeability during prolonged high intensity running (abstract). Gastroenterology. 100, 472. OKTEDALEN O., LUNDE O.C., OPSTAD P.K., AABAKKEN L., KVERNEBO K Changes in the gastrointestinal mucosa after long-distance running. Scandinavian Journal of Gastroenterology. 27, OTTE J.A., OOSTVEEN E., GEELKERKEN R.H., GROENEVELD A.B., KOLKMAN J.J Exercise induces gastric ischemia in healthy volunteers: a tonometry study. Journal of Applied Physiology. 91(2), PALS K.L., CHANG R.T., RYAN A.J., GISOLFI C.V Effect of running intensity on intestinal permeability. Journal of Applied Physiology. 82(2), PYNE D.B., WEST N.P., COX A.J., CRIPPS A.W Probiotics supplementation for athletes- clinical and physiological effects.european Journal of Sport Science. 15, SADARANGANI K.P., HAMER M., MIN- 52 Nr 3(21)/2018 Nauki Przyrodnicze DELL J.S., ET AL Physical activity and risk of all-cause and cardiovascular disease mortality in diabetic adults from Great Britain: pooled analysis of 10 population-based cohorts. Diabetes Care. 37(4), SHANAHAN F Gut microbes: from bugs to drugs.the American Journal of Gastroenterology. 105(2), STEEGE R.W., VAN DER PALEN J., KOLKMAN J.J Prevalence of gastrointestinal complaints in runners competing in a long-distance run: an internet-based observational study in 1281 subjects. Scandinavian Journal of Gastroenterology. 43, TAVARES A.I Physical activity and healthy diet: determinants and implicit relationship. Public Health. 128(6), WEST N.P., HORN P.L., PYNE D.B., GEB- SKI V.J., LAHTINEN S.J., FRICKER P.A., CRIPPS A.W Probiotic supplementation for respiratory and gastrointestinal illness symptoms in healthy physically active individuals. Clinical Nutrition. 33, WŁODAREK D., LANGE E., GŁĄBSKA D., KOZŁOWSKA L Dietoterapia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.Warszawa. ZIELIŃSKA A Ocena zależności między sposobem odżywiania a dolegliwościami u osób z zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne. 4(3), ŻELOWSKI A., WOJTUŃ S., GIL J., DYR- LA P Zespół jelita nadwrażliwego podstawowe zasady rozpoznawania i leczenia. Pediatria i Medycyna Rodzinna. 9(3),