Rola probiotyków w stymulacji układu immunologicznego i ochronie przed infekcjami u osób prowadzących wysiłkowy tryb życia

Transkrypt

1 :205 praca poglądowa Patrycja Szachta 1 Łukasz Sieńczewski 1 Iwona Ignyś 2 Rola probiotyków w stymulacji układu immunologicznego i ochronie przed infekcjami u osób prowadzących wysiłkowy tryb życia The role of probiotics in the immune system stimulation and protection against infections inindividuals running exercise lifestyle Streszczenie: Sportowcy wysokiego wyczynu, a także osoby uprawiające sport amatorsko, znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka występowania infekcji dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego. Schorzenia te wpływają negatywnie na kondycję psychiczną i fizyczną sportowca oraz osiągane w następstwie wyniki sportowe. Uważa się, że zaburzenia mikrobioty jelitowej, szczególnie często raportowane u sportowców wyczynowych, mogą być związane ze zwiększoną podatnością na infekcje. Probiotyki i prebiotyki wydają się obiecującą opcją profilaktyki i leczenia nawracających infekcji oraz innych jednostek chorobowych u sportowców. Słowa kluczowe: ekosystem jelitowy, nawracające infekcje, probiotyki, sport wyczynowy Abstract: Professional athletes, as well as individuals preferring amateur sports are group with increased risk of respiratory and gastrointestinal tract infections. These infections adversely affect athlete s mental and physical condition and in consequence achieved sport results. It is believed that intestinal microbiota disorders, particularly frequently reported in professional athletes, may be associated with an increased risk of infection. Probiotics and prebiotics seems to be promising option for both prevention and treatment of recurrent infections and also other disease in professional athletes. 1 Centrum Medyczne VitaImmun w Poznaniu 2 Zakład Higieny Wydziału Wychowania Fizycznego, Sportu i Rehabilitacji Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego w Poznaniu }} Patrycja Szachta Centrum Medyczne VitaImmun w Poznaniu, ul. Czechosłowacka 103, Poznań, Tel.: (61) , patrycja_szachta@o2.pl Wpłynęło: Zaakceptowano: doi: dx.doi.org/ /fz Key words: intestinal ecosystem, probiotics, professional sport, recurrent infections Wstęp Sportowcy wysokiego wyczynu są grupą szczególnie narażoną na występowanie nawracających infekcji, szczególnie górnych dróg oddechowych czy przewodu pokarmowego. Konsekwencją jest często zmniejszenie liczby dni poświęconych na treningi, co najczęściej skutkuje pogorszeniem kondycji fizycznej i formy sportowej prezentowanej na zawodach. Niejednokrotnie opisywane infekcje przyczyniają się do konieczności zastosowania antybiotyków, co wpływa na zaburzenie równowagi mikroflory jelitowej i powoduje następcze zmniejszenie odporności. Często raportowanym problemem w tej grupie jest także zespół chronicznego zmęczenia, jednostka chorobowa o nadal nieustalonej etiologii. Przeprowadzone dotychczas badania wskazują na istotne znaczenie ekosystemu jelitowego w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego. Stosowanie probiotyków oraz prebiotyków, kultur bakterii mających na celu odbudowę zaburzonej mikrobioty jelita, wydaje się celowym działaniem u sportowców wysokiego wyczynu. Rozliczne analizy wykazały efektywność szczepów probiotycznych w zmniejszaniu ryzyka infekcji oraz redukcji nasilenia zespołu chronicznego zmęczenia u sportowców wyczynowych. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie roli mikrobioty jelitowej oraz probiotyków w utrzymaniu homeostazy organizmu, ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki chorób infekcyjnych oraz zespołu chronicznego zmęczenia. FZ indd :20:39

2 Ekosystem jelitowy budowa i funkcja Ekosystem jelitowy, czyli układ mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy, odgrywa wiodącą rolę w zachowaniu zdrowia i utrzymaniu homeostazy nie tylko jelit, lecz także całego organizmu. Opisywany układ jest niezwykle liczny i złożony w 1 g treści kałowej znajduje się ponad jtk (jednostek tworzących kolonie) mikroorganizmów, reprezentujących jednoczasowo niemal 1000 gatunków bakteryjnych. Mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy jest dziesięciokrotnie więcej aniżeli komórek ludzkiego organizmu. Przekłada się to na niemal stokrotnie większą liczbę genów bakteryjnych w stosunku do genomu człowieka. Należy zaznaczyć, że przewód pokarmowy jest miejscem bytowania nie tylko bakterii, lecz także w mniejszym stopniu grzybów, pierwotniaków, a nawet wirusów. W zachowanym stanie zdrowia drobnoustroje jelitowe pozostają z organizmem gospodarza w obustronnie korzystnych relacjach, które można opisać jako wzajemny mutualizm [1 3]. Największe nagromadzenie i zróżnicowanie bakterii jelitowych występuje w jelicie grubym, przede wszystkim w okrężnicy, stanowiącej niemal 50% treści jelita grubego [4]. Tak olbrzymie zróżnicowanie i liczebność mikroorganizmów autochtonicznych wynika z wszechstronności i mnogości pełnionych przez nie ról metabolicznych oraz immunologicznych. Jedną z wiodących ról mikrobioty jest dostarczanie energii z pożywienia. Mikroorganizmy autochtoniczne rozkładają węglowodany złożone (trudno przyswajane lub nieprzyswajane przez człowieka) do korzystnych dla zdrowia krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (ang. short-chain fatty acids SCFA) i cukrów prostych. Dzięki temu mikrobionty produkują niemal 15% całej energii ze spożywanego pokarmu. Wytwarzane w tym procesie SCFA (szczególnie kwas masłowy) są jednoczasowo substratem dla komórek nabłonka jelita, warunkując jego prawidłowe namnażanie i różnicowanie. Odpowiednie stężenie maślanu jest związane z uszczelnianiem nabłonka jelita i zmniejszaniem jego przepuszczalności. W konsekwencji osiągane jest prawidłowe funkcjonowanie bariery jelitowej oraz redukcja/zniesienie stanu zapalnego w błonie śluzowej jelita [5, 6]. Dodatkowo, w trakcie procesów metabolicznych prowadzonych przez szczepy bakteryjne w jelicie, dochodzi do związania/rozłożenia i w efekcie neutralizacji potencjalnych karcynogenów, składników żółci, ksenobiotyków czy wybranych leków. W ten sposób osiągany jest efekt potencjalnie przeciwnowotworowy, o którym aktualnie szeroko się dyskutuje w kontekście mikrobioty jelita [7]. Kolejnym pożądanym dla organizmu efektem metabolizmu bakterii autochtonicznych jest wytwarzanie szeregu witamin, takich jak kwas foliowy, witaminy z grupy B i K [8, 9]. Funkcja metaboliczna mikroflory jelitowej nie jest jedyną rolą odgrywaną przez bakterie autochtoniczne. Niezwykle istotny jest regulacyjny wpływ mikrobioty jelita na układ immunologiczny, a dzięki temu udział w modyfikacji odporności organizmu. Należy przypomnieć, iż niemal 90% komórek immunokompetentnych jest zlokalizowanych w przewodzie pokarmowym. Tkanka limfatyczna jelit jest więc głównym rezerwuarem komórek odpornościowych w ludzkim organizmie. Rola ochronna realizowana przez komórki immunologiczne w jelicie bazuje na zdolności do odróżniania prawidłowej, niezbędnej dla zdrowia mikroflory autochtonicznej od drobnoustrojów potencjalnie patogennych, które powinny być unieszkodliwiane i eliminowane [10]. Właściwe funkcjonowanie układu GALT (ang. gut-associated lymphoid tissue; tkanka limfatyczna zlokalizowana w przewodzie pokarmowym) zależy w głównej mierze od prawidłowego ekosystemu jelitowego. To właśnie mikroorganizmy zasiedlające przewód pokarmowy są jednymi z pierwszych antygenów, z którymi mają kontakt i na których trenują swą aktywność komórki układu immunologicznego. Mikrobiota jelitowa stymuluje układ immunologiczny (szczególnie komórki dendrytyczne i makrofagi) do odpowiedzi tolerogennej. Odpowiedź ta polega na zwiększonej sekrecji siga (pierwsza linia obrony organizmu przed patogenami), zmniejszonej reaktywności błonowych receptorów TLR (ang. toll-like receptor) oraz aktywacji limfocytów regulatorowych, Nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na bakterie autochtoniczne jest przyczyną rozwoju stanów zapalnych w przewodzie pokarmowym i jest rozważana jaka jedna z potencjalnych przyczyn rozwoju nieswoistej zapalnej choroby jelit (NZChJ, ang. inflammatory bowel disease IBD) [11]. Mikroflora jelitowa jest ponadto skuteczną barierą dla rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych. Dzięki konkurencji o dostępne składniki odżywcze w świetle jelita oraz zajmowaniu receptorów na powierzchni nabłonka, generowane są niekorzystne warunki dla rozwoju mikroflory patogennej. Część bakterii jelitowych wytwarza ponadto szereg metabolitów o aktywności przeciwdrobnoustrojowej (kwasy organiczne, związki systemu laktoperoksydazy, nadtlenek wodoru, bakteriocyny), dzięki czemu dochodzi do eliminacji patogenów z przewodu pokarmowego. Mikrobiota jelitowa będąc częścią bariery jelitowej odgrywa ponadto istotną rolę w zapewnieniu selektywnej jej przepuszczalności [12]. Pełnione przez bakterie autochtoniczne funkcje troficzne, immunologiczne oraz metaboliczne znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w kondycji zdrowotnej. Załamanie równowagi bakteryjnej w jelicie czyli dysbioza jest z kolei potwierdzoną przyczyną licznych chorób. Należy tu zaliczyć między innymi: organiczne i czynnościowe choroby przewodu pokarmowego, alergie i nietolerancje 206 FZ indd :20:39

3 pokarmowe, zwiększoną podatność na zakażenia, obniżoną odporność organizmu, a nawet zaburzenie nastroju, depresję czy otyłość. Z tego względu wszelkie zaburzenia ilościowe i jakościowe w obrębie ekosystemu jelitowego są niejednokrotnie pierwszym ogniwem w rozwoju szeregu jednostek chorobowych. Współczesny tryb życia, stres, nadużywanie leków, wysoko przetworzona żywność negatywnie wpływają na różnorodność mikrobioty jelitowej, sprzyjając rozwojowi drobnoustrojów potencjalnie patogennych i grzybów, przy jednoczasowej redukcji liczby bakterii prozdrowotnych [13]. Z tego względu podejmowane są próby odbudowy zachwianej równowagi bakteryjnej w jelicie. Do podstawowych interwencji mających na celu eliminację dysbiozy należy stosowanie probiotyków, prebiotyków oraz żywności funkcjonalnej. Probiotyki, czyli żywe szczepy bakterii probiotycznych, o udokumentowanej zdolności pozytywnego oddziaływania na zdrowie, wywodzą się właśnie z przewodu pokarmowego. Skuteczność ich działania wynika z odtwarzania korzystnych warunków w przewodzie pokarmowym, sprzyjających namnażaniu pożądanej mikroflory autochtonicznej. Ponadto aktywność metaboliczna, troficzna i immunostymulująca szczepów probiotycznych jest odwzorowaniem analogicznych funkcji pełnionych przez bakterie jelitowe [14]. Do najczęściej wykorzystywanych szczepów probiotycznych należą bakterie kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, o udokumentowanej skuteczności w profilaktyce i wspomaganiu leczenia wielu chorób. Probiotykoterapia w SPorcie Wykazana w badaniach zdolność probiotyków do poprawy ogólnej kondycji zdrowotnej może mieć istotne znaczenie w sporcie wysokiego wyczynu. W tym przypadku istotny jest przede wszystkim korzystny wpływ tych kultur bakterii na układ odpornościowy, łagodzenie manifestacji chorób atopowych i alergicznych, zmniejszanie podatności na infekcje przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych oraz łagodzenie negatywnych skutków antybiotykoterapii [15]. Jest to szczególnie istotna obserwacja, gdyż sport zwłaszcza w aspekcie wyczynowym wiąże się z prawdopodobieństwem rozwoju zaburzeń jakościowych i ilościowych mikroflory jelitowej. Najprawdopodobniej dysbioza bakteryjna u zawodników sportowych, jak również u osób związanych amatorsko ze sportem, wynika ze zwiększonej podaży białka w diecie (co jest czynnikiem promującym wzrost proteolitycznych drobnoustrojów chorobotwórczych). Na promocję niepożądanych drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym wpływają także często stosowane przez sportowców leki przeciwbólowe (niesteroidowe leki przeciwzapalne NLPZ), antybiotyki czy też inhibitory pompy protonowej. Wymienione czynniki oddziałują ponadto negatywnie na funkcjonowanie bariery jelitowej, wpływając na zwiększenie przenikania antygenów przez ścianę jelita do krwi i następczą aktywację układu immunologicznego [16]. W konsekwencji w środowisku sportowców obserwuje się stosunkowo częste występowanie zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, co niejednokrotnie wiąże się z koniecznością ograniczenia aktywności sportowej [17]. Stosowanie probiotykoterapii jest wartościową opcją terapeutyczną w opisywanej grupie. Suplementacja szczepów probiotycznych przyczynia się nie tylko do eliminacji dysbiozy, lecz także wpływa korzystnie na odporność, redukując konieczność stosowania antybiotyków oraz częstość występowania infekcji ze strony górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, co jest szczególnie istotne u osób uprawiających sport wyczynowy [18 20]. Ogólna poprawa odporności oraz eliminacja (złagodzenie) dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u osób zawodowo związanych ze sportem będzie wpływała na zmniejszenie czasu absencji na treningu, a w konsekwencji pośrednio na poprawę osiąganych w sporcie wyników. Poniżej przedstawiono aktualny stan wiedzy odnośnie celowości i rzeczywistych efektów stosowania probiotykoterapii u sportowców. W randomizowanej, podwójnie zaślepionej analizie przeprowadzonej przez Lamprechta i wsp. wykazano, że suplementacja probiotykiem poprawia szczelność bariery jelitowej i redukuje parametry stanu zapalnego w organizmie. Do analizy zakwalifikowano 23 systematycznie trenujących mężczyzn, których włączono albo do grupy suplementowanej wieloszczepowym probiotykiem (10 10 CFU/dzień) albo placebo. Interwencja trwała 14 tygodni. Przed i po cyklu suplementacji uczestnicy zostali poproszeni o wykonanie 90-minutowego treningu ergonomicznego, po którym oceniano wybrane parametry: przesiąkliwość jelitową (zonulina, α1-antytrypsyna w kale), białko karbonylowe i malondialdehyd, status całkowitego utleniania lipidów, czynnik martwicy nowotworów alfa (ang. tumor necrosis factor TNF-α) oraz poziom interleukiny 6 (IL-6). Wykazano, iż leczenie probiotyczne istotnie zmniejsza stężenie zonuliny w kale, co świadczy o poprawie funkcjonowania bariery jelitowej. Jest to szczególnie istotne w aspekcie sportowców, którzy często skarżą się na problemy trawienne i dolegliwości bólowe ze strony przewodu pokarmowego. Problemy te najczęściej dotyczą biegaczy i triatlonistów, co jest najprawdopodobniej skorelowane ze zmienionymi przepływami krwi z narządów wewnętrznych do serca i mięśni szkieletowych. Aktywność fizyczna, zwłaszcza realizowana z wysoką intensywnością, prowadzi do redukcji przepływu krwi przez tkanki jelit oraz termicznego uszkodzenia błony śluzowej jelita. Konsekwencją może być zniesienie prawidłowej 207 FZ indd :20:39

4 funkcji bariery jelitowej oraz rozwój odpowiedzi zapalnej. W następstwie sportowcy skarżą się często na nawracające mdłości, bóle brzucha, skurcze, biegunki i wymioty. Z kolei zwiększona przepuszczalność bariery jelitowej może prowadzić do endotoksemii i rosnącej podatności na rozwój infekcji oraz aktywacji autoimmunologicznej, na drodze przenikania toksyn i patogenów do układu krwionośnego [21, 22]. Z tego względu ograniczenie uszkodzeń w obrębie nabłonka jelita za pomocą odpowiednio dobranych probiotyków jest kwestią kluczową dla zminimalizowania dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Prezentowane badanie wykazało ponadto, iż suplementacja probiotyczna obniża poziom prozapalnego TNF-α, co jest istotne, gdyż intensywne ćwiczenia fizyczne indukują utlenienie białek [23]. Stymulacja układu immunologicznego osiągana na drodze długoczasowej suplementacji przekłada się bezpośrednio na zmniejszenie ilości infekcji pokarmowych oraz górnych dróg oddechowych. W analizie Westa i wsp. oceniano efekt suplementacji probiotykiem na częstość występowania infekcji u 465 zdrowych, aktywnych fizycznie kobiet i mężczyzn. Badanie przeprowadzono metodą randomizacji, z podwójną ślepą próbą. Grupa I otrzymywała szczep Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bl-04 w dawce 2, CFU/ dzień, grupa II probiotyczną mieszaninę Lactobacillus acidophilus NCFM i Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bi-07 (NCFM & Bi-07) w dawce CFU/ dzień, natomiast grupa III preparat placebo. Wykazano, iż ryzyko występowania infekcji górnych dróg oddechowych było zdecydowanie niższe w grupie suplementowanej szczepem Bifidobacterium w porównaniu z grupą przyjmującą placebo, co raz jeszcze potwierdza szczepozależność efektów probiotykoterapii [24]. W kolejnej analizie postanowiono ocenić wpływ probiotyku na częstość występowania oraz nasilenia i trwania infekcji u profesjonalnych graczy rugby [25]. W tym celu grupę 30 rugbistów suplementowano najpierw probiotykiem, a następnie po czterotygodniowym okresie przerwy (tzw. okres washout) podawano im placebo. W trakcie stosowania probiotyku u 14 uczestników ani razu nie wystąpił epizod infekcji ze strony przewodu pokarmowego lub górnych dróg oddechowych. Podobne obserwacje w trakcie stosowania placebo dotyczyły jedynie sześciu sportowców. Średni czas trwania infekcji był również dłuższy w grupie otrzymującej placebo niż probiotyk, nie odnotowano natomiast różnic w nasileniu objawów. Podobnie korzystny wpływ probiotyku na odporność wykazano w analizie z wykorzystaniem Lactobacillus casei Shirota. W opisywanym badaniu oceniano wpływ czteromiesięcznej suplementacji probiotycznej w okresie zimowym na częstość występowania zakażeń górnych dróg oddechowych oraz markery odporności u kobiet i mężczyzn aktywnie uprawiających sport. 84 zawodników zakwalifikowano do grupy badanej, otrzymującej L. casei Shirota (n=42) lub kontrolnej (otrzymującej placebo). W grupie nieprzyjmującej probiotyków odnotowano o 36% częstsze występowanie infekcji górnych dróg oddechowych, aniżeli w grupie kontrolnej (p<0,1). Stężenie IgA w ślinie zawodników było istotnie wyższe w grupie badanej, na poziomie istotności statystycznej w 8. i 16. tygodniu suplementacji. Świadczy to o tym, że suplementacja probiotykiem redukuje częstość występowania zakażeń górnych dróg oddechowych i poprawia parametry odporności, co może pośrednio przełożyć się na poprawę osiąganych wyników sportowych. Należy jednak zaznaczyć, iż nie wszyscy badacze uzyskują podobnie korzystne efekty. Przykładowo, w analizie Gleesona i wsp. analizowano skuteczność probiotykoterapii w zapobieganiu infekcjom górnych dróg oddechowych w okresie letnim. W grupie badanej osoby otrzymywały szczep Lactobacillus salivarius ( CFU/dzień), co kontrolowano podażą placebo. Interwencja trwała przez 16 kolejnych tygodni. Nie odnotowano istotnych statystycznie różnic w częstości występowania chorób, długości ich trwania oraz zaostrzeniu objawów pomiędzy grupą przyjmującą probiotyk i placebo. Nie wykazano także różnic pomiędzy grupami w aspekcie ilości leukocytów oraz ocenianych w ślinie białek antybakteryjnych. Na podstawie uzyskanych wyników można oszacować, iż suplementacja sportowców szczepem L. salivarius w okresie letnim nie przynosi wymiernych korzyści zdrowotnych [26]. Powyższe obserwacje potwierdzają, iż właściwości danego szczepu probiotycznego są szczepozależne, a co za tym idzie probiotykoterapia musi być celowana, aby cechowała się odpowiednią skutecznością. Istotne są także pilotażowe doniesienia wskazujące na skuteczność probiotykoterapii w redukcji przewlekłego zmęczenia u sportowców. W pracy Clancy ego i wsp. podjęto istotny problem przewlekłego zmęczenia i przetrenowania u osób uprawiających sport zawodowo, co jest czynnikiem istotnie redukującym wydolność organizmu. Autorzy wskazali, iż u sportowców zmagających się z opisywanym problemem występuje redukcja czynników odpornościowych, tj. zmniejszone stężenie IgA w ślinie i zmniejszona sekrecja interferonu gamma (w porównaniu ze sportowcami zdrowymi, nie raportującymi przewlekłego zmęczenia). Obraz kliniczny podobny jest do reaktywacji wirusa Epsteina-Barra (herpeswirus) w organizmie. W efekcie wdrożenia miesięcznej suplementacji probiotycznym szczepem Lactobacillus acidophillus w dawce CFU/dzień zaobserwowano istotny wzrost stężenia interferonu gamma u przemęczonych sportowców, porównywalny z poziomem tego parametru u zdrowych osób [27]. Podsumowanie Zgodnie ze wspólnym stanowiskiem Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej i Komisji Medycznej Polskiego 208 FZ indd :20:40

5 Komitetu Olimpijskiego z 2012 roku, probiotyki znajdują się w tzw. grupie produktów B, czyli produktów, co do których wyniki rzetelnych badań naukowych, opublikowanych w recenzowanych czasopismach, są niejednoznaczne, jednak istnieją wartościowe prace sugerujące ich korzystny wpływ na zdolność do wysiłku fizycznego [28]. Autorzy stanowiska konkludują, iż mimo braku (na podstawie aktualnego stanu wiedzy) silnych dowodów na stricte ergogeniczne działanie probiotyków, dowody dotyczące działania ochronnego przed chorobami układu oddechowego i pokarmowego są dość silne [28]. Dzięki suplementacji probiotycznej osiągana jest ogólna poprawa stanu zdrowia i odporności organizmu. Jest to szczególnie istotne w grupie profesjonalnych sportowców, w której można założyć dość silne obciążenie układu immunologicznego intensywnym wysiłkiem fizycznym. Dzięki zmniejszaniu ryzyka infekcji przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych probiotyki redukują problem nieobecności na treningach, zwiększając tym samym formę psychofizyczną zawodnika. Wydaje się więc, iż w świetle aktualnych badań probiotykoterapia jest ciekawą i wartościową metodą poprawy kondycji zarówno u sportowców wysokiego wyczynu, jak i u amatorów. Konflikt interesów: nie zgłoszono. Piśmiennictwo 1. Neish AS. Microbes in gastrointestinal health and disease. Gastroenterology 2009;136(1): Cario E. Commensal-innate immune miscommunication in IBD pathogenesis. Dig Dis 2012;30(4): Radwan P, Skrzydło-Radomańska B. Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie. Gastroenterol Prakt 2013;2: Hooper lv, Gordon JI. Commensal host-bacterial relationships in the gut. Science 2001;292(5519): Blaut M. Gut microbiota and energy balance: role in obesity. Proc Nutr Soc 2015;74(3): Lewis K, Lutgendorff F, Phan V, Söderholm JD, Sherman PM, McKay DM. Enhanced translocation of bacteria across metabolically stressed epithelia is reduced by butyrate. Inflamm Bowel Dis 2010;16(7): Oelschlaeger ta. Bacteria as tumor therapeutics? Bioeng Bugs 2010;1(2): Olszewska J, Jagusztyn-Krynicka EK. Human microbiome project mikroflora jelit oraz jej wpływ na fizjologię i zdrowie człowieka. Post Mikrobiol 2012;51(4): Sobieszczańska BM. The influence of intestinal dysbiosis on human s health. Gastroenterol Pol 2008;15(5): Sartor RB. Microbial influences in inflammatory bowel diseases. Gastroenterology 2008;134(2): Ewaschuk JB, Dieleman LA. Probiotics and prebiotics in chronic inflammatory bowel diseases. World J Gastroenterol 2006;12(37): Chung H, Kasper DL. Microbiota-stimulated immune mechanisms to maintain gut homeostasis. Curr Opin Immunol 2010;22(4): Dave M, Higgins PD, Middha S, Rioux KP. The human gut microbiome: current knowledge, challenges, and future directions. Transl Res 2012;160(4): Petschow B, Doré J, Hibberd P et al. Probiotics, prebiotics, and the host microbiome: the science of translation. Ann N Y Acad Sci 2013;1306: Wakeman M. A review of the role of probiotics in sport. Br J Sports Med 2013;47(17):e Frank M, Ignyś I, Gałęcka M, Szachta P. Alergia pokarmowa IgG-zależna i jej znaczenie w wybranych jednostkach chorobowych. Pediatr Pol 2013;88(3): Marlicz W. Wysiłek fizyczny a mikroflora przewodu pokarmowego znaczenie probiotyków w diecie sportowców. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014;5(3): Gleeson M, Bishop NC, Oliveira M, Tauler P. Daily probiotic s (Lactobacillus casei Shirota) reduction of infection incidence in athletes. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2011;21(1): Cox aj, Pyne DB, Saunders PU, Fricker PA. Oral administration of the probiotic Lactobacillus fermentum VRI-003 and mucosal immunity in endurance athletes. Br J Sports Med 2010;44(4): Kekkonen ra, Vasankari tj, Vuorimaa T, Haahtela T, Julkunen I, Korpela R. The effect of probiotics on respiratory infections and gastrointestinal symptoms during training in marathon runners. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2007;17(4): West NP, Pyne DB, Peake JM, Cripps aw. Probiotics, immunity and exercise: a review. Exerc Immunol Rev 2009;15: Fasano A. Leaky gut and autoimmune diseases. Clinic Rev Allergy Immunol 2012;42(1): Lamprecht M, Bogner S, Schippinger G et al. Probiotic supplementation affects markers of intestinal barrier, oxidation, and inflammation in trained men; a randomized, double-blinded, placebo-controlled trial. J Int Soc Sports Nutr 2012;9(1): West NP, Horn PL, Pyne DB et al. Probiotic supplementation for respiratory and gastrointestinal illness symptoms in healthy physically active individuals. Clin Nutr 2014;33(4): Haywood BA, Black KE, Baker D, McGarvey J, Healey P, Brown rc. Probiotic supplementation reduces the duration and incidence of infections but not severity in elite rugby union players. J Sci Med Sport 2014;17(4): Gleeson M, Bishop NC, Oliveira M, McCauley T, Tauler P, Lawrence C. Effects of a Lactobacillus salivarius probiotic intervention on infection, cold symptom duration and severity, and mucosal immunity in endurance athletes. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2012;22(4): Clancy RL, Gleeson M, Cox A et al. Reversal in fatigued athletes of a defect in interferon gamma secretion after administration of Lactobacillus acidophilus. Br J Sports Med 2006;40(4): Wspólne Stanowisko Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej i Komisji Medycznej Polskiego Komitetu Olimpijskiego: Stosowanie suplementów diety i żywności funkcjonalnej w sporcie. Rekomendacje dla polskich związków sportowych. Warszawa, 2012; user_file/2013_styczen/stosowanie_suplementow_stanowisko.pdf 209 FZ indd :20:40