KIM JESTEM, JAKI JESTEM, GDZIE JESTEM, czyli o edukacji zorientowanej na dziecko słów kilka.

Transkrypt

1 KIM JESTEM, JAKI JESTEM, GDZIE JESTEM, czyli o edukacji zorientowanej na dziecko słów kilka. Znalezienie odpowiedzi na pytanie, czym jest edukacja przedszkolna oraz jakie są jej cele zależy w znacznej mierze od sposobu pojmowania człowieka. W pedagogice istnieje wiele kierunków bardzo zróżnicowanych w myśleniu o człowieku i wychowaniu. W ostatnim czasie jesteśmy również świadkami (lub uczestnikami) polemiki wywołanej nową podstawą programową wychowania przedszkolnego. Analiza współczesnych nurtów pedagogicznych nie jest przedmiotem niniejszego artykułu, natomiast jest on próbą przybliżenia (w ogólnym zarysie) propozycji edukacji dzieci w wieku przedszkolnym Danuty Waloszek, opartą na emancypacyjnej koncepcji człowieka. Wydaje się, że może być ona niezwykle pomocna tym nauczycielom, którzy pragną wszechstronnie i indywidualnie wspierać rozwój dzieci w okresie edukacji przedszkolnej. Waloszek sugeruje by traktować edukację jako FAKT w życiu człowieka, a nie NAKAZ przyjmowania przez dzieci określonych poglądów i wiedzy dorosłych. Edukacja jako fakt jest realizowana z dzieckiem i dla niego, jest formą uczenia się życia przez działanie i współdziałanie ( w toku zabaw i zadań), jest próbą zrozumienia zawiłości świata i wielu zależności na drodze doświadczania, smakowania życia. Podstawowymi cechami tak pojmowanej edukacji są: nastawienie na całą osobę człowieka dziecka (indywidualność), zróżnicowanie form, czasu, treści, tempa pracy dzieci oraz podmiotowość indywidualna i społeczna. Edukacja ta rozumiana jest jako działania człowieka rozpięte miedzy wolnością i swobodą decydowania o sobie, a powinnościami wobec innych. To jednocześnie działania wydobywające cały potencjał możliwości dziecka w przekształcaniu siebie i otaczającej rzeczywistości. Emancypacyjne zmień się (inaczej rozwiń się, bądź kompetentny, otwarty, odważny, twórczy) dokonuje się w poszanowaniu prawa do podmiotowości, przynależnego każdemu człowiekowi i społeczności. Na podmiotowość składają się przekonania o własnych kompetencjach, poczucie sprawstwa i wolności oraz wewnętrzne przekonanie o słuszności podporządkowania się zewnętrznie wyznaczonej konieczności. Edukacja przedszkolna może być zorganizowana jest wokół fundamentalnych zagadnień: Kim jestem? Jaki jestem? Gdzie jestem? Gromadzenie odpowiedzi na pierwsze pytanie dokonuje się przede wszystkim w środowisku rodzinnym tu kształtuje się poczucie bycia kochanym i wartościowym, zaufanie do siebie i innych, ciekawość poznawcza. Natomiast to: jakim jestem człowiekiem, dokonuje się w większej społeczności, poza domem rodzinnym w relacjach z innymi dziećmi i dorosłymi, w otoczeniu innym od domowego. Ważne jest, w myśl tej koncepcji, by tworzyć dziecku możliwości wyboru aktywności (np. rodzaju aktywności, miejsca i sposobów jej realizacji, partnerów) oraz wyboru zadań: 1

2 w różnych sytuacjach, o różnej tematyce, zróżnicowanym stopniu trudności. Poprzez takie możliwości, dziecko uczy się samodzielności, podejmowania decyzji, przekonuje się, że jest wartościowym człowiekiem, gdyż może wpływać na swoje zachowanie i na rzeczywistość wokół siebie. Zdaniem Waloszek, nauczyciel dzieciom najmłodszym (3-4letnim) pomaga usamodzielnić się przez poznawanie własnych możliwości, natomiast dzieciom starszym ( letnim) pomaga w trudnej sztuce porządkowania obrazu świata (w: Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym). Podstawowymi kategoriami edukacji są: możliwość oraz różnica (w: Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym). Możliwość to szansa wyboru przez dziecko przedmiotu, osoby, sytuacji. Zachodzi najpełniej w tzw. sytuacjach zadaniowych, gdy dziecko dokonuje wyboru między własnym pragnieniem a koniecznością, gdy pojawia się zmiana w potencjale rozwojowym między tym, co dziecko już potrafi (aktualna sfera rozwoju), a tym, co dopiero osiągnie (najbliższa sfera rozwoju). Możliwość wiąże się z odpowiedzią na pytania: jakie dziecko jest, jakie może być, kim jest, gdzie jest? Różnica, czyli: odmienność, niejednakowość, inność dotyczy m.in.: statusu rodzinnego dziecka, płci, oczekiwań i marzeń dziecka, środowiska wychowawczego. Uwzględnienie różnic w wychowaniu sprzyja procesowi porozumiewania się nauczyciela z dzieckiem w kodzie zrozumiałych dla niego struktur językowych, kulturowych, moralnych, poznawczych, sprzyja indywidualnemu rozwojowi dziecka. Edukacja ku emancypacji jest organizowana przez cztery zasady, tj. zasadę nieprzeszkadzania rozwojowi dziecka (wspieranie jego rozwoju), zasadę dowartościowywania wysiłku i efektów działania, zasadę prowokowania do działania oraz przez zasadę porozumiewania się (w różnych formach, sposobach i środkach) 1. Zasadniczym celem edukacji przedszkolnej jest wspieranie dziecka w jego rozwoju, a pojęciami, wokół których skupia się edukacja są: przestrzeń oraz dokonujący się w niej ruch; czas jako wymiar aktywności oraz czas jako zmiany zachodzące w dziecku i otoczeniu (zmienność wyglądu człowieka, zwierząt, pór dnia i roku); liczba i przyczynowość. Wspieranie rozumiane jest jako bycie obok siebie, dla siebie, obdarowywanie uwagą wartościującą, nieprzeszkadzanie, prowokowanie; ważną kategorią jest tu stałość w czasie i przestrzeni. Jednym z zadań przedszkola jest, więc takie organizowanie przestrzeni edukacyjnej by dziecko mogło podejmować aktywność poznawczą, emocjonalną, społeczną. Tak sformułowane cele pozwalają gromadzić dziecku wiedzę na temat tego, kim jest oraz ściśle wiążą się z zasadą nieprzeszkadzania w rozwoju. Podstawowymi funkcjami przedszkola wobec dziecka są: funkcja diagnostyczno prognostyczno kształtująca oraz funkcja zabawowa. Z pierwszej wynikają takie zadania jak: ciągłe, systematyczne rozpoznawanie aktualnych możliwości dzieci oraz przewidywanie możliwości najbliższych; prowokowanie do twórczej aktywności, do pokonywania przeszkód, do doskonalenia i poszukiwania nowych sposobów działania; rozwijanie specyficznych 1 Por. Waloszek D., Pedagogika przedszkolna metamorfoza statusu i przedmiotu badań, WNAP, Kraków 2006, s.171 oraz na stronach znajduje się szczegółowe omówienie tych zasad. 2

3 właściwości, cech, uzdolnień, skłonności dziecka oraz dyskretna pomoc, towarzyszenie dziecku w wysiłku poznawania świata. Z funkcji zabawowej wynikają zadania takie jak: umożliwianie dzieciom przeżycia radości, spontaniczności i samodzielności w działaniu; uczenie sposobów negocjowania warunków aktywności zabawowej, kształtowanie zachowań społecznych; pomaganie w sposobach organizacji działania; łączenie zabaw z zadaniami rozwijającymi osobowość dziecka oraz z zadaniami związanymi z powinnościami wobec grupy, do której dziecko należy i rodziny; tworzenie okazji do eksperymentowania, wysuwania hipotez i sprawdzania własnych hipotez; tworzenie sytuacji zabawowo-zadaniowych wzmacniających kompetencje dziecka, poczucie własnej wartości i sprawstwa; tworzenie okazji do poznawania roli drugiego człowieka w sytuacji działania, konsekwencji pozytywnych i negatywnych tej obecności (w: Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym). Rodzice są osobami, na których spoczywa największa odpowiedzialność za kształtowanie osoby dziecka, jego stosunku do siebie oraz otoczenia. Przedszkole może wspomagać rodziców w procesie wychowania oferując fachową pomoc, sugerując najbardziej właściwe dla danych dzieci metody oddziaływania. Do podstawowych funkcji przedszkola wobec rodziców należy między innymi: wspomaganie rodziców w działaniach wychowawczych oraz integrowanie tych działań; systematyczne informowanie o zachowaniach dziecka, jego postępach oraz trudnościach; gromadzenie informacji o dziecku, jego funkcjonowaniu w warunkach domowych (zainteresowania, dominująca forma aktywności, sposoby reagowania); poszerzanie wiedzy pedagogicznej rodziców na tematy ich interesujące, z zakresu rozwoju dziecka (jego możliwości, powinności itp.); uzgadnianie zakresu, rodzaju i stylu działań wychowawczych wspólnie realizowanych w placówce i domu; organizowanie wspólnych dla rodziców, dzieci i nauczycieli spotkań, różnych form bycia razem (np. pikniki, wyjazdy, warsztaty plastyczne). Treści edukacji przedszkolnej Waloszek wyprowadza z wartości etycznych i ontologicznych. Zagadnienia typu: kim jestem, jaki jestem oraz gdzie jestem? uporządkowane są wokół dwóch płaszczyzn funkcjonowania człowieka, dziecka jako indywidualnej, odrębnej osoby oraz jako członka wspólnoty. Treści te są odniesione do sfer rozwojowych (motorycznej, społecznej, emocjonalnej, poznawczej). Wynika stąd, że edukacja dzieci w wieku przedszkolnym skupiona jest wokół następujących pytań: kim jestem, jako człowiek oraz jakim jestem człowiekiem w sensie fizycznym, intelektualnym, społecznym, emocjonalnym? gdzie jestem? w rodzinie, w grupie dziecięcej, w społeczności lokalnej, w otoczeniu bezosobowym jako osoba, członek wspólnoty? Ważne jest, by dziecko miało możliwość dokonywania wyboru w zakresie zachowań, aktywności własnej, środków potrzebnych do określonego działania (zabawy, zadań). W ten sposób może poznawać i rozwijać własne możliwości, rozeznawać co potrafi, 3

4 a czego jeszcze nie, jakie jest w relacji do innych. W procesie tym towarzyszy mu osoba dorosła, udzielając pomocy na tyle na ile jest to konieczne. Nauczyciel dobiera treści szczegółowe na podstawie rozpoznania potrzeb i możliwości dzieci, po przeprowadzonej diagnozie. W edukacji emancypacyjnej nauczyciel i dziecko to dwa podmioty, ich relacja odbywa się na zasadzie współdziałania, współdecydowania i współodczuwania w klimacie dialogu, szacunku i tolerancji dla innych i także dla siebie. Nauczyciel pełni jednocześnie rolę wychowawcy i musi być kompetentną osobą. Otwarty, życzliwy, gotowy do wyjaśnień i pomocy jest po prostu wśród dzieci, rozmawia z nimi ( a nie wyłącznie mówi do nich), słucha tego, co chcą mu powiedzieć, włącza się w tok ich działania, jednocześnie wplatając w dynamikę zabaw dzieci zadania edukacyjne, rozwijające, doskonalące, kształtujące osobowość dzieci. Akceptuje dzieci i siebie wśród nich, ufa im, stara się je rozumieć. Potrafi przyjąć pomysły dzieci włączając je w rytm dnia. W aktywności zabawowo-zadaniowej pozostawia dzieciom swobodę wyboru metody, formy, miejsca, czasu, partnerów, tempa pracy i środków, jednocześnie ucząc je wytrwałości, samodzielności i samokontroli. Obserwując dzieci, zachowuje ich indywidualną linię rozwoju, proponuje zadania wariantowe o zróżnicowanym stopniu trudności i konstrukcji. Dzieci natomiast mają prawo współuczestniczyć w organizowaniu życia w przedszkolu, mogą decydować o treści, czasie, miejscu i kierunku aktywności własnej oraz włączają się w wypełnianie powinności na rzecz wspólnoty. W ramach edukacji emancypacyjnej, zorientowanej na dziecko zakłada się odejście od zajęć organizowanych z całą grupą na rzecz zespołowych. W systemie takich zajęć dzieci tworzą zespoły w zależności od zainteresowań, potrzeb, możliwości. Nauczyciel koordynuje ich pracę, jest obecny wśród dzieci, inspiruje je dostarczając różnorodnych materiałów, przedmiotów, elementów potrzebnych do konstruowania, tworzenia, eksplorowania, słowem uczenia się przez działanie, zabawę. Włącza w zabawę elementy zadań, tworząc różnego rodzaju sytuacje edukacyjne. Zajęcia prowadzone w zespołach lub małych grupach nie są ograniczane czasowo na tzw. zajęcia obowiązkowe przedpołudniowe lub popołudniowe, ale odbywają się o różnych porach dnia i są regulowane zainteresowaniem i zaangażowaniem dzieci. Reasumując, edukacja dzieci w wieku przedszkolnym musi respektować podmiotowość dziecka, zapewniając mu prawo do bycia sobą i do współdecydowania o sobie, do bycia kimś ważnym dla innych osób. Edukacja winna również uwzględniać prawo dziecka i obowiązek włączenia się do działań pozaosobistych (istotnych, koniecznych), do poszukiwania łączności i dialogu z sobą i innymi, do budowania trwałych, pozytywnych relacji z innymi. Powinno dążyć się do utrzymania związku między edukacją, a indywidualną linią całościowego rozwoju dziecka (ciała, duszy, psychiki) i naturalną potrzebą dziecka do poznawania, odkrywania, doświadczania i samodoskonalenia się; między edukacją, a życiem codziennym dziecka w rodzinie i przedszkolu. Wydaje się, że będzie 4

5 to możliwe, gdy w edukacji nastąpi wiele zmian w sposobach pojmowania dzieciństwa od adaptacyjnych, przedmiotowo traktujących dziecko ku alternatywnym, osadzonym na przekonaniu, że dziecko i dzieciństwo to wartość. LITERATURA 1. Waloszek D., Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym. Założenia, treści, organizacja, Zielona Góra Waloszek D., Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków edukacji przedszkolnej, ODN, Zielona Góra Waloszek D., Pedagogika przedszkolna metamorfoza statusu i przedmiotu badań, WNAP, Kraków Waloszek D., Rola zadań w wychowaniu dzieci w wieku przedszkolnym, ODN, Zielona Góra Waloszek D., Zabawa. Edukacja, ODN, Zielona Góra