WYCENA ŚRODOWISKA I JEGO ZASOBÓW. M. Dacko

Transkrypt

1 WYCENA ŚRODOWISKA I JEGO ZASOBÓW M. Dacko

2 Wycena ekonomiczna wartości środowiska przyrodniczego jest podejmowana z wielu powodów Najważniejszymi z nich są: Konieczność określania wartości środowiska naturalnego w projektach inwestycyjnych utrata wartości środowiska naturalnego jest dodatkowym kosztem i nie powinna być zaniedbywana Konieczność określania korzyści płynących z inwestycji proekologicznych mając pewną sumę pieniędzy, należy wybrać optymalny sposób ich wykorzystania, tak aby zmaksymalizować korzyści środowiskowe Szacowanie tzw. kosztów zewnętrznych działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej koszty takie mogą być podstawą do nakładania danin ekologicznych: opłat od emisji i zanieczyszczeń; kar za przekroczenie ich dozwolonego poziomu; odpłatnych zbywalnych uprawnień do emisji; podatków od zużywanej energii Dążenie do zapewnienia tzw. zrównoważonego rozwoju, który zakłada konieczność przekazania przyszłym pokoleniom zasobów naturalnych o nie zmniejszonej wartości

3 Specyfika dóbr środowiskowych Z reguły już istnieją; nie są wytwarzane przez człowieka Wiele z nich może podlegać naturalnemu samoodtworzeniu (np. las, łąka, źródło wody, zasoby ryb) Tylko niektóre z nich mogą być odtworzone przez człowieka (np. poprzez zalesianie, zarybianie, rekultywację) Jedynie nieliczne z nich stanowią dobra wolne (np. energia słoneczna, geotermalna, wiatrowa i pływów morskich) Większość ma charakter publiczny (są ogólnodostępne, nie można kogoś wykluczyć z korzystania z nich) Korzystanie z nich zazwyczaj odbywa się na warunkach nierynkowych (bez uzgodnień, bez uiszczania opłat i partycypacji w ich utrzymaniu) Nawet tam gdzie istnieją opłaty, charakterystyczne są przypadki korzystania na gapę Dobra środowiskowe nie są typowymi towarami, których wartość bezpośrednio obiektywizuje rynek, są one jednak cenne dla człowieka i mają swą wartość.

4 Ład, piękno, czystość, sąsiedztwo lasów i wód, zieleń, harmonia, otwarta przestrzeń, korzystny mikroklimat. Są to pożądane cechy przestrzeni, które dla ludzi mają wartość a więc i dużo kosztują.

5 Co o wartości mówią filozofowie? Hull (2000), mówiąc o wartości przytacza następujące jej określenia: to co jest godne pożądania i stanowi cel ludzkich dążeń to co ludzie cenią pochodne potrzeb wartościami są rzeczy i zjawiska mające zdolność do zaspokajania określonych potrzeb

6 Co o wartości mówią filozofowie? Wg Sztumskiego (1992) wartość to: przedmioty pożądane lub szanowane dobra materialne lub niematerialne wzorce lub modele ukierunkowujące działania i sposoby zachowania się ludzi przejawy stosunku ludzi do przedmiotów, które są wyrazem ich oceny kryteria oceny umożliwiające dokonywanie określonych wyborów

7 Wartość problem ścisłej definicji przeciętnemu człowiekowi znacznie łatwiej jest wskazać coś wartościowego niż zdefiniować samo słowo z określeniem tego pojęcia mają problemy również badacze i filozofowie Wg Tatarkiewicza (1978) zdefiniowanie wartości jest trudne, ponieważ oznacza ona zjawisko proste i nierozkładalne Tatarkiewicz twierdził, że wszelkie próby definicji wartości prowadzą do zastąpienia tego wyrazu wyrazem innym, lecz podobnym, bądź tyle samo znaczącym

8 Pojęcie wartości ma w naukach ekonomicznych wiele określeń Ekonomiści patrzą na wartość przez pryzmat pracy, produkcji oraz wymiany towarowej Definicje wartości wyrosłe na gruncie ekonomii precyzują wartość głównie jako: podstawę wymiany zdolność do zaspokajania ludzkich potrzeb W ekonomii znanych jest kilka różnych kategorii wartości: Wymienna (stosunek ilościowy, proporcja, w jakiej wartości użytkowe jednego rodzaju wymieniane są na wartości użytkowe innego rodzaju) Użytkowa (zdolność do zaspokajania potrzeb człowieka) Kosztowa (kwota równa kosztom odtworzenia lub zastąpienia danego dobra) Rynkowa (przewidywana cena danego dobra, możliwa do uzyskania na rynku) W przypadku wielu dóbr środowiskowych nie istnieją ich bezpośrednie ceny rynkowe. Niektóre kategorie wartości ekonomicznej nie mają tutaj zastosowania, ponieważ wielu dobrom środowiskowym rynek nie nadaje wprost cen. Mechanizmy rynkowe często nie weryfikują też bezpośrednio nakładów ponoszonych na środowisko.

9 Wartość rynkowa Wartość rynkową stanowi najbardziej prawdopodobna cena, możliwa do uzyskania na rynku, określona z uwzględnieniem cen transakcyjnych przy przyjęciu następujących założeń: strony umowy były od siebie niezależne, nie działały w sytuacji przymusowej oraz miały stanowczy zamiar zawarcia umowy upłynął czas niezbędny do wyeksponowania przedmiotu transakcji na rynku i wynegocjowania warunków umowy Kiedy w kontekście w/w definicji wartość nie będzie rynkowa? Gdy zostanie określona na podstawie cen nierynkowych: np. sprzedaż na rzecz dotychczasowego użytkownika, z odroczeniem terminu płatności, z rozłożeniem na raty, sprzedaż dokonywana pod presją czasu, kupno dokonywane pod działaniem emocji i sentymentu, sprzedaż w przetargu

10 Ekonomiczna wartość dobra środowiskowego W ekonomii wartość dóbr zależy od ich: 1. Użyteczności zdolności do zaspokajania ludzkich potrzeb 2. Rzadkości niewystarczającej ilości dla zaspokojenia potrzeb wszystkich chętnych 3. Zbywalności Wartość ekonomiczna dobra środowiskowego Całkowita wartość użytkowa Całkowita wartość wewnętrzna Rzeczywista wartość użytkowa Wartość opcyjna Wartość dla istnienia przyszłych pokoleń Wartość istnienia dla innych gatunków Bezpośrednia wartość użytkowa Pośrednia wartość użytkowa Wartość ekonomiczną dobra środowiskowego postrzegamy z reguły przez zawężony kontekst użytkowy. Tworzy ją jednak nie tylko szeroko pojęta wartość użytkowa (suma rzeczywistej wartości użytkowej i wartości opcyjnej). O wartości dobra stanowi też tzw. wartość wewnętrzna.

11 Rzeczywista wartość użytkowa Wartość użytkowa środowiska składa się z bezpośredniej i pośredniej wartości użytkowej Bezpośrednia wartość użytkowa dotyczy dobra środowiskowego z którego jednostka korzysta bezpośrednio (niejednokrotnie z wykluczeniem innych osób) Pośrednia wartość użytkowa jest kojarzona z wartością pewnych funkcji i usług środowiska. Przejawia się w tym, że umożliwia korzystanie z innych wartościowych dóbr środowiska: Rzeka jest nie tylko źródłem wody i ryb. Jest szlakiem transportowym, naturalną granicą, elementem obronnym, regulatorem klimatu, odbiornikiem wód opadowych i zanieczyszczeń, miejscem wypoczynku i rekreacji. Las nie jest tylko źródłem drewna. Produkuje tlen (stuletni buk posiadający około 200 tys. liści produkuje tlen zapewniający potrzeby oddychania 50 ludziom), stanowi siedlisko dzikich zwierząt, reguluje klimat i stosunki wodne, łagodzi ekstremalne zjawiska pogodowe, zapobiega erozji gleb

12 Jezioro Aralskie

13 Bezpośrednie korzystanie z dobra może mieć charakter ekskluzywny Gdy jednostka korzysta z dobra i tym samym przestaje ono być dostępne dla innych Z takim rodzajem korzystania związane są tzw. konsumpcyjne wartości użytkowe

14 Korzystanie bezpośrednie o charakterze nieekskluzywnym Gdy jednostka korzystając z dobra nie zużywa zasobu i pozostaje on dostępny dla innych przynajmniej teoretycznie Z takim rodzajem korzystania związane są tzw. niekonsumpcyjne wartości użytkowe.

15 Wartość opcyjna Wartość opcyjna określa ewentualne przyszłe wykorzystanie zasobu środowiskowego Oznacza gotowość do zapłacenia w danym momencie za zachowanie elementu środowiska w celu otrzymania/utrzymania możliwej alternatywy wykorzystania go w przyszłości Niekiedy interpretuje się ją jako wartość przyszłej wiedzy o jeszcze nie znanych korzyściach zachowania danego elementu środowiska w stanie obecnym Bezpośrednia wartość użytkowa Rzeczywista wartość użytkowa Całkowita wartość użytkowa Pośrednia wartość użytkowa Wartość opcyjna Wartość ekonomiczna dobra środowiskowego Wartość dla istnienia przyszłych pokoleń Całkowita wartość wewnętrzna Wartość istnienia dla innych gatunków

16 Całkowita wartość wewnętrzna Jest to wartość obiektu ekologicznego lub funkcji ekologicznej sama w sobie, niezależnie od tego czy są one warunkiem lub środkiem zaspokajania naszych potrzeb Jej określanie nastręcza wiele trudności wartość nie istnieje bez podmiotu świadomie oceniającego, a tutaj zwykle jest ona zupełnie niezwiązana z tym podmiotem W jej ramach wyróżnia się wartość istnienia elementu lub funkcji środowiska dla przyszłych pokoleń oraz wartość jego istnienia dla innych gatunków Przy próbach jej określania natrafimy na problemy o charakterze etycznym Bezpośrednia wartość użytkowa Rzeczywista wartość użytkowa Całkowita wartość użytkowa Pośrednia wartość użytkowa Wartość opcyjna Wartość ekonomiczna dobra środowiskowego Wartość dla istnienia przyszłych pokoleń Całkowita wartość wewnętrzna Wartość istnienia dla innych gatunków

17 Problem podstawowy Czy wszystkie elementy powinniśmy poddawać wycenie? Jeśli nie, to jakie przyjąć kryterium odrzucenia niektórych części składowych wartości ekonomicznej dobra środowiskowego? Odpowiedź na oba pytania zależy od celu, dla jakiego podejmuje się wycenę. Szacując np. ekologiczne koszty zewnętrzne lub szkody wynikające z katastrof przemysłowych uwzględnia się takie aspekty, które mogą być jakoś zweryfikowane. W odniesieniu do wycen podejmowanych w praktyce, wartość ekonomiczna sprowadza się zwykle do rzeczywistej wartości użytkowej.

18 Przejawy wartości użytkowej dóbr środowiskowych Cena zobiektywizowany wynik pogodzenia interesów stron transakcji kupna-sprzedaży Koszty/korzyści alternatywne wybór lub rezygnacja z wyboru zawsze ma pewną alternatywę, którą można wyrazić w kategoriach pieniężnych jako: najlepszą z utraconych korzyści przy wyborze dobra środowiskowego najlepszą wybraną korzyść przy utracie dobra środowiskowego najlepszą korzyść osiągniętą dzięki niewybraniu dobra środowiskowego w danym zastosowaniu, a przeznaczeniu go do innego zastosowania

19 Działania człowieka a element wyboru. Ocena wartości środowiska. Człowiek ekonomiczny stara się maksymalizować swój dobrobyt Aktywną ingerencję człowieka w środowisko wyjaśnia m.in. zasada potrójnego ponaglenia Whiteheada. Przekształcamy środowisko: Aby przeżyć Aby żyć dobrze Aby żyć coraz lepiej Swym działaniem człowiek wpływa na zmianę stanu i jakości środowiska Działania ludzkie zawierają element wyboru, którego podstawę stanowią oceny użyteczności i korzyści Każdemu naszemu działaniu towarzyszy ocena kosztów i korzyści (z tym, że wielu kosztów środowiskowych naszych działań nie dostrzegamy)

20 Dokonywanie porównań przez konsumenta jako podstawa do wyrażania wartości ekonomicznej Założenia: Istnieje pewna suma pieniędzy, która sprawia, że jednostka znajduje się na takim samym poziomie dobrobytu mając tę kwotę (lecz nie posiadając dobra) lub posiadając dobro, ale nie mając kwoty Gotowość do zapłaty (ang. Willingness to Pay WTP) Gotowość do przyjęcia rekompensaty (ang. Willingness to Accept WTA)

21 Wycena środowiska w kategoriach WTP i WTA Dobrobyt (U) funkcja określonego poziomu jakości środowiska (X) oraz dochodu (Y) U (0,Y) = U (X,Y WTP) U (X,Y) = U (0,Y + WTA) Podejścia WTP i WTA zyskały powszechną akceptację choć w swej istocie wyrażają one zazwyczaj wartość, jaką można przypisać zmianie jakości środowiska: Poprawie w przypadku WTP Pogorszeniu w przypadku WTA Pomiary WTP i WTA mogą sprawiać problemy obie wartości mają w badaniach ankietowych charakter jedynie hipotetyczny i mogą być zniekształcone różnorodnymi spekulacjami osób badanych. Zdaniem niektórych badaczy jest dyskusyjne, czy społeczną wartość dobra środowiskowego może wyrazić suma wartości indywidualnych wyrażonych w kategoriach WTP lub WTA.

22 Metody wyceny dóbr środowiskowych Wyróżniamy dwa podstawowe podejścia do wartościowania (wyceny ekonomicznej) dóbr środowiska: Bezpośrednie Pośrednie

23 Bezpośrednia wycena środowiska Typowe metody: Bezpośrednie ankietowanie lub wywiady dotyczące preferencji konsumentów Analiza poziomu i zmian cen na istniejących rynkach dóbr nieśrodowiskowych mających związki z cechami środowiska Co w ten sposób można wycenić? Aktualną wartość użytkową (bezpośrednią i pośrednią) Wartość pozaużytkową Co może podlegać ocenie? Gotowość do zapłaty (WTP) za poprawę jakości dóbr środowiskowych Gotowość do przyjęcia kompensaty (WTA) za pogorszenie jakości środowiska Stosowane metody: cen hedonicznych, wyceny warunkowej oraz kosztów podróży

24 Metoda cen hedonicznych (MCH) Wykorzystujemy założenie istnienia ukrytej ceny dóbr środowiskowych ( cena cień ) Przy dużej liczbie transakcji zawieranych dla identycznych dóbr (różniących się cechami związanymi ze środowiskiem) różnice cen pozwalają ustalić ukrytą cenę ich środowiskowych walorów Możemy np. porównywać ceny sprzedaży lub wynajmu nieruchomości posiadających cenny walor środowiskowy i pozbawionych takowego waloru. Walor może stanowić : piękny krajobraz sąsiedztwo gór, rzek, jezior, lasów cisza i spokój czyste powietrze korzystny mikroklimat obszar chroniony i jego sąsiedztwo Badania przeprowadzone w USA wskazują, że ceny nieruchomości maleją średnio o 0,1% wraz ze wzrostem zapylenia o 1%. Ceny maleją też średnio o 0,6% wraz ze wzrostem średniego poziomu hałasu o 1 decybel. Dorodne drzewa mogą zwiększać wartość nieruchomości nawet o 10-15%.

25 Metoda cen hedonicznych - przykład Odnotowano 10 transakcji działkami budowlanymi o podobnych cechach, lecz różniącymi się oceną walorów środowiskowych (krajobraz w bezpośrednim sąsiedztwie). Oceniamy wpływ jakości krajobrazu na ceny tych nieruchomości. Cena jednostkowa ( /mkw) Ocena waloru środowisk. Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: cena jednostkowa (Arkusz1) R=,868 R^2=,753 Skoryg. R^2= 0,723 F(1,8)=24,454 BETA Bł. std. BETA B Bł. std. B t(8) poziom p 2,2 1 3,1 1 W. wolny 0,543 0,853 0,636 0,542 walor środowiskowy 0,868 0,175 1,309 0,264 4,945 0,001 1,4 3 1,3 1 8,5 5 4,0 3 5,6 4 6,3 4 7,2 5 cena jednostkowa walor środowiskowy; Oczekiwane średnie brzegowe Bieżący efekt: F(3, 6)=16,920, p=,00248 Dekompozycja efektywnych hipotez Pionowe słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności Wnioski: Jakość krajobrazu wyrażona oceną punktową w skali 1-5 ma istotny wpływ na ceny działek. Z modelu: Y = 0, ,309X wynika, że zmiana jakości krajobrazu o jedną jednostkę przyczynia się do zmiany ceny rynkowej działki o 1,309. 2, walor środowiskowy

26 Metoda wyceny warunkowej (MWW), zwana też metodą deklarowanych preferencji Głównym narzędziem jest wywiad, w ramach którego dokonuje się oceny preferencji respondentów w kwestii gotowości do zapłaty za: poprawę jakości środowiska poprawę dostępności dobra środowiskowego zapobieganie niekorzystnym zmianom w środowisku Stosuje się również wycenę na podstawie gotowości do przyjęcia rekompensaty za pogorszenie jakości/dostępności dóbr środowiskowych Warunkowość polega na tym, że respondentom przedstawia się z reguły sytuacje hipotetyczne i oczekuje się, że w rzeczywistości zachowaliby się oni podobnie Pytania konstruowane są rozmaicie: na zasadzie wyboru dychotomicznego (tak/nie dla określonej kwoty) jako z góry określony wybór wielostopniowy z pozostawieniem swobody w określeniu kwoty akceptowalnej Jest to obecnie najczęściej stosowana metoda wyceny bezpośredniej. W USA jest ona preferowana przez sądy. Znajduje zastosowania przy ocenie skutków erozji gleb, hałasu, zanieczyszczeń wody i powietrza. Badania przeprowadzone w Norwegii wykazały, że tamtejsze społeczeństwo akceptuje przeznaczenie 1% dochodu narodowego na wyeliminowanie kwaśnych deszczy. Metodę tą wykorzystuje się także do określania wartości istnienia zagrożonych gatunków.

27 Metoda kosztów podróży (MKP) Wartość miejsc atrakcyjnych przyrodniczo może określać czas i poniesione koszty podróży Te kategorie mogą być pomocne w wycenie terenów rekreacyjnych i turystycznych Podstawą metody bazującej na czasie i kosztach podróży jest skonstruowanie funkcji popytu Funkcja popytu wiąże ilość konsumowanego dobra z jego ceną Cenę dobra reprezentują przeciętne wydatki na koszty podróży podjętej dla odwiedzenia miejsca wypoczynku lub turystyki Ilość wykorzystanego dobra wyraża częstotliwość odwiedzin owego miejsca Zmiany w kosztach podróży i częstotliwości odwiedzin są podstawą do budowy funkcji popytu na usługi rekreacyjno-turystyczne środowiska Wartość dobra analizuje się tutaj np. przez: zmiany częstotliwości odwiedzin danego miejsca w związku ze zmianą jakości środowiska porównanie częstotliwości odwiedzin różnych miejsc o zbliżonych kosztach podróży

28 Krzywa popytu na usługi środowiska i jej interpretacja w MKP Jeśli na danym terenie nastąpi poprawa jakości środowiska z E 0 do E 1 to wzrośnie popyt na usługę rekreacyjną, a krzywa popytu D 0 przesunie się do poziomu D 1. Ludzie zaakceptują większe koszty podróży aby dotrzeć do miejsca o nowej lepszej jakości środowiska. Przy danym koszcie podróży zwiększy się częstotliwość odwiedzin tego miejsca (wzrośnie ilość wykorzystywanego dobra).

29 MKP zastosowanie praktyczne Wykorzystując tą metodę oszacowano straty z powodu rozlewu ropy naftowej w pobliżu Bretanii ( ) Wyrażono je poprzez zmianę liczby turystów i kosztów podróży do wybranych miejscowości rekreacyjnych przed i po katastrofie Następnie wygenerowano dwa równania logarytmiczne: A = 5,71 2,16 K log + 0,870 ALT B = 6,36 1,76 K log + 0,012 ALT 16 marca 1978 roku we Francji u wybrzeży Bretanii zatonął tankowiec Amoco Cadiz. Do wody wyciekło ok. 223 tys. ton ropy, która skaziła ponad 400 km brzegu tego turystycznego regionu. Gdzie: A logarytm liczby turystów przed rozlewem B logarytm liczby turystów po rozlewie K log zlogarytmowana wielkość kosztów podróży ALT koszty podróży do najbliższej alternatywnej miejscowości morskiej Straty wynikające ze spadku liczby turystów odwiedzających okoliczne miejscowości oszacowano na 1,6 mld $

30 Pośrednia wycena środowiska Jej podstawą może być cena rynkowa bądź nakład pieniężny związany z degradacją, odnowieniem lub odtworzeniem dóbr środowiska Szuka się tu zależności między zmianą jakości środowiska (zanieczyszczeniem) a efektem środowiskowym (np. pogorszeniem zdrowia ludzi) Na tej podstawie szacuje się wartość zmiany stanu środowiska, stosując ceny rynkowe dla owych efektów niepieniężnych (np. koszty leczenia osób potencjalnie narażonych na zanieczyszczenia) Zamiast cen lub nakładów wykorzystuje się też niekiedy miary typu WTP otrzymywane metodami wyceny bezpośredniej Typowe metody: substytucyjna; oddziaływanie-skutek; kosztów utraconych korzyści; kompensacyjna; odtworzeniowa; prewencyjna; analizy efektów produkcyjnych; wyceny kapitału ludzkiego

31 Metoda substytucyjna (MS) Jest stosowana kiedy następuje utrata określonego elementu lub waloru środowiska (np. rekreacyjnych funkcji cieku lub zbiornika wodnego, estetyki krajobrazu) Miernikiem tych strat są koszty pozyskania utraconego elementu w innym miejscu lub koszty budowy i eksploatacji urządzeń mogących spełniać taką funkcję Metoda sprowadza się do określenia cen i kosztów dóbr i usług, które mogą zostać zaakceptowane jako substytuty zagrożonych lub utraconych dóbr i usług środowiska Substytutem utraconych funkcji rekreacyjnych naturalnego zbiornika wodnego może być basen. W tym przypadku wielkość strat zrównujemy z kosztami budowy i utrzymania odpowiedniego basenu. Inny przykład stanowi ład w zniszczonym krajobrazie, który można ukształtować ponownie w wyniku kosztownych zabiegów rewitalizacji.

32 Metoda oddziaływanie skutek (O-S) Jej podstawę stanowi określenie związku między przyczyną pogorszenia stanu środowiska (np. emisja zanieczyszczeń), a wynikającym stąd efektem ekologicznym (np. obumieranie lasów) Dany poziom zanieczyszczenia jest wiązany zależnościami funkcyjnymi lub wskaźnikami ilościowymi z określonymi zmianami w środowisku. Zmiany te wycenia się różnie: za pomocą cen rynkowych, cen cieni lub stosując metodykę WTP, WTA

33 Metoda kosztów utraconych korzyści (UK) Określenie wartości dóbr środowiskowych na podstawie wyceny korzyści związanych z alternatywnym, zaniechanym sposobem ich użytkowania Tak można oszacować np. wartość nieużytków lub obszarów zdegradowanych na podstawie korzyści z ich zagospodarowania na cele rolne, leśne, rekreacyjne lub mieszkaniowe

34 Metoda kompensacyjna (MK) Podstawą wyceny są wielkości rekompensat pieniężnych z tytułu zanieczyszczeń i degradacji środowiska przyznawanych przez instytucje prawne lub ubezpieczeniowe i zaakceptowanych przez poszkodowanych

35 Metoda odtworzeniowa (MO) Inaczej określana jest także jako koszt zastąpienia Podstawą jest określenie kosztów działań, jakie muszą być podjęte, aby zastąpić utracone lub zdewastowane zasoby środowiska

36 Metoda prewencyjna (MP) Zasoby środowiska wycenia się na podstawie kosztów działań, jakie pozwoliłyby zapobiec lub przynajmniej zmniejszyć przewidywane niekorzystne skutki oddziaływań na środowisko

37 Metoda analizy efektów produkcyjnych (AEP) W myśl AEP podejmuje się badanie zmian wielkości i jakości produkcji oraz usług na skutek oddziaływania na środowisko

38 Metoda wyceny kapitału ludzkiego (WKL) Badanie kosztów choroby szacuje się zmiany w wydatkach na opiekę zdrowotną i wartość utraconej produkcji z tytułu podwyższonej zachorowalności i śmiertelności wywołanej emisją zanieczyszczeń Straty spowodowane absencją chorobową w wyniku zanieczyszczeń środowiska (S ab ) można wyrazić wzorem: S ab = K ls + K la + C sc + K zw Gdzie: K ls koszty leczenia szpitalnego K la koszty leczenia ambulatoryjnego C sc straty czasu pracy w ujęciu wartościowym koszty zwolnień lekarskich K zw

39 Praktyczne aspekty wyceny kapitału ludzkiego