OCENA JAKOŚCI USŁUG MOBILNEGO DOSTĘPU DO SIECI INTERNET W TRANSPORCIE PUBLICZNYM

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ z. 119 Transport 2017 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka Politechnika Warszawska, Wydział Transportu OCENA JAKOŚCI USŁUG MOBILNEGO DOSTĘPU DO SIECI INTERNET W TRANSPORCIE PUBLICZNYM Rękopis dostarczono, wrzesień 2016 Streszczenie: W artykule przedstawiono główne technologie bezprzewodowe z dostępem do Internetu i najbardziej popularne usługi internetowe. Szczególną uwagę zwrócono na kwestie jakości usług telekomunikacyjnych w rozwoju rynku telekomunikacyjnego i potrzebę monitorowania parametrów, służących ich ocenie. Zaprezentowano przepisy prawne dotyczące standaryzacji pomiarów jakości usług telekomunikacyjnych i standaryzacji przedstawianych przez dostawców usług wyników pomiarów. Zaprezentowano również stanowisko polskiego Urzędu Komunikacji Elektronicznej, wspólne z przedstawicielami polskiego rynku telekomunikacyjnego w zakresie wybranych wskaźników jakości usług oraz metod ich pomiaru. Wskazano na szerokie możliwości wykorzystania mobilnego Internetu przez pasażerów i przewoźników. Wreszcie, przedstawiono stosowaną metodę pomiaru głównych parametrów, służących ocenie jakości usług mobilnego dostępu do sieci Internet w komunikacji miejskiej w Warszawie oraz zaprezentowano otrzymane wyniki. Słowa kluczowe: inteligentne systemy transportowe, transport publiczny, jakość usług, mobilny Internet 1. WSTĘP Sieć Internet już dawno przestała być dobrem trudnodostępnym, a stała się istotnym elementem życia codziennego, zaspokajając ludzkie potrzeby szybkiego dostępu do rozrywki i informacji oraz komunikacji ze społeczeństwem. Ciągły rozwój technologii komórkowej oraz popularne wśród użytkowników urządzenia mobilne dodatkowo umożliwiają stały dostęp do sieci Internet bez ograniczeń kablowych. Kolejni przewoźnicy w głównych miastach Polski wprowadzają bezpłatny dostęp do mobilnej sieci Internetowej w środkach transportu publicznego. Stopień zadowolenia klienta z oferowanych mu usług zależy w dużej mierze od poziomu ich jakości, która jest również istotnym elementem zapewniającym konkurencyjność oraz rozwój rynku telekomunikacyjnego. Dlatego też celem podjętych badań była ocena jakości usług (dostępu) mobilnego Internetu w wybranym transporcie publicznym.

2 420 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka 2. JAKOŚĆ USŁUG TELEKOMUNIKACYJNYCH Ze względu na dynamiczny rozwój technik oraz technologii telekomunikacyjnych rynek usług telekomunikacyjnych uważany jest za jeden z najszybciej rozwijających się. Nagły rozwój sieci telekomunikacyjnych, wzrost liczby operatorów i użytkowników usług telekomunikacyjnych (zwłaszcza dostępu do Internetu) oraz zmiany w regulacjach prawnych powadzą do wzrostu konkurencyjności na rynku telekomunikacyjnym [1]. Wymusza to na operatorach dokonywanie inwestycji w nowsze technologie oraz nowe produkty, a przede wszystkim dbałość o klienta poprzez redukcję cen oraz świadczenie usług o wysokim poziomie jakości. Wysoka świadomość klientów odnośnie świadczonych wobec nich usług powoduje, że głównym źródłem usługodawców na zwiększenie przewagi nad konkurencją jest satysfakcja klienta. Stopień zadowolenia klienta kształtuje rodzaj wybranej usługi i proces jej realizacji [2], a także jej cena i jakość przy czym klient bez względu na koszt usługi domaga się zadawalającej go jakości [3]. Co trzeci pytany w ramach badań konsumenckich dotyczących proponowanych zmian na rzecz rozwoju polskiego rynku telekomunikacyjnego oczekuje poprawy jakości oferowanych usług. Od dostawców zatem wymagane jest zapewnienie stałej jakości usług na satysfakcjonującym użytkowników poziomie [4]. Jakość jest pojęciem subiektywnym i dość trudnym do jednoznacznego określenia. Problem z konkretnym zdefiniowaniem pojęcia jakości wynika m.in. z braku jednej, uniwersalnej normy opisującej jakość oraz jej licznych interpretacji. Jakość według amerykańskiego statystyka W.E. Deming a to przewidywany stopień jednorodności i niezawodności przy możliwie niskich kosztach i dopasowaniu do wymagań rynku. Tymczasem według innego badacza w dziedzinie jakości P. B. Crosby ego jakość to zgodność z wymaganiami, przyjętym modelem lub wzorem. Natomiast pojęcie jakości w odniesieniu do usług zgodnie ze słownikiem terminologicznym elektryki PN-N oznacza zespół właściwości usługi, określający stopień zaspokojenia określonych potrzeb użytkownika. Przy czym subiektywna jakość usługi określana jest z punktu widzenia klienta, zaś jakość obiektywna odnosi się do konkretnego standardu bądź wzorca. Jakość usług telekomunikacyjnych (QoS - Quality of Service) dotyczy technicznego podejścia do gwarantowania parametrów transmisji w sieciach. Według dokumentu EUROSCOM P806 QoS definiuje stopień zgodności usługi oferowanej klientom przez usługodawcę z kryteriami przyjętej przez nich umowy SLA (Service Level Agreement) dotyczącej gwarantowanego poziomu usług. W umowie określane są m.in. parametry QoS, metody pomiaru i obszar monitoringu jakości usługi, a także sposób postępowania i konsekwencje w momencie jej degradacji [4]. Polska Norma PN-ISO z 1994 r. określa trzy podstawowe kategorie QoS [5]: ocenianą jakość usług (assessed QoS), postrzeganą jakość usług (perceived QoS), wrodzoną jakość usług (intrinsic QoS). Oceniana oraz postrzegana jakość usług odnosi się do odczuć użytkowników oraz poziomu ich satysfakcji. Wymusza to wprowadzenie pewnych ograniczeń związanych ze sposobem przeprowadzania pomiarów jakości. Pomiar powinien odbywać się w punkcie dostępu do usługi oraz obejmować usługę od końca do końca (end-to-end), czyli od dostawcy do użytkownika włącznie z elementami sieci telekomunikacyjnej. Wymagane jest

3 Ocena jakości usług mobilnego dostępu do sieci Internet w transporcie publicznym 421 również, aby wyniki pomiarów były na tyle uniwersalne, aby możliwe było ich porównanie bez względu na rodzaj sieci i usługi. Dodatkowo narzędzia służące do wykonywania tych pomiarów powinny być niezależne od szeregu urządzeń przenoszących ruch w sieci telekomunikacyjnej. Wrodzona jakość usług odnosi się do zastosowanych protokołów, parametrów technicznych i parametrów łącza transmisyjnego, których zadaniem jest gwarancja jakości usług. Właściwości intrinsic QoS to: przepustowość, opóźnienie, fluktuacje opóźnienia, straty pakietów. Typowa zmienność opóźnienia nie ma większego wpływu na usługi wideo i transmisji danych. Usługi transmisji danych są jednak bardzo wrażliwe na pojawienie się błędów i stratę pakietów. Opóźnienia w transmisji pakietów wpływają natomiast niekorzystnie na jakość aplikacji wymagających przesyłu informacji w czasie rzeczywistym, tak jak telefonia VoIP, wideorozmowy, gry sieciowe oraz usługa Telnet. 3. METODY OCENY JAKOŚCI USŁUG MOBILNEGO INTERNETU W TRANSPORCIE PUBLICZNYM W celu zapewnienia określonej jakości usług niezbędne jest stałe przeprowadzanie pomiarów parametrów sieci. Do metod pomiarów należą metody pasywne oraz aktywne. Metoda pasywna polega na rejestrowaniu pakietów pomiarowych w dwóch określonych punktach sieci, co pozwala na określenie czasu przesłania pakietów między punktami. W przypadku metody aktywnej specjalny pakiet pomiarowy przekazywany jest wraz z strumieniem pakietów użytkowników. Uzyskane czasy transmisji pakietów pomiarowych są porównywalne do pakietów użytkowników. W odróżnieniu od metody aktywnej metoda pasywna nie powoduje zwiększenia ruchu w sieci i pozwala na bezpośredni pomiar jakości transmisji uzyskiwanej przez pakiety użytkowników. Jednak ze względu na łatwiejszy sposób implementacji i zarządzania pomiarami najczęściej stosowaną metodą pomiarów parametrów QoS w sieciach jest metoda aktywna. W przypadku obu metod pomiary można wykonywać w działających sieciach (pomiary online) bądź w sieciach laboratoryjnych (pomiary off-line). Zgodnie z obowiązującym prawem telekomunikacyjnym oraz rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z 24 marca 2005 r. odnośnie wymagań dotyczących świadczenia usług powszechnych i szerokopasmowego dostępu do Internetu regulator ma obowiązek monitoringu jakości publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych oraz prawo do narzucenia metody jej pomiaru [6]. W celu weryfikacji i oceny parametrów łącz oferowanych przez usługodawców w Polsce Prezes UKE podpisał w 2012 roku wraz z Sygnatariuszami dokument Memorandum, w którym opisane zostały m.in. metody przeprowadzania pomiarów ustalonych wskaźników jakości usług mobilnego Internetu: wskaźnika prędkości transmisji danych (MDR), wskaźnika opóźnienia pakietów danych (RTT).

4 422 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka W dokumencie przedstawione zostały warunki realizacji testów pomiarowych dla obu wskaźników jakości w sieci mobilnej. Według zaleceń UKE pomiary powinny odbywać się jedynie w dni robocze od godz. 6:00 do 22: Wymagane jest również, aby wszystkie pomiary przeprowadzone zostały za pomocą protokołu TCP, a podczas testu moc użytecznego sygnału radiowego nie spadła poniżej -96 dbm według wskaźnika użytego w zależności od technologii (np. dla 2G RSSI, dla 3G RSCP, a dla LTE RSRP). Test może być realizowany za pomocą sprzętu pomiarowego podłączonego do badanej sieci zgodnie ze schematem przedstawionym na rysunku 1. Poza tym użyty do weryfikacji sprzęt oraz oprogramowanie musi być w stanie wykorzystać maksymalne możliwości badanej sieci. W przypadku wykonywania pomiarów w ruchu, prędkość pojazdu musi być zgodna z obowiązującymi przepisami ruchu drogowego i nie przekraczać 110 km/h [7]. Router Brzegowy Operatora Sieć Operatora RAN + CORE Internet Punkt wymiany ruchu SIM Serwer Testowy Rys. 1. Schemat połączenia sprzętu pomiarowego w badanej sieci mobilnego Internetu źródło: Urząd Komunikacji Elektronicznej, Raport z prac realizowanych w ramach memorandum w sprawie współpracy na rzecz podnoszenia jakości usług na rynku telekomunikacyjnym, ver. 1.04, z dnia , Warszawa 2014, s. 29) Według zaleceń Memorandum wykorzystywany do oceny jakości Serwer Testowy powinien zostać umieszczony na styku sieci Internet z siecią danego operatora usług Internetowych. W celu zmniejszenia fragmentacji pakietów, wielkość MTU (Maximum Transmission Unit), czyli rozmiar największego pakietu, jaki może zostać przesłany przez sieć, powinien wynosić 1420 (bajtów). Jednocześnie ustawione parametry łącza do Serwera Testowego jak i parametry protokołu TCP/IP nie mogą wpływać na rezultat pomiaru. Od Terminala Pomiarowego wymagana jest praca w trybie automatycznego wyboru technologii FreeMode. Dodatkowo wymagana jest zgodność profilu karty SIM użytej do pomiaru z profilem QoS w centralnej bazie danych abonentów danego operatora HLR/HSS (Home Location Register/Home Subscriber Server) z najwyższą prędkością transmisji jaka jest świadczona klientom przez danego usługodawcę [7]. 25 listopada 2009 r. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej przyjęły tzw. pakiet łączności elektronicznej obejmujący nowe dyrektywy 2009/136/WE i 2009/140/WE. Postanowienia w nich zawarte miały na celu m.in. zwiększenie konkurencyjności na rynku telekomunikacyjnym oraz zapewnienie użytkownikom wglądu do informacji dotyczących

5 Ocena jakości usług mobilnego dostępu do sieci Internet w transporcie publicznym 423 jakości świadczonych wobec nich usług telekomunikacyjnych (QoS). Wymogło to na krajach członkowskich UE wprowadzenie odpowiednich ustaw i przepisów [8]. W Polsce w 2012 r. Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE) w celu zagwarantowania określonego poziomu jakości usług telekomunikacyjnych wydał dokument dotyczący Strategii Regulacyjnej Prezesa UKE do roku Kolejnym krokiem było podpisanie 26 października tego samego roku Memorandum pomiędzy Prezesem UKE, a Sygnatariuszami, czyli dostawcami i przedsiębiorcami usług telekomunikacyjnych, a także stowarzyszeniami w branży telekomunikacyjnej i firmami wykonującymi pomiary. Założenia Memorandum uwzględniały wcześniej zatwierdzone postanowienia Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej (Dyrektywa 2002/22/WE) oraz Organu Europejskich Regulatorów Łączności Elektronicznej BEREC (The Body of European Regulators for Electronic Communications) [7]. Dyrektywa 2002/22/WE z dnia 7 marca 2002 r. pozwala krajom członkowskim Unii Europejskiej na określenie dla danego dostawcy publicznie dostępnej usługi telekomunikacyjnej minimalnych oferowanych poziomów jakości świadczonych przez niego usługi (w Polsce prawo to jest egzekwowane zgodnie z art. 63 ust. 2a ustawy z dnia 16 lipca 2004 r.).138 BEREC 26 listopada 2012 r. wydał natomiast dokument, w którym przedstawił zalecenia odnośnie metod monitoringu i ocen wskaźników jakości, a także warunków określania minimalnych ich poziomów. Miało to przede wszystkim na celu doprowadzenie do jednolitego systemu udostępniania danych dotyczących jakości usług telekomunikacyjnych w krajach członkowskich UE [9]. 4. OCENA JAKOŚCI DOSTĘPU DO SIECI INTERNET W TRANSPORCIE PUBLICZNYM W celu weryfikacji jakości usług mobilnego Internetu w transporcie publicznym dokonano, przy pomocy dostępnych narzędzi i aplikacji, oceny dostępnej w autobusach MZA w Warszawie sieci WiFi. Testy zostały przeprowadzone w dniu roboczym między godziną 20:30 i 21:30 w autobusie MAN A23 o numerze bocznym 3410 obsługującym linie 112 z zajezdni R4 Stalowa na trasie Kazubów Karolin Bemowo Ratusz. Korzystanie z otwartej sieci WiFi odbyło się bezpłatnie i nie wymagało logowania, należało jedynie przed skorzystaniem z usługi zaakceptować regulamin. Oceny jakości udostępnionej sieci WiFi dokonano za pomocą [10]: laptopa ASUS z 64-bitowym systemem operacyjnym Windows 7 Professional, 1.70 GHz owym procesorem Intel Core i5 i kartą WiFi zgodną z standardem n, telefonu komórkowego Samsung Galaxy S3 Neo z systemem Android i kartą WiFi zgodną z standardem a/b/g/n. Za pomocą aplikacji na system Android służącej do monitorowania sygnału sieci WiFi Network Signal Info dokonano odczytu podstawowych informacji oraz pomiaru mocy sygnału, które zostały przedstawione w tab. 1 i tab. 2 [10].

6 424 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka Tab. 1 Podstawowe parametry sieci połączenia internetowego nawiązanego w autobusie MZA w Warszawie Parametry sieci Nazwa sieci (SSID) freewifi.waw.pl 3410 MAC adres Access Pointa (BSSID) Access Point (vendor) Wyegzekwowana prędkość sieci Moc i jakość sygnału WiFi Częstotliwość Kanał 11 58:6d:8f:d7:e9:c4 Cisco-Linksys 58 Mbps Siła sygnału 73% Internet Service Provider -53 dbm * 30 ASU 2462 MHz Play Mobile źródło: pomiary własne r. Tab. 2 Właściwości połączenia internetowego nawiązanego w autobusie MZA w Warszawie (źródło: pomiary własne r.) Właściwości połączenia internetowego Adres IPv4 (prywatny) Maska podsieci Brama domyślna DHCP-Server Czas przydziału adresu IP przez DHCP 10 minut DNS DNS Adres IP (publiczny) źródło: pomiary własne r. Za pomocą laptopa i strony internetowej dokonano pomiaru przepustowości łącza w kierunku DS i US oraz opóźnień w transmisji pakietów (ping). Weryfikacja polegała na wysyłaniu oraz odbieraniu danych do i z serwera ulokowanego w Warszawie. W trakcie trwania testu dodatkowo dokonywano pomiaru prędkości pojazdu za pomocą aplikacji Digital Dash Board GPS na telefonie komórkowym. Uzyskane wyniki zamieszczono w tab. 3. Zależność uzyskanych wyników parametrów łącza sieci mobilnej i ich średnich wartości od prędkości pojazdu przedstawiono na rys. 2 [10].

7 Ocena jakości usług mobilnego dostępu do sieci Internet w transporcie publicznym 425 Wyniki pomiaru podstawowych parametrów łącza WiFi w zależności od prędkości pojazdu (źródło: pomiary własne r.) Tab. 3 Godzina Pobieranie Wysyłanie Ping Śr. V pojazdu 21: Mb/s 0.73 Mb/s 40 ms 55 km/h 21: Mb/s 0.87 Mb/s 24 ms 00 km/h 21: Mb/s 0.51 Mb/s 31 ms 45 km/h 21: Mb/s 0.79 Mb/s 27 ms 50 km/h Średnia 1.72 Mb/s 0.73 Mb/s 30 ms 37 km/h Rys. 2. Zależność parametrów łącza od prędkości pojazdu źródło: pomiary własne r. Z poziomu konsoli Command Line na laptopie zbadano trasę pakietów w sieci (tracert) i zmierzono opóźnienia w transmisji oraz ilość zgubionych pakietów (ping) do popularnych stron i Statystyka badania ping dla [ ] z 32 bajtami danych: Pakiety: Wysłane = 4, Odebrane = 4, Utracone = 0 (0% straty), Szacunkowy czas błądzenia pakietów w milisekundach: Minimum = 46 ms, Maksimum = 59 ms, Czas średni = 53 ms, Fluktuacja = 13 ms Śledzenie trasy do onet.pl [ ] z maksymalną liczbą 30 przeskoków:

8 426 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka 1 1 ms 1 ms 1 ms * * * Upłynął limit czasu żądania. 3 * * * Upłynął limit czasu żądania. 4 * * * Upłynął limit czasu żądania. 5 * * * Upłynął limit czasu żądania ms 52 ms 56 ms user mobile.playmobile.pl [ ] 7 57 ms 62 ms 25 ms ms 55 ms 48 ms onet.thinx.pl [ ] 9 84 ms 96 ms 51 ms sdr1.m11r2.z.ruc-br2.net.onet.pl [ ] ms 62 ms 35 ms sg1.any.onet.pl [ ] Śledzenie zakończone. Statystyka badania ping dla [ ] 32 bajtami danych: Pakiety: Wysłane = 4, Odebrane = 4, Utracone = 0 (0% straty), Szacunkowy czas błądzenia pakietów w milisekundach: Minimum = 29 ms, Maksimum = 51 ms, Czas średni = 40 ms, Fluktuacja = 22 ms Śledzenie trasy do google.com [ ] z maksymalną liczbą 30 przeskoków: 1 2 ms 1 ms 1 ms * * * Upłynął limit czasu żądania. 3 * * * Upłynął limit czasu żądania. 4 * * * Upłynął limit czasu żądania. 5 * * * Upłynął limit czasu żądania ms 49 ms 60 ms user mobile.playmobile.pl [ ] 7 56 ms 73 ms 89 ms ms 51 ms 57 ms ms 43 ms 44 ms ms 34 ms 45 ms waw02s05-in-f14.1e100.net [ ] Śledzenie zakończone. Dostępna w pojeździe bezprzewodowa sieć WiFi umożliwiła bezproblemowe przeglądanie stron internetowych oraz wysyłanie i odbieranie poczty internetowej. Dodatkowo za pomocą strony dokonano weryfikacji jakości usług streamingowanych. Oferowane parametry łącza pozwoliły na płynne oglądanie filmów w jakości HD w trybie 720p, czyli w rozdzielczości 1280x720. Jednak już podczas oglądania filmu w jakości Full HD (tryb 1080p) występowały problemy z odtwarzaniem tj. kilkusekundowe pauzy. W celu weryfikacji działania usługi telewizji internetowej użyto aplikacji Horizon GO zainstalowanej na telefonie komórkowym [11]. Aplikacja umożliwia klientom UPC korzystanie z usług telewizyjnych tj. oglądanie wybranych kanałów telewizyjnych, filmów i seriali na urządzeniach mobilnych za pomocą łącza internetowego. Dostępna w autobusie sieć WiFi pozwoliła na płynne i bezproblemowe oglądanie wybranego kanału telewizyjnego podczas jazdy.

9 Ocena jakości usług mobilnego dostępu do sieci Internet w transporcie publicznym PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zakres przeprowadzonych badań obejmował przede wszystkim dostępne usługi Internetowe w wersji mobilnej oraz wykonanie pomiarów podstawowych parametrów sieci WiFi w wybranym autobusie miejskim w Warszawie. Głównym celem przeprowadzonych badań była ocena jakości mobilnego Internetu udostępnianego w transporcie publicznym. Uzyskane podczas badań informacje potwierdzają wysokie zapotrzebowanie społeczeństwa na stały dostęp do sieci Internet m.in. w trakcie podróży, a także wymagania użytkowników odnośnie gwarantowanej przez operatorów jakości QoS umożliwiającej bezproblemowe korzystanie z usług Internetowych. Tym samym zauważalna staje się istota i waga kwestii jakości oferowanych usług oraz ich obiektywnej oceny. Przedstawione metody pomiarów podstawowych parametrów QoS przede wszystkim pozwalają regulatorom na zbiór informacji odnośnie rzeczywistego poziomu jakości oferowanych przez operatorów usług, a abonentom na weryfikację danych zawartych w umowie. Za pomocą dostępnych narzędzi przeprowadzono badanie jakości udostępnianej mobilnej sieci Internet w wybranym autobusie miejskim w Warszawie. Testy polegały na wykonaniu pomiarów podstawowych parametrów QoS, a także na weryfikacji działania wybranych usług Internetowych. Najwyższą prędkość przesyłu danych (DL i UL) oraz najkrótsze opóźnienie w transmisji pakietów uzyskano podczas postoju autobusu na przystanku. Podczas ruchu uzyskana prędkość łącza oraz opóźnienie pakietów były nieznacznie gorsze i nie zależały od prędkości jazdy. Uzyskana średnia prędkość łącza oraz wartość ping zgodnie z zalecanymi przez UKE minimalnymi dopuszczalnymi wartościami pozwalają na bezproblemowe przeglądanie stron WWW, korzystanie z telefonii VoIP oraz gier sieciowych nierozgrywanych w czasie rzeczywistym. Weryfikacja pozostałych usług wykazała, że przy świadczonych parametrach łącza możliwe jest również bezproblemowe korzystanie z usług multimedialnych tj. streaming filmów w jakości HD oraz telewizja Internetowa. Brak strat pakietów podczas transmisji potwierdza możliwość bezproblemowego korzystania z usług poczty elektronicznej, dostęp do serwera pocztowego jak i przesyłanie wiadomości. Przeprowadzone badania pozwoliły na weryfikację rzeczywistych parametrów mobilnej sieci Internet w transporcie publicznym oraz na sprawdzenie z jakich usług Internetowych mogą korzystać klienci przy oferowanej jakości łącza Internetowego w autobusie MZA w Warszawie. Tym samym mogą przyczynić się do obiektywnej oceny jakości oferowanych usług mobilnego dostępu do Internetu w transporcie publicznym. Bibliografia 1. NGN Polska, ( ). 2. Stoma M., Modele i metody pomiaru jakości usług, Q&R Polska Sp. z o.o., Lublin Babis H., Rynek usług telekomunikacyjnych, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa Raport z badania konsumenckiego przeprowadzonego dla UKE przez PBS DGA sp. z o. o., Rynek telekomunikacyjny w Polsce w 2011 roku. Klienci indywidualni, Grudzień 2011.

10 428 Mariusz Rychlicki, Zbigniew Kasprzyk, Urszula Gromacka 5. Polska Norma PN-ISO :1994. Zarządzanie jakością i elementy systemu jakości - wytyczne dotyczące usług. 6. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 24 marca 2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących świadczenia usługi powszechnej oraz wymagań dotyczących świadczenia usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu dla jednostek uprawnionych. 7. Urząd Komunikacji Elektronicznej, Raport z prac realizowanych w ramach memorandum w sprawie współpracy na rzecz podnoszenia jakości usług na rynku telekomunikacyjnym, ver. 1.04, z dnia , Warszawa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej 2009/140/WE oraz 2009/140/WE z dnia 25 listopada 2009 r. (Dziennik Urzędowy Unii Europejskie L 337 z dnia 18 grudnia 2009 r.). 9. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej 2002/22/WE z dnia 7 marca 2002 r. (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 108 z dnia 24 kwietnia 2002 r.). 10. Gromacka U.: Jakość usług mobilnego dostępu do sieci Internet w transporcie publicznym, Praca dyplomowa magisterska, WT PW UPC: Aplikacja Horizon GO dla klientów UPC na urządzenia mobilne (źródło: r.). QUALITY ESTIMATION OF MOBILE ACCESS TO INTERNET SERVICES IN PUBLIC TRANSPORT Summary: In the paper the genesis of the Internet, the various stages of its development and the history of connection Poland to Internet was described. The main wireless technologies of access to the Internet and the most popular Internet services were presented. In particular, the essence of the quality of telecommunications services in the development of the telecommunications market and the need of monitoring of this quality were highlighted. The legal regulations concerning the standardization of quality measurements of telecommunications service and the standardization of presented result by service providers were described. Also too the main finding of the Office of Electronic Communications signed together with representatives of the Polish telecommunications market concerning the selected indicators of the quality of telecommunications services and methods of its measurement. The paper described solutions enabling wireless access to the Internet during the trip by rail, road and air transport and presented the possibilities of using mobile Internet by passengers and transport s carriers. Finally, the used method of measurement of main parameters of the mobile Internet available in the city bus in Warsaw was described. The article presents the possibility of using available methods to assess the quality of the Internet services in public transport. An analysis of the results of the quality tests of mobile Internet available to passengers on selected city buses in Warsaw was described and presented. Based on the achieved results authors analyzed the quality and possibility of using the Internet in public transport. The measurement results were described and illustrated. Keywords: intelligent transport systems, public transport, quality of services