Jakub Morawiec. Wstęp

Transkrypt

1 Chęć utrwalenia wiedzy o tym, co działo się w owym czasie w Skandynawii rodziła się niemal współcześnie do tego okresu, a jej kulminacja miała miejsce w XIII wieku wraz z rozkwitem twórczości sagamandrów. Twórczość ta przybierała różnorakie formy, począwszy od wierszy skaldów poprzez krótkie, mające nieraz charakter anegdotyczny þættir, synoptyki aż do znacznie bardziej rozbudowanych w swej formie sag królewskich, rodowych, legendarnych i skaldycznych. W powstałych na terenie średniowiecznej Skandynawii opisach wydarzeń i osób okresu wikinskiego ma swoje miejsce także wątek Jomsborga. Kwestia ta jest głównym przedmiotem poniższych rozważań. Wynikać z tego będą poszukiwania odpowiedzi na pytania w jaki sposób i dlaczego autorzy poszczególnych przekazów, odpowiedzialni za kształtowanie tradycji, decydowali się na przywoływanie tego wątku przy okazji opisywania poszczególnych historii, wydarzeń i osób. W dalszej kolejności konieczną będzie próba wskazania potencjalnych czynników, które mogły w mniej lub bardziej bezpośredni sposób wpłynąć zarówno na autorów poszczególnych przekazów, aby wątek Jomsborga uwzględnić, jak i na kształt samych przekazów, czyli w jakiej formule i roli wątek ów był wykorzystany. Pomijam w swoich rozważaniach kontrowersje związane z identyfikacją Jomsborga 2, uznając, podobnie jak inni badacze 3, w zasa- dzie za przesądzone, iż na Północy określano w ten sposób Wolin, handlowo-rzemieślniczy kompleks wczesnomiejski położony nad rzeką Dziwną, główny ośrodek plemienia Wolinian i jednocześnie jeden z największych ports-of trade strefy bałtyckiej 4. Co prawda badania archeologów, prowadzone w Wolinie już od drugiej połowy XIX wieku do niemal dnia dzisiejszego, ukazują intensywność i ciągłość wzajemnych kontaktów (w głównej mierze, kulturowych i gospodarczych) Wolina ze Skandynawią w okresie wikińskim, paradoksalnie jednak proces ten nie znalazł odbicia w prezentowanych i analizowanych poniżej przekazach. Niemniej jednak wątek Wolina/Jomsborga przewija się przez średniowieczne staronordyckie narracje, które przywołują go przy okazji wybranych wydarzeń i historii. Można wyróżnić tutaj trzy podstawowe wątki. Pierwszy dotyczy Jomsborga jako centralnego punktu duńskiego jarlostwa oraz siedziby zbrojnej drużyny Jomswikingów. W jego ramach mieszczą się bardziej szczegółowe motywy: Harald Sinozęby jako założyciel oraz władca Jomsborga; Jomswikingowie i ich dzieje; związki Styrbjörna Olafssona oraz Olafa Tryggvasona z Jomsborgiem. Drugim podstawowym wątkiem jest powiązanie Jomsborga z wydarzeniami, które poprzedziły i doprowadziły do bitwy w Øresundzie w 1000 roku. Trzeci wątek dotyczy najazdu Magnusa Dobrego na Wolin w 1043 roku. Motywy te będą w dalszych częściach pracy szczegółowo analizowane. Th.M. Anderssona, The Growth of the Medieval Icelandic Sagas ( ), Ithaca London 2006, s ; G. Sigurðssona, The Medieval Icelandic Saga and Oral Tradition: A Discourse on Method, Harvard 2004 passim; P. Hermanna, Concepts of memory and Approaches to the Past in Medieval Icelandic Literature, Scandinavian Studies vol. 81/3 2009, s Z obowiązku referowania tej kwestii poczuwam się tym bardziej zwolniony, iż była on szczegółowo przedstawiana w swoim czasie przez R. Kiersnowskiego, Legenda Winety, Kraków 1950, a całkiem niedawno przez B.M. Stanisławskiego, Jómsvikinga saga w świetle źródeł archeologicznych (w przygotowaniu do druku) szczegółowo przedstawili oni opinie badaczy w tej sprawie. 3 L.P. Słupecki, Jómsvikingalog, Jómsvikings, Jomsborg/Wolin and Danish circular strongholds [w:] P. Urbańczyk (red.), The Neighbours of Poland in the 10th Century, Warsaw 2000, s ; G. Labuda, Mieszko I, Wrocław Warszawa Kraków 2002, s ; W. Filipowiak, Some aspects of the development of Wolin in the 8th 11th centuries in the light of the results of new research [w:] P. Urbańczyk (red.), Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millenia, Warsaw 2004, s. 69; tegoż, Z badań nad obroną wybrzeży i portów ujścia Odry w IX XIII wieku [w:] E. Cnotliwy, A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński (red.), Nie tylko archeologia, Szczecin 2006, s. 167; A. Finlay, History and Fantasy in Jómsvíkinga saga [w:] J. McKinnell, D. Ashurst, D. Kick (red.), The Fantastic in Old Norse/Icelandic Literature, Papers of the 13 th International Saga Conference, Durham 2006, s Między innymi w związku z przyjętą identyfikacją w dalszej analizie będę posługiwał się także określeniem Wolin/Jomsborg, bezpośrednio nawiązującym do tej identyfikacji, posiłkując się tutaj chociażby przykładem literatury dotyczącej dziejów Starogardu Wagryjskiego, gdzie badacze powszechnie używają terminu Starigard/Oldenburg, który jednocześnie w zgrabny sposób przywołuje słowiańską jak i germańską nazwę obodryckiego ośrodka. Por. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission B i artykuły tam zamieszczone. 8 9 Morawiec po korekcie.indd :48:47

2 Postawione wyżej pytania dotyczące przyczyn i sposobów, które doprowadziły do zakorzenienia w średniowiecznej tradycji skandynawskiej Wolina/Jomsborga, każą w określony sposób przeprowadzić analizę poszczególnych, wyżej wyróżnionych wątków, której schemat warto już w tym miejscu przybliżyć, dzięki czemu będzie można także uzasadnić przyjęty układ całości pracy oraz poszczególnych jej części. Pierwszy z wymienionych wątków wiąże się z umieszczeniem Jomsborga w kontekście opisów działań skandynawskich elit rządzących, prowadzących między sobą nieustanną walkę o wpływy i pragnących, kosztem konkurencji, zagarnąć dla siebie jak największą władzę. Oznacza to nie tylko dość schematyczne, jednostronne a zarazem oszczędne co do szczegółów opisy samego grodu, dość dobrze jak się wydaje kojarzonego w Skandynawii. Co ważniejsze, oznacza to sprowadzenie Jomsborga do roli często kluczowego elementu w opisach wydarzeń, które choć przeważnie mające swoje odbicie w historycznej rzeczywistości, po latach nabierały nowego, nierzadko legendarnego charakteru. W istocie jednak powstałe niemal po dwóch wiekach opisy, formowane w wyniku istnienia silnej tradycji ustnej, muszą być skonfrontowane z potencjalnymi czynnikami, które z jednej strony przyczyniły się do ich powstania, z drugiej strony wpłynęły na ich kształt. Aktywność króla Danii Haralda Sinozębego wpisuje się bardzo dobrze w ten schemat. Aby lepiej zrozumieć dlaczego, należy przypomnieć dwie kwestie: 1. W myśl części przekazów Harald Sinozęby miał najechać Vindland, opanować go, a następnie założyć tu gród, który nazwany został Jomsborgiem, i gdzie z rozkazu króla miała stacjonować drużyna zbrojnych. 2. Według części narracji to nie król Danii, lecz jego czołowy oponent, wywodzący się z duńskich elit, doprowadził przy zgodzie słowiańskiego władcy do powstania grodu i stacjonującej tam drużyny. Nie można ograniczyć się do samych opisów tych wątków. Istnieje potrzeba nakreślenia znacznie szerszej perspektywy, która z jednej strony pozwoli zrozumieć zmienną istotę samych przekazów, z drugiej rzeczywiste, wykraczające poza bezpośrednie opisy, motywy duńskiego władcy. Stąd w związku z tradycją łączącą Haralda Sinozębego z Jomsborgiem nieodzownym wydaje się: 1. Przybliżenie politycznych dokonań duńskiego władcy, szczególnie w kontekście jego relacji z Cesarstwem i Norwegią oraz przemian wewnętrznych jakie zachodziły w samej Danii w czasie jego panowania. Dzięki temu łatwiejszymi do zauważenia staną się te elementy jego działań, które bezpośrednio mogły wpłynąć na taki a nie inny charakter analizowanych opisów. 2. Wskazanie czynników, które przyczyniły się do powstania tendencyjnego obrazu Haralda Sinozębego (przynajmniej w części analizowanych przekazów) i mogły mieć wpływ na pominięcie go w części opisów powstania oraz funkcjonowania Jomsborga. Te znaleźć można nie tylko wśród relacji Haraldowi współczesnych, wywołanych bezpośrednio jego polityką, lecz także, co nie mniej istotne, w okresie, gdy zainicjowany został proces spisywania poszczególnych elementów tradycji. To w konsekwencji skłania do bliższego przyjrzenia się wydarzeniom mającym miejsce na styku duńsko-słowiańskim w wieku XII przez pryzmat opisujących je przekazów dzięki temu będzie można wskazać szereg analogii w prezentowaniu duńskich władców i ich działań. Innymi słowy istnieje możliwość wykazania, iż wydarzenia współczesne autorom poszczególnych przekazów mogły wpływać na sposób w jaki przedstawiali oni postać Haralda Sinozębego i, w zależności od przekazów, wyłączanie go (lub nie) z opisów dotyczących Jomsborga. Analiza obejmuje także przekazy dotyczące działalności drużyny zbrojnych zwanych Jomswikingami. Specyfika przywoływanych narracji skłania do spojrzenia na owo zagadnienie przez pryzmat liderów, którzy mieli drużynie przewodzić oraz wydarzenia stanowiącego o istocie ich sławy, czyli bitwy pod Hjørungavåg. Stąd koniecznym jest: 1. Przybliżenie przekazów zarówno współczesnych, jak i późniejszych, które przywołują postacie liderów Jomswikingów oraz ich potencjalne historyczne pierwowzory. 2. Przegląd współczesnych opisów dotyczących bitwy pod Hjørungavåg i próba rekonstrukcji okoliczności oraz przebiegu starcia. Dzięki temu możliwe jest: 1. Przybliżenie historycznej Morawiec po korekcie.indd :48:47

3 rzeczywistości przełomu X i XI wieku, która wpłynęła na kształt legendy o Jomswikingach i znalazła w niej swoje odbicie. 2. Wskazanie współczesnych elementów łączących Wolin/Jomsborg z wydarzeniami politycznymi rozgrywającymi się w Skandynawii na przełomie X i XI wieku. Analiza pierwszego z wymienionych wyżej wątków obejmuje również przekazy łączące z Wolinem osoby Styrbjörna Olafssona oraz Olafa Tryggvasona. Szeroko zarysowana perspektywa pozwala w wypadku tego elementu nie tylko przedstawić charakterystykę poszczególnych narracji, ale także wskazać czynniki, które mogły zadecydować o kojarzeniu Wolina/Jomsborga z tym, co wiedziano na temat działalności królewicza szwedzkiego i króla Norwegii. W kontekście wątku Jomsborga jako siedziby drużyny zbrojnych słusznym wydaje się także odwołanie do wyników badań archeologicznych. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, woliński kompleks wczesnomiejski jest stosunkowo dobrze rozpoznany dzięki wieloletnim badaniom, które w dużym stopniu oświetlają dzieje grodu i poszczególne fazy jego rozwoju. Po drugie, szczególnego znaczenia nabierają ostatnio prowadzone prace wykopaliskowe. Wyniki tych badań, w miarę systematycznie publikowane, nie tylko kładą duży nacisk na silny wpływ kulturowego i społecznego elementu pochodzenia skandynawskiego w grodzie nad Dziwną, ale także stają się one podstawą do budowania modeli zbieżnych z generalnym wydźwiękiem średniowiecznej skandynawskiej tradycji nawiązującej do Wolina/Jomsborga. Drugi z głównych wątków wiąże się z umieszczeniem Jomsborga w poszczególnych przekazach na tle wydarzeń, które doprowadziły do bitwy w Øresundzie w 1000 roku. Dotyczy to bezpośrednich okoliczności, które poprzedziły starcie; to właśnie do Jomsborga kierował się Olaf Tryggvason, aby wyjść naprzeciw oczekiwaniom swojej żony Þyry, tu spotkał się zarówno z ludźmi mu życzliwymi (Astryda, Burysław), jak i z ukrywającymi prawdziwe zamiary wrogami (Sigvaldi). Kwestia ta obejmuje także przebieg zmagań w Øresundzie; król Norwegii właśnie z Jomsborga rozpoczął powrót do swojego królestwa, zakończony zasadzką urządzoną przez jego przeciwników został także stąd wsparty posiłkami, które pozyskał od swoich słowiańskich przyjaciół. Także tu analizie poszczególnych przekazów opisujących powyższe wątki musi towarzyszyć znacznie szersza perspektywa. Stąd koniecznym wydaje się: 1. Zarysowanie sytuacji politycznej w Skandynawii w okresie bezpośrednio poprzedzającym bitwę w Øresundzie. 2. Przedstawienie przebiegu bitwy zarówno przez pryzmat relacji współczesnych (wiersze skaldów, Adam z Bremy), jak i późniejszych (synoptyki, sagi). 3. Analiza czynników, które mogły skłonić autorów poszczególnych przekazów do włączenia wątku Jomsborga w opisy wydarzeń związanych z bitwą w Øresundzie. Trzeci z wątków wiąże się z najazdem Magnusa Dobrego na Wolin/Jomsborg, do którego doszło latem 1043 roku. Głównym punktem analizy będzie próba uwypuklenia czynników oraz okoliczności, które doprowadziły do tego jak najbardziej historycznego zdarzenia. Celem rozważań będzie wyjaśnienie przyczyn, dla których król Norwegii i Danii dokonał najazdu na gród nad Dziwną. Z tego powodu koniecznym wydaje się: 1. Przedstawienie zarysu rządów Magnusa Dobrego ze szczególnym uwzględnieniem walk, które toczył on ze Słowianami oraz ze Swenem Ulfssonem o tron duński. 2. Uwypuklenie ewentualnych elementów łączących te dwa przejawy duńskiej polityki Magnusa Dobrego. Z tym wiązać się będzie postawienie tezy, iż w istocie wyprawa na Wolin, podobnie jak inne walki Magnusa ze Słowianami, była częścią energicznych zabiegów o utrzymanie władzy w Danii że Wolin został zaatakowany przez Magnusa za bliżej nieokreślone włączenie się w konflikt między królem Norwegii i Danii a Swenem Ulfssonem. Wskazanie przesłanek uprawniających do stawiania takiej tezy będzie: 1. Wynikiem gruntownej analizy przekazów, zarówno współczesnych (wiersze skaldów, Adam z Bremy), jak i późniejszych (synoptyki, sagi) bezpośrednio odwołujących się do najazdu na Wolin. 2. Rezultatem zbadania w jaki sposób, jeśli w ogóle, autorzy tych przekazów wiążą wyprawę na Wolin z innymi działaniami Magnusa Dobrego w Danii. Analizę uzupełni odwołanie się Morawiec po korekcie.indd :48:47

4 do archeologicznych śladów owego najazdu, dzięki temu łatwiej będzie wskazać skutki, jakie miał on dla dalszych dziejów wolińskiego kompleksu. Istnieją, uzasadnione jak sądzę, przesłanki do przekonania, iż zaproponowane w tej pracy nowe, zbieżne z aktualnymi tendencjami w literaturze przedmiotu, spojrzenie na przekazy staronordyckie oraz stosunkowo szeroka perspektywa historyczna, w której umieszczone zostały wydarzenia przez nie opisywane, w pełniejszy sposób pozwoli zrozumieć dlaczego i w jaki sposób Wolin/Jomsborg stał się częścią średniowiecznej tradycji skandynawskiej. Stan badań Kwestie dotyczące samego Jomsborga, poszczególnych postaci i wydarzeń z nim związanych a nade wszystko przekazów odnoszących się do niego od dawna interesowały badaczy w Polsce i za granicą. Wypada wymienić tu chociażby pracę Johannesa Steenstrupa 5, który jako jeden z pierwszych starał się ująć Jomsborg, i to co mówią o nim źródła, w ramy historycznych wydarzeń X i XI wieku. Późniejsze wystąpienia Aleksandra Bugge 6 czy Swena Ellehøja 7 dotyczyły już jednak wybranych zagadnień. To, co je łączyło, to dość bezkrytyczne podejście do sag, które zostało zanegowane przede wszystkim przez Lauritza Weibulla 8, który wywarł niewątpliwie duży wpływ na dalsze pokolenia badaczy i przyczynił się do umieszczenia motywu Jomsborga w kręgu pozbawionych większej wartości historycznej legend. Podobną tendencję można zaobserwować w nauce polskiej. Tu także wraz z początkiem XX wieku, w związku z większą dostępnością 5 J. Steenstrup, Venderne og de Danske før Valdemar den stores tid, København A. Bugge, Sandhed og digt om Olav Tryggvason, Aarbørger for nordisk oldkyndighet og historie, B , s S. Ellehøj, Olav Tryggvesons fald og Venderne, (Dansk) Historisk Tidskrift r. 11 b. 4 h , s L. Weibull, Kritiska undersökningar i Nordens historia omkrimg år 1000, Lund do źródeł staronordyckich, pojawiło się większe zainteresowanie kwestią Jomsborga. Prace Kazimierza Wachowskiego 9, Józefa Widajewicza 10, a przede wszystkim Leona Koczego 11, uczyniły dzieje Jomsborga ważnym elementem badań nad wczesnymi dziejami państwa piastowskiego i jego relacjami z Europą Północną. Najogólniej rzecz ujmując prace te grzeszyły nie tylko w zasadzie bezkrytycznym stosunkiem do sag i innych przekazów, ale także jedynie częściowym ich poznaniem oraz, nader często, błędnym rozumieniem, co dotyczyło głównie poezji skaldów. Skutkowało to dosłownym traktowaniem poszczególnych narracji, co w połączeniu z uznawaniem ich na równi z przekazami współczesnymi prowadziło do rozbudowanych konkluzji, które w większości nie wytrzymały krytyki. Ta wiąże się głównie z pracami Gerarda Labudy 12, który jednakże, podobnie nie zawsze wykazując właściwe zrozumienie dla wykorzystywanych przez siebie przekazów, kierowany hiperkrytycyzmem, nie tylko zanegował wcześniejsze ustalenia badaczy w kwestii statusu i dziejów Jomsborga, lecz także uznał, że skoro sagom należy odmówić historycznej wartości, więc dane o Jomsborgu jako siedzibie zbrojnej drużyny skandynawskiej mogą być rozważane jedynie w kategorii wierutnej bajki. Ustalenia Labudy i Weibulla miały duży wpływ na dalszą egzystencję tych problemów w nauce. W Polsce w zasadzie nie podejmowano już szczegółowych studiów nad tymi zagadnieniami, za granicą natomiast historycy czystej krwi ustąpili miejsca historykom literatury oraz filologom, którzy z powodzeniem podejmowali dalsze studia nad staronordyckimi przekazami, w tym także 9 K. Wachowski, Jomsborg, Warszawa J. Widajewicz, Burysław, Rocznik Gdański t , s ; tegoż, Kontakty Mieszka I z państwami nordyjskimi, Slavia Antiqua t , s L. Koczy, Polska i Skandynawia za pierwszych Piastów, Poznań G. Labuda, Saga o Styrbjörnie, jarlu Jomsborga, Slavia Antiqua t , s ; tegoż, Polska a Skandynawia w IX-X w. [w:] Początki Państwa Polskiego. Księga Tysiąclecia, t. 1, Poznań 1962, s ; tegoż, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. 2, Poznań Morawiec po korekcie.indd :48:47

5 nad Jomsvikinga saga 13. Badania te, wsparte nowym spojrzeniem na rolę tradycji ustnej, przyczyniły się nie tylko do lepszego rozeznania poszczególnych gatunków poezji i prozy powstającej w średniowiecznej Skandynawii, lecz także doprowadziły do znacznego przewartościowania poglądów badaczy w kwestii traktowania tych źródeł jako nośników tradycji, opartych na wiedzy przekazywanej z pokolenia na pokolenie. To przyczyniło się do wyraźnej zmiany w kwestionariuszu badawczym stosowanym przy wykorzystywaniu poszczególnych źródeł, którego elementy będą wykorzystywane w kontekście Jomsborga w kolejnych partiach prezentowanej pracy 14. Na gruncie nauki polskiej pierwsze impulsy związane z nowym spojrzeniem odnotować można wraz z wystąpieniami Władysława Duczki 15 oraz Leszka Słupeckiego 16. Dały one niewątpliwie sygnał do redefinicji oraz pogłębienia badań nad poszczególnymi zagadnieniami odnoszącymi się do relacji ziem polskich (i generalnie słowiańskich) ze Skandynawią i miejsca jakie wśród nich zajmuje motyw Jomsborga. O ile badania Błażeja Stanisławskiego 17 można traktować jako reakcję na te postulaty na polu archeologii, o tyle poniższa praca aspiruje do podobnej roli w kontekście badań historycznych. Badania nad wątkiem Wolina/Jomsborga i jego roli w średniowiecznej tradycji skandynawskiej były w istocie analizą nośników 13 Stan badań w tej kwestii daje J. Megaard, Studier i Jómsvikinga sagas stemma. Jómsvikinga sagas fem redaksjoner sammenlignet med versjone i Fagrskinna. Jómsvikingadrápa, Heimskringla og Saxo, Arkiv for Nordisk Filologi v , s Kwestie te, z odwołaniem się do starszej literatury, podsumowuje Th.M. Andersson, The Growth..., s W. Duczko, Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu [w:] L. Leciejewicz, M. Rębkowski (red.), Salsa Cholbergiensis, Kołobrzeg 2000, s L.P. Słupecki, Jómsvikingalog..., s B.M. Stanisławski, The Mammen style from West Pomerania (Wolin and Kamień Pomorski), Viking Heritage Magazine, 3\03, s. 3 5; tegoż, Obecność skandynawska w Wolinie a kwestia Jómsborga, Wędrowiec Zachodniopomorski 15 (2005), s ; tegoż, Sztuka wikińska z Wolina, Średniowiecze polskie i powszechne t. IV 2006, tegoż, Jómsvikinga saga... tej tradycji, czyli poszczególnych poematów komponowanych przez skaldów, synoptyków, kronik oraz sag (królewskich, rodowych i skaldycznych), które powstawały na terenie Skandynawii między X a XV wiekiem. Specyfika oraz wzajemne zależności tych tekstów skłoniły mnie do bardziej szczegółowego zaprezentowania ich w rozdziale pierwszym. Ramy chronologiczne pracy zamykają się pomiędzy rokiem 980, czyli postulowanym początkiem aktywności Haralda Sinozębego w rejonie ujścia Odry, a rokiem 1043 datą najazdu Magnusa Dobrego na Wolin/Jomsborg. Jeden z kluczowych wątków dotyczących Jomsborga to o Jomswikingach. Część tradycji wiąże powołanie drużyny i ulokowanie jej w Vindlandzie z osobą króla Danii Haralda Sinozębego. U podstaw tego wątku, co będzie przedmiotem dalszej analizy, stały zapewne realne związki władcy duńskiego z rejonem ujścia Odry, które, jak się wydaje, pod koniec jego rządów nabrały szczególnego natężenia i znaczenia. Z kolei najazd króla Norwegii i Danii Magnusa Dobrego nie tylko przyczynił się do rzeczywistego upadku znaczenia Wolina/Jomsborga jako ośrodka wymiany handlowej w tradycji tworzonej przez poszczególne przekazy wydarzenie to wyznaczyło kres funkcjonowania wątku grodu w Vindlandzie. Wyróżnione powyżej główne elementy, stanowiące o kształcie wątku Wolina/Jomsborga w średniowiecznej tradycji skandynawskiej, zadecydowały o przyjętym planie pracy. Rozdział II poświęcony jest kwestii związków króla Danii Haralda Sinozębego z Wolinem/Jomsborgiem. Analiza przekazów dotyczących okoliczności założenia Jomsborga i powołania do życia stacjonującej tam grupy zbrojnych została uzupełniona o podjęcie ważkiego tematu usuwania w niektórych narracjach osoby króla Danii z tego konkretnego wątku. Wiązało się to z próbą wyróżnienia czynników, które skłaniały autorów poszczególnych przekazów uwzględniania (lub nie) Haralda jako odpowiedzialnego za powstanie Jomsborga oraz wskazaniem tych rzeczywistych wydarzeń z dziejów średniowiecznej Danii, które mogły na taką postawę odpowiedzialnych za kształtowanie tradycji wpływać Morawiec po korekcie.indd :48:47