Charakterystyka logistycznego łańcucha dostaw w zakresie przepływu surowców i wyrobów gotowych w wybranych spółdzielniach mleczarskich

Transkrypt

1 Jacek Jarczyński 1 Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalski Charakterystyka logistycznego łańcucha dostaw w zakresie przepływu surowców i wyrobów gotowych w wybranych spółdzielniach mleczarskich Logistyczny łańcuch dostaw mleka i produktów wytwarzanych z mleka - wprowadzenie Mleczarstwo, to logistyczny łańcuch dostaw produktów wytwarzanych z mleka rozumiany jako sieć powiązań współzależnych organizacji, kierujących, kontrolujących i usprawniających przepływy rzeczowe oraz informacyjne. Między poszczególnymi ogniwami występują powiązania integracyjne oraz współpraca sformalizowana i niesformalizowana, których celem jest tworzenie warunków harmonijnego przepływu dóbr, informacji i środków pieniężnych przez wyodrębnione ogniwa oraz płynny dopływ dóbr finalnych do konsumenta 2. Ten logistyczny łańcuch można zobrazować jak na rys. 1. Dostawcy, zaopatrzenie Producenci rolni Skup i przetwórstwo Dystrybucja Klienci i konsumenci Przepływ informacji Przepływ produktów Przepływ pieniędzy Rysunek 1 Logistyczny łańcuch (sieci) dostaw w mleczarstwie Źródło: F. Kapusta, Logistyczny łańcuch mleka w Polsce, cz. I, Przegląd Mleczarski 6/2009, s. 49 Jak wynika z powyższego rysunku na potrzeby tego logistycznego łańcucha dostaw pracują liczne podmioty od gospodarstw rolnych (przedsiębiorstw) produkujących mleko oraz zakładów mleczarskich dokonujących skupu, przechowywania i przetwórstwa mleka po różne kanały dystrybucji produktów mleczarskich oraz sklepów sprzedających produkty mleczarskie klientom (konsumentom). Kluczową pozycję w tym łańcuchu zajmują gospodarstwa rolne produkujące mleko, które tworzą bazę surowcową mleczarstwa bez których ta dziedzina działalności nie może istnieć oraz podmioty prowadzące skup i przetwórstwo mleka. Z tego względu przedmiotem analizy będzie baza surowcowa mleka krowiego, następnie produkcja oraz sprzedaż wybranych produktów mlecznych. Przepływ surowców i wyrobów gotowych w wybranych spółdzielniach mleczarskich na podstawie badań własnych Przedmiotem aktualnie realizowanych badań empirycznych w ramach projektu badawczego własnego pt. Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne ochrony środowiska w spółdzielniach mleczarskich na tle zmieniającej się skali produkcji i asortymentu wyrobów gotowych jest między innymi również zagadnienie dotyczące przepływu surowców i wyrobów gotowych w polskich spółdzielniach mleczarskich. 3 1 Doktor, Katedra Zarządzania, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Tryb 2 F. Kapusta, Logistyczny łańcuch mleka w Polsce, cz. I, Przegląd Mleczarski 6/2009, s Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy nr NN Logistyka 2/2013

2 Jednostką badawczą w realizowanym projekcie są spółdzielnie mleczarskie reprezentujące duże, średnie i małe przedsiębiorstwa mleczarskie funkcjonujące na ternie całej Polski. Jako operat została wykorzystana baza danych Krajowej Rady Spółdzielczej i Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Mleczarskich, gdzie w momencie rozpoczęcia badań zrzeszonych było 110 spółdzielni na terenie całego kraju z tym, że spośród tej grupy zarejestrowanych członków spółdzielni 97 stanowiły typowe spółdzielnie mleczarskie. Z uwagi, że badania ankietowe wciąż trwają prezentowane wyniki są badaniami pilotażowymi i dotyczą tylko 8 spółdzielni mleczarskich. Wstępnie badane spółdzielnie reprezentują poza mikro spółdzielniami wszystkie pozostałe kategorie pod względem wielkości zatrudnienia tzn. w kategorii małe (do 49 pracowników) są reprezentowane przez dwie spółdzielnie, w kategorii średnie (do 249 pracowników) są cztery spółdzielnie a w kategorii duże przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 250 pracowników są reprezentowane również przez dwie spółdzielnie mleczarskie. W jednym z punktów kwestionariusza ankiety respondenci mieli określić wielkość skupu mleka w przyjętym okresie badawczym, co prezentuje tabela poniżej. Tabela 1. Skup mleka ogółem w badanych spółdzielniach (mln litrów) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe 12 12,1 12, ,3 12,2 12 Średnie 102,64 110,49 110,68 109,88 112,72 110,89 109,07 Duże 132,9 138,9 137, , ,8 Razem 247,54 261,49 260,48 255,88 262,82 258,09 253,87 Jak wynika z powyższych danych w latach w badanych spółdzielniach łącznie skupiono 1800 mln litrów mleka. Od 2004 roku skup mleka średnio utrzymuje się na poziomie 257,2 mln litrów. Największy udział w skupie mleka ogółem spośród wszystkich badanych spółdzielni ze średnioroczną wielkością skupu mleka na poziomie 136 mln litrów mają duże spółdzielnie (około 53%), również znaczącym udziałem w skupie mleka na poziomie 43% charakteryzują się średnie spółdzielnie (średni skup mleka 110 mln litrów). Na tle dużych i średnich spółdzielni zupełnie marginalnie przedstawia się skup mleka w małych spółdzielniach, gdzie średnioroczny skup na poziomie około 12 mln litrów stanowi jedynie około 5%. Przyrost skupu mleka w stosunku do roku początkowego przejętego okresu badań w poszczególnych grupach spółdzielni mleczarskich prezentuje wykres 1. Wykres 1. Przyrost skupu mleka ogółem w badanych spółdzielniach (2004=100) W przyjętym okresie badawczym przyrost w skupie mleka był najwyższy w grupie średnich spółdzielni mleczarskich w 2008 roku, kiedy to osiągnął 10% przyrost w stosunku do roku Jednocześnie w tym samym roku małe spółdzielnie odnotowały ujemny przyrost na poziomie 6%. W roku 2010 skup mleka był na takim samym poziomie Logistyka 2/

3 w stosunku do przyjętego początkowego okresu badań dla małych i dużych spółdzielni, jedynie średnie spółdzielnie odnotowały 6% przyrost. Analizę tempa zmian w badanych spółdzielniach prezentuje wykres 2. Wykres 2. Tempo zmian skupu mleka ogółem w badanych spółdzielniach Tempo zmian skupu mleka ogółem w badanych spółdzielniach charakteryzuje się szczególnie dużą dynamiką dla małych spółdzielni, gdzie w 2007 odnotowujemy głęboki spadek w skupie mleka, by następnie w 2009 osiągnąć wysoki dodatni przyrost. Te dynamiczne zmiany w skupie mleka są pochodną zmian jakie zachodzą w przeciętnych cenach skupu mleka, co prezentuje wykres 3. Wykres 3. Przeciętne ceny skupu mleka w badanych spółdzielniach Przeciętne ceny skupu mleka wahają się od 0,7zł do 1,11zł i są zróżnicowane w zależności od wielkości spółdzielni. Po prostu duże spółdzielnie oferują zdecydowanie wyższe przeciętne stawki w skupie mleka rolnikom produkującym mleko surowe, niż ma to miejsce w przypadku średnich i małych spółdzielni. Na wielkość skupu mleka w spółdzielniach mleczarskich bezpośredni wpływ ma średnia wielkość dostawy mleka z jednego gospodarstwa rolnego. Dane na ten temat prezentuje tabela poniżej. Tabela 2 Średnia wielkość dostawy mleka z jednego gospodarstwa (w tys. litrów) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe ,5 34,5 37, Średnie 23,5 31,5 34,7 40,2 48,7 51,0 52,5 Duże 38, ,5 58, Razem 26,6 33,7 37,6 43,3 49,0 50,8 52,2 Według pozyskanych danych ze spółdzielni mleczarskich najniższe średnie wielkości dostawy mleka z jednego gospodarstwa bez względu na wielkość spółdzielni były w początkowym okresie badawczym i kształtowały się na poziomie od 21 tys. litrów w małych spółdzielniach do 39 tys. litrów w dużych spółdzielniach, najwyższe zaś wartości 26 Logistyka 2/2013

4 miały miejsce w 2010 i kształtowały się odpowiednio od 39 tys. litrów w małych spółdzielniach do 65 tys. litrów w dużych. Analizę przyrostu w zakresie średniej wielkości dostaw mleka z jednego gospodarstwa rolnego w stosunku do roku 2004 przedstawia wykres 4. Wykres 4. Przyrost średniej wielkości dostawy mleka z jednego gospodarstwa rolnego (2004=100) Porównując średnią wielkość dostaw mleka z jednego gospodarstwa rolnego do roku 2004 największe przyrosty wystąpiły w grupie średnich spółdzielni mleczarskich w 2010 i wynosiły 123%, następnie 86% w grupie małych spółdzielni mleczarskich i 69% w dużych spółdzielniach mleczarskich. Na podstawie zaprezentowanych danych można wnioskować, że gospodarstwa rolne w sposób znaczący powiększyły produkcję mleka, na co wpływ ma przyrost mleczności krów. Jednakże tempo przyrostu w średnim skupie mleka z jednego gospodarstwa rolnego we wszystkich kategoriach spółdzielni było malejące i wynosiło odpowiednio: w grupie małych spółdzielni od 33% w 2004 r. do 0% w 2010 r, w grupie średnich spółdzielni od 34% w 2004 r. do 3% w 2010 r. oraz w dużych spółdzielniach odpowiednio od 14% do 5%. Przebieg zmian z roku na rok w średnim skupie mleka z jednego gospodarstwa rolnego prezentuje wykres poniżej. Wykres 5. Tempo zmian średniej wielkości dostawy mleka z jednego gospodarstwa rolnego Wielkość dostaw mleka z gospodarstw oraz wielkość skupu mleka w badanych spółdzielniach przekłada się bezpośrednio na ilość mleka przerabianą przez spółdzielnię w ciągu doby. Dane w tym zakresie prezentuje. Tabela 3 Przeciętna ilość mleka przerabiana przez spółdzielnię w ciągu doby w roku kalendarzowym (tys. litrów) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe 16,5 16,5 15,5 15,0 16,0 17,5 16,5 Średnie 60,9 65,8 66,0 66,7 69,0 68,0 68,1 Duże 182,5 189,5 205,0 245,5 274,0 279,0 295,0 Razem 80,2 84,4 88,1 98,5 107,0 108,1 111,9 Logistyka 2/

5 Ogółem we wszystkich badanych spółdzielniach najniższa przeciętna ilość mleka przerabiana przez spółdzielnię w ciągu doby w roku kalendarzowym była w początkowym okresie badawczym i wynosiła ponad 80 tys. litrów, najwyższa zaś w ostatnim przyjętym okresie badawczym (prawie 112 tys. litrów). Z tym, że w grupie dużych spółdzielni przeciętna ilość mleka przerabiana przez spółdzielnię w ciągu doby kształtowała się na poziomie 182,5-295 tys. litrów w przyjętym okresie badawczym i była ponad czterokrotnie wyższa w roku 2010 niż w średnich spółdzielniach mleczarskich oraz osiemnastokrotnie wyższa niż w małych spółdzielniach. Dynamika wzrostu przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby w roku kalendarzowym była najwyższa w 2010 roku w dużych spółdzielniach w stosunku do roku 2004, kiedy to osiągnęła 62%, zdecydowanie niższa była dla średnich spółdzielni przyjmując wartość 12%, a dla małych spółdzielni ukształtowała się na tym samym poziomie jak w roku (wykres 6) Wykres 6. Dynamika wzrostu przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby w roku kalendarzowym (2004=100) Natomiast tempo zmian towarzyszące wzrostowi przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby szczególnie w przypadku dużych spółdzielni na przestrzeni lat wykazuje wyraźne tendencje wzrostowe do roku 2007, gdzie przyjmuje najwyższą wartość około 20%, w kolejnych latach ma miejsce malejące tempo zmian, co oznacza, że z roku na rok systematycznie spadała przeciętna ilość mleka przerabiana przez spółdzielnię w ciągu doby, by osiągnąć wartość 6% w roku Bardzo nierówną dynamiką zmian w tym zakresie charakteryzowały się małe spółdzielnie, gdzie amplituda na prezentowanym wykresie 7 spadała do wartości ujemnych, by następnie w kolejnych latach przyjmować wartości dodatnie. Wykres 7. Tempo zmian przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby w roku kalendarzowym Systematyczne spadki z roku na roku w przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby odnotowywały średnie spółdzielnie. Obok prezentowanych powyżej kwestii dotyczących zapewnienia przez rolników bazy surowcowej dla spółdzielni mleczarskich, kolejnym ważnym elementem w logistycznym łańcuchu dostaw w mleczarstwie jest produkcja i sprzedaż produktów gotowych 28 Logistyka 2/2013

6 wytworzonych z mleka krowiego. Poniżej zostaną zaprezentowane analizy dokonane na podstawie uzyskanych danych w badanych spółdzielniach mleczarskich dotyczące sprzedaży wybranych produktów mleczarskich takich jak: mleko płynne, śmietany i śmietanki, sery świeże i masła. Sprzedaż mleka płynnego ogółem w roku 2010 kształtowała się na poziomie ponad 30 tys. ton (tabela 4). W sprzedaży tego asortymentu niewątpliwie największym udziałem charakteryzowały się duże i średnie spółdzielnie mleczarskie (odpowiednio na poziomie 66% i 34%). Wśród badanych spółdzielni mleczarskich małe spółdzielnie w końcowym okresie badawczym wykazały brak sprzedaży tego asortymentu, mimo iż w latach sprzedaż mleka płynnego była na poziomie powyżej tysiąca ton. Tabela 4. Ilościowa sprzedaż mleka płynnego (pasteryzowane, UHT, inne) w tonach ogółem Wielkość spółdzielni ze względu na Małe Średnie Duże Razem Ten drastyczny spadek w sprzedaży mleka płynnego w małych spółdzielniach w roku 2010 jest tym bardziej niezrozumiały w świetle analiz prezentowanych na wykresie 8, gdzie przyrosty w całym okresie badawczym w stosunku do roku bazowego mają wyraźny charakter wzrostowy praktycznie aż do roku Wykres 8. Przyrosty w sprzedaży mleka płynnego w stosunku do roku 2004 W przypadku średnich spółdzielni przyrosty w sprzedaży mleka płynnego miały zdecydowanie tendencje malejące w stosunku do okresu początkowego badań, w dużych spółdzielniach natomiast odnotowano głębokie spadki w sprzedaży mleka płynnego. Prezentowane na wykresie 9 tempo zmian sprzedaży mleka płynnego we wszystkich badanych spółdzielniach mleczarskich kształtuje się bardzo dynamicznie, przybierając wartości ujemne w jednym roku, by w następnym okresie osiągnąć wysokie przyrosty dodatnie. Wykres 9. Tempo zmian sprzedaży mleka płynnego w latach Logistyka 2/

7 Szczególnie charakterystyczne zmiany wystąpiły w przypadku małych spółdzielni, gdzie po głębokim spadku w 2005 roku nastąpił bardzo wysoki wzrost w sprzedaży mleka płynnego w roku Dane ilościowe w zakresie sprzedaży śmietany i śmietanki przez badane spółdzielnie prezentuje tabela 5. Ogółem w roku 2010 sprzedaż tego asortymentu kształtowała się na poziomie 20 tys. ton i podobnie jak przy sprzedaży mleka zdecydowanie największy udział miały duże spółdzielnie około 18 tys. ton, co stanowi prawie 90%, znacznie niższy udział na poziomie 11% miały średnie spółdzielnie, a praktycznie zerową sprzedaż odnotowały małe spółdzielnie. Tabela 5. Ilościowa sprzedaż śmietany i śmietanki w badanych spółdzielniach (w tonach) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe Średnie Duże Razem Przyrosty w zakresie sprzedaży śmietany i śmietanki w stosunku do roku początkowego badań w dużych spółdzielniach mleczarskich mają wyraźnie tendencję wzrostową, gdzie w 2010 roku ma miejsce podwojenie sprzedaży tego asortymentu. (wykres 10) Wykres 10. Przyrosty w zakresie sprzedaży śmietany i śmietanki w stosunku do roku początkowego badań (2004=100) Natomiast w przypadku średnich spółdzielni sprzedaż śmietany i śmietanki ma wyraźny trend spadkowy, a w małych spółdzielniach zostały odnotowane duże spadki w sprzedaży tego asortymentu osiągając praktycznie zerową sprzedaż w 2010 roku. Z roku na rok małe spółdzielnie charakteryzują się bardzo zmiennymi przyrostami w zakresie sprzedaży śmietany i śmietanki, co prezentuje wykres 11. Wykres 11. Tempo zmian sprzedaży śmietany i śmietanki w latach Logistyka 2/2013

8 W przypadku średnich spółdzielni z roku na rok sprzedaż śmietany i śmietanki miała trwałe tendencje spadkowe, a w dużych spółdzielniach występują w tym zakresie niewielkie wahania. Sprzedaż świeżych serów ogółem kształtuje się na poziomie 6,5 tys. ton i również w tym asortymencie największą sprzedaż odnotowują duże spółdzielnie. W małych spółdzielniach jest wyraźny spadek z 125 ton w 2007 do 45 ton w Szczegółowe dane w zakresie sprzedaży świeżych serów prezentuje tabela 6. Tabela 6: Ilościowa sprzedaż świeżych serów w badanych spółdzielniach (w tonach) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe Średnie Duże Razem Analizując zmiany w sprzedaży świeżych serów w badanych spółdzielniach mleczarskich należy podkreślić, że średnie spółdzielnie mleczarskie odnotowują dodatnie przyrosty w sprzedaży tego asortymentu w stosunku do roku początkowego badań w całym okresie prowadzonych badań. (wykres 12) Wykres 12. Przyrosty w zakresie sprzedaży świeżych serów w stosunku do roku początkowego badań (2004=100) Natomiast pozostałe dwie grupy spółdzielni charakteryzują się ujemnymi przyrostami w zakresie sprzedaży świeżych serów. Analizując natomiast tempo zmian sprzedaży świeżych serów należy podkreślić, że najbardziej dynamiczne przebiega sprzedaż tego produktu w małych spółdzielniach, gdzie w roku 2005 został odnotowany ujemny przyrost w sprzedaży na poziomie około 100%, by w następnym roku osiągnąć przyrost ma poziomie ponad 700%. Wykres 13. Tempo zmian sprzedaży świeżych serów w latach Logistyka 2/

9 Podobne dynamiczne zmiany charakteryzowały sprzedaż serów w dużych spółdzielniach, natomiast w średnich spółdzielniach odnotowano z roku na rok malejące tempo zmian. W przypadku sprzedaży masła zdecydowanie najwięcej sprzedają średnie spółdzielnie na poziomie ponad siedmiuset ton w 2010 roku, co stanowi ponad 80% ogółu sprzedaży we wszystkich spółdzielniach. (tabela 7) Tabela 7. Ilościowa sprzedaż masła w badanych spółdzielniach (w tonach) Wielkość spółdzielni ze względu na Małe Średnie Duże Razem W spółdzielniach dużych sprzedaż masła jest prawie pięciokrotnie niższa niż w średnich spółdzielniach, a w małych spółdzielniach różnica ta jest prawie pięćdziesięciokrotna. Mimo, że średnie spółdzielnie mają największy udział w sprzedaży masła spośród badanych spółdzielni, to i tak przyrosty w stosunku do roku bazowego w sprzedaży masła przyjmują wartości ujemne, co ma miejsce również w pozostałych formach badanych spółdzielni. (wykres 14) Wykres 14. Przyrosty w zakresie sprzedaży masła w stosunku do roku początkowego badań (2004=100) W analizie tempa zmian sprzedaży masła w małych spółdzielniach w 2006 roku nastąpił bardzo wysoki przyrost, który bardzo zniekształca wykres 15 i z tego względu nie jest na nim uwzględniony. Wykres 15. Tempo zmian sprzedaży masła w latach W przypadku dużych i średnich spółdzielni możemy zaobserwować z roku na rok tendencję wzrostową w sprzedaży masła. 32 Logistyka 2/2013

10 Podsumowanie W logistycznym łańcuchu dostaw w mleczarstwie kluczową pozycję zajmują gospodarstwa rolne produkujące mleko surowe oraz spółdzielnie mleczarskie prowadzące skup mleka surowego i produkujące gotowe wyroby mleczne. Na podstawie pozyskanych danych w wyniku przeprowadzonych badań pilotażowych można wnioskować, że dominującą rolę w zakresie skupu i przeciętnej ilości mleka przerabianej przez spółdzielnię w ciągu doby mają spółdzielnie duże, co w dużej mierze jest konsekwencją między innymi oferowania przez te spółdzielnie znacznie wyższych stawek w skupie mleka. W przyjętym okresie badawczym praktycznie we wszystkich rodzajach spółdzielni nastąpiły znaczące przyrosty w średnim skupie mleka z jednego gospodarstwa rolnego, co jest wynikiem przede wszystkim zwiększonej produkcji mleka poprzez wzrost mleczności krów. W zakresie produkcji i sprzedaży wybranych wyrobów gotowych takich jak: mleko płynne, śmietany i śmietanki, świeże sery w badanych przedsiębiorstwach największym udziałem charakteryzowały się duże spółdzielnie mleczarskie. Jedynie w sprzedaży masła dominującą rolę miały średnie spółdzielnie mleczarskie. Streszczenie Przemysł mleczarski odgrywa ważną rolę w sektorze spożywczym. Jest to dział gospodarki związany z produkcją mleka, jego skupem, magazynowaniem, przerobem i dystrybucją takich produktów mleczarskich jak: mleko spożywcze, masło, śmietana, sery dojrzewające, topione i twarogowe, napoje mleczne, mleko w proszku, kazeina czy lody. W mleczarstwie przepływ surowców, materiałów, półproduktów i produktów wykracza poza pojedyncze przedsiębiorstwo i tworzy logistyczny łańcuch dostaw produktów wytwarzanych z mleka. W tym logistycznym łańcuchu dostaw produktów mleczarskich ważną rolę odgrywa nie tylko wielkość konsumpcji wyrobów gotowych z mleka, ale również ilość dostarczonego mleka surowego. W związku z powyższym celem referatu jest analiza danych w zakresie produkcji mleka surowego i produkcji wyrobów mleczarskich w wybranych spółdzielniach mleczarskich Characterization of the logistic supply chain in the range of raw materials and finished products flow in chosen dairy cooperatives Abstract The dairy industry plays an important role in the food sector. It is the economic activity connected with the milk production, purchase, storage, processing and distribution of dairy products such as drinking milk, butter, cream, cheese ripening, melted and cottage cheese, milk beverages, milk powder, casein, or ice cream. In the dairy sector the flow of raw materials, intermediates and products goes beyond a single company and creates a logistics supply chain of milk products. In the logistics supply chain of dairy products an important role play not only the volume of consumption of finished milk products, but also the amount of raw milk delivered. Therefore, the goal of the paper is to analyze the data in the production of raw milk and dairy production in selected dairy cooperatives. Literatura: 1. Kapusta F., Logistyczny łańcuch mleka w Polsce, cz. I, Przegląd Mleczarski 6/2009. Logistyka 2/