Raport BILANS OTWARCIA Fundacja Warsaw Enterprise Institute. Warszawa, Październik 2016

Transkrypt

1 Raport BILANS OTWARCIA 2019 Warszawa, Październik 2016 Które kraje Europy doganiają gospodarki najbardziej rozwinięte? Czy możemy uniknąć kryzysu zadłużenia? Kiedy wszystkie kraje Europy staną się atrakcyjnym rynkiem pracy? Warszawa, grudzień 2018

2 WPROWADZENIE SPIS TREŚCI Wprowadzenie 3 1. Jak mierzyć wyzwania 5 Jak znaleźć lidera 6 Dlaczego Niemcy, Wielka Brytania i Francja 8 Londyn też jest ważny 9 Uniwersalne miary Dogonić społeczeństwa bardziej rozwinięte 11 PKB coraz wyższe 11 Gdyby nie te kryzysy 13 Pościg za Niemcami 17 Za 15 lat jak we Francji 21 Nieco słabsi główni partnerzy 21 Wykorzystać szanse 22 Rekomendacje Uniknąć kryzysu zadłużenia 24 Nadmierne regulacje 24 Ryzykowne zadłużanie 25 Groźny dług prywatny 25 Europa pod kreską 26 Trochę gorzej w Rekomendacje Atrakcyjne miejsce zamieszkania i pracy 32 Wszyscy wyjeżdżają 32 Nie na zawsze 33 Także poza Europę 35 Gdzie wyjeżdżają? 36 Dokąd emigrują? 38 Rekomendacje 42 office@wei.org.pl, 2

3 WPROWADZENIE WPROWADZENIE Ostatni rok przyniósł wiele zmian, jednak wyzwania dla gospodarki pozostały takie, jak były rok czy dwa lata temu. W tegorocznej edycji Bilansu otwarcia poszerzyliśmy zakres naszych zainteresowań, wychodząc z założenia, że Europa, a dokładnie Unia Europejska, to system naczyń połączonych. Gospodarki regionu funkcjonują w podobnych realiach, i choć dzieli ich wiele od stopnia rozwoju gospodarczego po udział (lub nie) w strefie euro to jednak borykają się z podobnymi problemami. Gospodarki porównują się ze sobą, obywatele poszczególnych państw przemieszczają się z jednego krańca kontynentu na drugi, konkurują, wymieniają się dobrami i usługami. Na razie Europa pozostaje terytorium, które dla Europejczyków z poszczególnych państw Unii jest atrakcyjnym miejscem pracy i życia. Owszem, wyjeżdżają na inne kontynenty, ale emigracja nie ma charakteru masowego. Obywatele biedniejszych państw wolą przemieścić się do państwa bogatszego, ale europejskiego. Nadal dla wielu krajów zwłaszcza z regionu Europy Środkowo-Wschodniej Stary Kontynent pozostaje głównym rynkiem zbytu. W UE są oczywiście maruderzy i liderzy, kraje bardziej dynamiczne niż reszta i mniej aktywne niż pozostałe, jednak nawet one pozostają członkami tego samego peletonu. Tak jak w poprzednich edycjach Bilansu, tak i tym razem, skoncentrowaliśmy się na trzech podstawowych wyzwaniach, przed którymi stoją wszystkie gospodarki, niezależnie od tego, czy jest to gospodarka polska, czeska czy holenderska. Są one niezmienne, zawsze istotne i zawsze obowiązujące. A rządy muszą brać je pod uwagę zarówno po to, by ominąć zagrażające im rafy, jak i po to, by nabrać wiatru w żagle. Te trzy wyzwania, to: dogonić w rozwoju materialnym społeczeństwa bardziej rozwinięte, uniknąć kryzysu zadłużenia, uczynić wszystkie europejskie państwa atrakcyjnym miejscem zamieszkania i pracy inwestując i konsumując na miarę możliwości. Tym razem wzięliśmy pod uwagę wszystkie kraje Unii Europejskiej, dla wszystkich stosując podobne wskaźniki. Jedyny podział, jaki zastosowaliśmy, to zróżnicowanie na kraje Starej i Nowej Unii, sprowadzające się z grubsza do wyodrębnienia w strukturze UE regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Stara Unia to kraje tworzące Unię Europejską przed akcesją nowych członków w 2004 roku, czyli Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania oraz Włochy. Nowa Unia to: Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr. office@wei.org.pl, 3

4 WPROWADZENIE Oczywiście w ramach UE istnieją jeszcze inne podziały, jak chociażby na strefę euro (19 państw), jednak wyodrębnianie dla nich osobnego wskaźnika za bardzo komplikowałoby opis. Zwłaszcza, że w ramach tej grupy i tak istnieje bardzo duże zróżnicowanie gospodarcze, które wyraźnie wskazuje na liderów i outsiderów. Jak europejskie gospodarki radzą sobie z wyzwaniami? Kraje słabsze gospodarczo, przede wszystkim z Nowej Europy, konsekwentnie gonią Niemcy, europejskiego lidera. Znacznie bliżej im do dwóch innych potentatów Francji i Wielkiej Brytanii. W porównaniu z Niemcami, ich dystans jest do tej dwójki krótszy o około 10 pkt proc. Pościg jest o tyle łatwiejszy, że ich tempo PKB per capita w ostatnich dwóch latach w relacji do Niemiec osłabło, a Francji pozostało prawie na takim samym poziomie. Zadłużenie publiczne i prywatne w stosunku do PKB Starej Europy jest gigantyczne, Nowej znacznie niższe. Czy jest to powód do zmartwień? Rok 2017 był okresem obniżania tego wskaźnika, ale 2018 wcale nie musi być taki sam. Dług jest groźny, jeżeli wymyka się spod kontroli. A zagrożeń, które mogą uruchomić lawinę, nie brakuje. Skala emigracji w Europie jest wysoka, zaledwie dwa kraje nie zwiększyły w zeszłym roku tego wskaźnika. Tempo wyjazdów z państw Nowej Europy do Starej jest coraz większe. Wielka Brytania wcale nie traci na atrakcyjności, wręcz przeciwnie tempo wyjazdów do tego kraju rośnie, podobnie jak do Niemiec. Skala emigracji pokazuje, które państwa są atrakcyjne dla obywateli, które nie, i co one robią, by to poprawić, czy tempo wyjazdów spada, czy rośnie. Europa sprawia wrażenie stabilnej, silnej organizacji, która może oprzeć się każdej burzy. Zagrożeń jednak nie brakuje. Jedno z nich, może najważniejsze, to ciągle tlący się konflikt między USA i Chinami. Groźba eskalacji wojny handlowej poważnie zagraża stabilności handlu międzynarodowego i podnosi napięcie w wymianie gospodarczej. Doskonale jest to widoczne we wskaźnikach koniunktury, które wyrażają minorowe nastroje przedsiębiorców. Konflikt między USA i Chinami nie ma wyłącznie podłoża gospodarczego, co Europa wydaje się coraz lepiej rozumieć. Zastrzeżenia Amerykanów do takich chińskich potentatów, jak Huawei nie mają charakteru ekonomicznego. Dotyczą kwestii bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa gospodarki i systemów, które nią zarządzają. Konflikt ma bardzo głębokie podłoże i nie da się go łatwo rozwiązać. Europa ma w zasadzie dwa własne problemy, z którymi musi sobie poradzić. Pierwszy to Brexit, do którego przygotowania szkodzą brytyjskiej gospodarce i brytyjskiej klasie politycznej. Unia Europejska jakoś sobie z nim radzi, jednak gospodarka brytyjska jest zbyt potężna, by rozwód z Europą odbył się bez większych perturbacji również dla UE. Drugi to Włochy, które chcą ułożyć budżet według własnej koncepcji, niekoniecznie zgodnej z zasadami Komisji Europejskiej. To kolejna wielka europejska gospodarka, która domaga się własnej drogi dla siebie. W kierunku zwiększania deficytu zmierza też Francja. Dwa silne gospodarczo kraje mają własne koncepcje, które mogą chcieć realizować nie oglądając się na Brukselę. office@wei.org.pl, 4

5 JAK MIERZYĆ WYZWANIA 1. JAK MIERZYĆ WYZWANIA Unia Europejska jest całością prężną i ekspansywną. Widać to chociażby po wynikach handlu zagranicznego. Unia, obok Chin i Stanów Zjednoczonych, należy od 2004 roku do grona trzech największych światowych podmiotów w handlu międzynarodowym, kiedy Chiny wyprzedziły pod tym względem Japonię. W 2017 r. całkowity poziom handlu towarami (obejmujący eksport i import) dla UE był największy na świecie i przekroczył mld euro (dane nie obejmują handlu wewnątrzunijnego), więcej niż Chin i USA. Udział UE w globalnej wymianie handlowej jest wysoki i plasuje ją w ścisłej czołówce. Bilans też nie jest zły i konsekwentnie od 2013 roku utrzymuje się na plusie (21 049,8 mln euro w 2017 roku). Tabela 1. Największe podmioty w handlu zagranicznym, w mld euro Unia Europejska Chiny (bez Hong Kongu) eksport import eksport import USA eksport import Japonia eksport import Korea Południowa eksport import Źródło: Eurostat Wykres 1. Udziały największych gospodarek w wymianie handlowej, w proc. Źródło: Eurostat, dane za 2017 rok office@wei.org.pl, 5

6 JAK MIERZYĆ WYZWANIA Wymiana handlowa, poza pokazaniem potencjału Unii Europejskiej, pozwala również na wskazanie liderów, z którymi porównują się inne europejskie gospodarki, i którym starają się dorównać. Czołówka handlu zagranicznego w Unii Europejskiej to zarazem najsilniejsze gospodarki, które eksportują, a także importują wiele towarów i usług. JAK ZNALEŹĆ LIDERA W tym sensie są one nie tylko punktem odniesienia dla innych państw, ale również ich ważnym rynkiem zbytu i poważnym kontrahentem. W Europie taka rola przypada Niemcom, które mają zdecydowanie największy udział w handlu zewnętrznym UE - w 2017 r. ich udział w eksporcie towarów z Unii Europejskiej do państw niebędących członkami Unii wyniósł 28,3 proc., a w imporcie do Unii - 18,9 proc. Trzej kolejni najwięksi eksporterzy to: Wielka Brytania (10,9 proc.), Włochy (10,6 proc.) i Francja (10,4 proc.), a importerzy, poza Niemcami, to Wielka Brytania (14,8 proc.), Holandia (14,7 proc.), Francja (9 proc.) i Włochy (8,6 proc.). Wysoka pozycja Holandii wynika przede wszystkim z tego, że na jej terytorium znajduje się główny port morski UE, przez który towary z całego świata trafiają do Europy - Rotterdam. Z punktu widzenia UE, jeszcze ważniejszy wydaje się handel wewnątrzunijny, który dla większości państw, zwłaszcza wchodzących w skład Nowej Unii, jest podstawowym kierunkiem handlu (ich główni partnerzy handlowi to największe państwa europejskie). Wielkość handlu towarami między państwami członkowskimi UE sięgnęła w 2017 roku, biorąc pod uwagę eksport, mld euro. Było to o 78 proc. więcej niż eksport państw UE poza Unię. O tym, jak ważny jest wewnątrzunijny handel, świadczą rosnące obroty między państwami członkowskimi i to w wielu przypadkach w bardzo szybkim tempie. Wielkość eksportu wewnątrz UE zwiększyła się w całej Unii o 7,4 proc. między 2016 r. a 2017 r. Dwucyfrowy wzrost odnotowano w Finlandii (16,7 proc.), Słowenii (14,8 proc.), na Litwie (12,2 proc.), w Polsce (11,9 proc.), Bułgarii (10,8 proc.), Chorwacji (10,7 proc.), Holandii (10,6 proc.) i Rumunii (10,2 proc.), natomiast tylko na Łotwie (-18,3 proc.) i na Węgrzech (-0,6 proc.) eksport wewnątrzunijny spadł. W przypadku importu dwucyfrowy wzrost odnotowały Litwa (15,1 proc.), Polska (13,1 proc.), Łotwa (12,8 proc.), Słowenia (12,8 proc.), Chorwacja (11,7 proc.), Bułgaria (11,2 proc.), Finlandia (10,7 proc.), Portugalia (10,3 proc.) i Rumunia (10,2 proc.), natomiast jedynie Malta odnotowała 1. proc. spadek. Liderem, podobnie jak w handlu zewnętrznym, w 2017 r. były Niemcy, z których pochodziło 22,4 proc. eksportu towarów z UE do innych państw członkowskich. Niemcy odpowiadały też za najwięcej, bo aż 20,8 proc. importu towarów z innych państw członkowskich. Druga pozycja należała do Holandii (wysoki, 13-proc. udział w imporcie, co wynikało przede wszystkim z funkcji, jaką w UE pełni Rotterdam), trzecia do Francji (11,8 proc.), kolejna do Wielkiej Brytanii (9 proc.). office@wei.org.pl, 6

7 JAK MIERZYĆ WYZWANIA Niemcy, Francja i Wielka Brytania to unijna czołówka, która przyciąga najwięcej towarów z innych państw UE i najwięcej do nich wysyła. To kontynentalna ekstraklasa, z którą nie tylko mogą porównywać się inne gospodarki, ale również z nimi handlować. Wykres 2. Eksport wewnątrzunijny, udziały w proc. Źródło: Eurostat, dane za 2017 r. Wykres 3. Import wewnątrzunijny, udziały w proc. Źródło: Eurostat, dane za 2017 r. office@wei.org.pl, 7

8 JAK MIERZYĆ WYZWANIA DLACZEGO NIEMCY, WIELKA BRYTANIA I FRANCJA Niemcy są głównym partnerem handlowym największej liczby unijnych państw. Francja i Wielka Brytania w kilku przypadkach zajmują pierwsze miejsce, w kilku znajdują się na drugiej lub trzeciej pozycji. Właśnie te trzy kraje zdecydowaliśmy się umieścić na czele listy, do której znaczna część reszty Europy chce (lub musi) się porównywać, której pod względem rozwoju gospodarczego chce dorównać, albo z którą po prostu handluje. Oczywiście, pierwsze miejsce na liście głównego partnera handlowego oznacza przede wszystkim to, że jego udział w eksporcie nie musi być oszałamiająco duży, ale na pewno jest największy. W kilku przypadkach, zwłaszcza w grupie państw Starej Unii, różnice pomiędzy partnerami z pierwszej i drugiej czy czwartej pozycji nie są duże, co świadczy o wyraźniej dywersyfikacji eksportu. Tak jest w przypadku Włoch czy Dani. Ale i Bułgarii, dla której głównym partnerem handlowym są Niemcy, do których trafia 13,6 proc. bułgarskiego eksportu, do Włoch 9,2 proc., do Rumunii 8,8 proc., Turcji 8 proc., a do Grecji 7 proc. Chociaż różnice nie są duże, to i tak Niemcy pozostają dla Sofii głównym, unijnym punktem odniesienia. W przypadku Polski sytuacja jest bardziej klarowna, gdyż Niemcy są dla Warszawy o wiele ważniejsze niż w przypadku wielu innych krajów Unii Europejskich. Udział Niemiec w polskim eksporcie wynosił w okresie od stycznia do września 2018 roku 28 proc., do Czech 6,4 proc., do Wielkiej Brytanii 6,1 proc., a do Francji 5,6 proc. Udział Niemiec w imporcie w tym samym okresie to 22,6 proc., a drugich na liście Chin 11,4 proc. Tabela 2. Najważniejsi partnerzy handlowi państw UE, eksport Największy partner Drugi partner Trzeci Czwarty Belgia Niemcy Francja Holandia Wielka Brytania Bułgaria Niemcy Włochy Rumunia Turcja Czechy Niemcy Słowacja Polska Wielka Brytania Dania Niemcy Szwecja USA Wielka Brytania Niemcy USA Francja Wielka Brytania Holandia Estonia Szwecja Finlandia Łotwa Rosja Irlandia USA Wielka Brytania Belgia Niemcy Grecja Włochy Niemcy Cypr Turcja Hiszpania Francja Niemcy Wielka Brytania Włochy Francja Niemcy Hiszpania USA Włochy Chorwacja Włochy Słowenia Niemcy Austria Włochy Niemcy Francja USA Wielka Brytania Cypr Wielka Brytania Grecja Szwecja Izrael office@wei.org.pl, 8

9 JAK MIERZYĆ WYZWANIA cd. Największy partner Drugi partner Trzeci Czwarty Łotwa Litwa Rosja Estonia Niemcy Litwa Rosja Łotwa Polska Niemcy Luksemburg USA Niemcy Francja Włochy Węgry Niemcy Belgia Francja Holandia Malta Niemcy Rumunia Słowacja Austria Holandia Niemcy Belgia Wielka Brytania Francja Austria Niemcy USA Włochy Szwajcaria Polska Niemcy Wielka Brytania Czechy Francja Portugalia Hiszpania Francja Niemcy Wielka Brytania Rumunia Niemcy Włochy Francja Węgry Słowenia Niemcy Włochy Austria Chorwacja Słowacja Niemcy Czechy Polska Francja Finlandia Niemcy Szwecja USA Holandia Szwecja Niemcy Norwegia USA Dania Wielka Brytania Źródło: na podstawie danych Eurostatu, 2016 rok USA Niemcy Francja Holandia LONDYN TEŻ JEST WAŻNY Kilka słów wyjaśnienia co do Wielkiej Brytanii, jako punktu odniesienia dla innych państw unijnych. Pod względem miejsca na liście partnerów handlowych jej pozycja może spadać, czego wyrazem jest toczący się ciągle proces związany z Bexitem (w 2018 roku Wielka Brytania straciła drugą, za Niemcami, pozycję wśród najważniejszych partnerów handlowych polskich firm; jej miejsce zajęły Czechy). Przyjmując założenie, że rozwód zakończy się zawarciem porozumienia między Brukselą a Londynem, mocna pozycja Wielkiej Brytanii w handlu unijnym powinna zostać utrzymana. A co, jeżeli takiego porozumienia nie będzie? Wcale to nie oznacza, że Wielka Brytania zostanie wyeliminowana z relacji handlowych z państwami unijnymi, choć jej pozycja prawdopodobnie osłabnie. Według niektórych szacunków, nawet pomyślne zakończenie negocjacji z Brukselą i tak będzie oznaczało prawie 50 proc. obniżenie obrotów z UE, chociażby z powodu obaw biznesu, że po Brexicie unijne prawo przestanie obowiązywać w relacjach dwustronnych. Po Brexicie Brytyjczycy, jeszcze bardziej niż obecnie, zwrócą się w kierunku Stanów Zjednoczonych i gospodarek spoza Europy, z którymi już teraz mają dobrze rozwinięte relacje. Londyn już teraz jako jedyny kraj europejski - prawie połowę obrotów handlowych realizuje z krajami spoza UE (49,8 proc. w 2017 r.). office@wei.org.pl, 9

10 JAK MIERZYĆ WYZWANIA Wykres 4. Handel wewnątrz i zewnątrz unijny (eksport plus import), udziały w handlu UE ogółem, w proc. Źródło: na podstawie danych Eurostatu, 2017 rok UNIWERSALNE MIARY Pierwsze kryterium - dogonić w rozwoju materialnym społeczeństwa bardziej rozwinięte będziemy tak, jak w poprzednich edycjach, oceniać z perspektywy Niemiec, ale dodamy Wielką Brytanię i Francję. Poszerzenie perspektyw wydaje się uzasadnione przede wszystkim dlatego, że tym razem patrzymy na całą Europę, w której Niemcy odgrywają główną rolę, ale w przypadku niektórych regionów i państw punktem odniesienia bywa gospodarka francuska i brytyjska. Całkiem możliwe, że to potrójne spojrzenie, poprzez perspektywę trzech krajów, stanie się jeszcze bardziej aktualne w kolejnych latach, kiedy jeszcze mocniejszą pozycję w UE zyskają Niemcy i Francja, natomiast Wielka Brytania już poza UE będzie uważnie obserwowana jako ta gospodarka, która zdecydowała odłączyć się od unijnej wspólnoty. Jak to przełoży się na brytyjską ekonomię, i jaki będzie miało to wpływ na jej PKB? Państwa i obywatele kontynentalnej Europy będą porównywali stan swojej gospodarki z gospodarką brytyjską, gdyż droga, jaką wybrał Londyn, jest wyjątkowa i z pewnością trudna. Jak będzie powodziło się Brytyjczykom po rozwodzie, czy rzeczywiście ich poziom materialny obniży się, czy Brytyjczycy zbiednieją w porównaniu do reszty Europy? A może po chwilowych trudnościach wcale tak źle nie będzie i za kilka lat państwa Unii będą z zazdrością spoglądały na Londyn? Drugie kryterium - uniknąć kryzysu zadłużenia oparliśmy na sumie długu publicznego i prywatnego w relacji do PKB. Wydaje się, że ten wskaźnik najpełniej oddaje podobieństwa i różnice wszystkich krajów Unii Europejskiej. Dług jest miarą uniwersalną (jeżeli jest liczony według tych samych kryteriów), PKB również. Trzecie kryterium - uczynić wszystkie europejskie państwa atrakcyjnym miejscem zamieszkania i pracy inwestując i konsumując na miarę możliwości mierzyliśmy skalą oraz tempem emigracji. Wychodzimy z założenia, poziom wyjazdów (i przyjazdów) świadczy o atrakcyjności lub nieatrakcyjności rynku. office@wei.org.pl, 10

11 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE 2. DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Wyzwanie: Przegonić Niemcy, Francję, Wielką Brytanię Mierzone PKB per capita poszczególnych gospodarek do PKB per capita Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii po uwzględnieniu siły nabywczej (PPP Purchasing Power Parity). Tabela 3. Kraje najszybciej goniące Niemcy PKB PPP per capita w stosunku do Niemiec, proc. Zmiana w p. proc / /2016 Rumunia 45,15% 47,22% 50,82% 5,66% 3,59% Litwa 60,11% 61,11% 63,59% 3,48% 2,48% Łotwa 51,25% 52,22% 54,62% 3,37% 2,40% Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu Można było wybrać Unię Europejską i porównywać się z nią jako całością, co z pewnością merytorycznie jest w pełni uzasadnione. Jednak Polacy, Bułgarzy, Czesi czy Litwini nie wyjeżdżają do pracy czy na studia do Unii Europejskiej, ale do Niemiec, Wielkiej Brytanii czy do Francji. Porównanie własnego kraju z innym krajem jest o wiele bardziej konkretne, gdyż porównujemy nie tylko dane i wskaźniki, ale przede wszystkim realny dobrobyt, warunki życia, ludzi i ich zwyczaje. Dlatego w poprzednich edycjach porównywaliśmy Polskę z Niemcami, a teraz dodaliśmy Francje i Wielką Brytanię. To trzy największe europejskie gospodarki, które odpowiadają za niemałą część unijnego PKB. PKB CORAZ WYŻSZE W 2017 r. produkt krajowy brutto (PKB) Unii Europejskiej - wyrażony w cenach bieżących - wyniósł prawie 15,3 bln euro i był wyższy niż rok wcześniej o 417,4 mld euro. Ponad połowę PKB wygenerowały trzy państwa członkowskie, a najwięcej Niemcy. Ich wkład w PKB Unii wyniósł w 2017 r. prawie 3,3 bln euro, czyli ponad jedną piątą (21,3 proc.). Wielka Brytania wypracowała 15,2 proc. PKB UE, a Francja 14,9 proc. Na kolejnych miejscach znalazły się Włochy (z udziałem 11,2 proc.), Hiszpania (7,6 proc.), Holandia (4,8 proc.), Szwecja (3,1 proc.), a następnie Polska (z 3-proc. udziałem w PKB UE). 19 państw członkowskich, które tworzą strefę euro, wypracowało PKB w wysokości 11,2 bln euro w 2017 r. Strefa euro to 72,9 proc. unijnego PKB UE. Trzy czwarte PKB strefy euro to zasługa Niemiec (29,2 proc. PKB strefy euro), następnie Francji (20,5 proc.), Włoch (15,4 proc.) i Hiszpanii (10,4 proc.). office@wei.org.pl, 11

12 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Tabela 4. PKB, w mln euro Unia Europejska+A , , ,1 Unia Europejska bez Wielkiej Brytanii , , ,7 Strefa euro (19 krajów) , , ,3 Belgia , , ,9 Bułgaria , , ,0 Czechy , , ,8 Dania , , ,9 Niemcy , , ,0 Estonia , , ,1 Irlandia , , ,1 Grecja , , ,6 Hiszpania , , ,0 Francja , , ,0 Chorwacja , , ,5 Włochy , , ,5 Cypr , , ,9 Łotwa , , ,1 Litwa , , ,8 Luksemburg , , ,4 Węgry , , ,3 Malta 9 524, , ,7 Holandia , , ,0 Austria , , ,2 Polska , , ,0 Portugali , , ,5 Rumunia , , ,9 Słowenia , , ,7 Słowacja , , ,9 Finlandia , , ,0 Szwecja , , ,1 Wielka Brytania , , ,3 Źródło: Eurostat Tak jak w poprzednich edycjach, za miarę tempa pościgu za gospodarkami bardziej rozwiniętymi przyjęliśmy wielkość Produktu Krajowego Brutto. Nie jest to miara doskonała (do porównań czasami wykorzystuje się na przykład Human Development Index, czyli wskaźnik rozwoju społecznego, wykorzystujący m.in. dane o średniej oczekiwanej długości życia, poziomie edukacji czy standardzie życia w państwie), jednak tak naprawdę jedyna. office@wei.org.pl, 12

13 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Konstruowanie PKB jest skomplikowane, wymaga wielu różnych danych, stąd stosunkowo częste korekty wskaźnika, wynikające z pojawienia się kolejnych sprawdzeń, weryfikacji i napływu nowych informacji. Przy wszystkich swoich niedoskonałościach (klasyczny tego przykład to egipskie piramidy, które powstawały wielkim kosztem, tworzyły wartość dodaną, zwiększały PKB, ale nie miały żadnej wartości dla gospodarki, a wręcz przeciwnie w konsekwencji drastycznie marnotrawiły wysiłek państwa), PKB ma swoje niezaprzeczalne zalety, pozwalające ocenić, czy gospodarka ma się dobrze czy źle, czy rozwija się szybko, czy wręcz przeciwnie. W analizie skoncentrowaliśmy się przede wszystkim na PKB per capita, jednak porównanie tej wielkości nie do końca daje nam pełny obraz dystansu dzielącego słabiej rozwinięte gospodarczo kraje Unii od tych najbogatszych. Znacznie lepszym przybliżeniem proporcji jest PKB per capita po uwzględnieniu siły nabywczej walut krajowych (PPP - Purchasing Power Parity, wylicza się go w oparciu o porównanie cen koszyka towarów i usług w różnych krajach w tym samym czasie). Wskaźnik daje nam bardziej prawdopodobne, uwzględniające miejscowe realia, porównanie wzrostu gospodarczego, bezpośrednio odczuwalnego przez obywateli poszczególnych państw. GDYBY NIE TE KRYZYSY Ostatnie dziesięć lat charakteryzowało się w Unii Europejskiej wzrostem PKB per capita, poza nielicznymi wyjątkami, takimi jak Grecja. Tendencja widoczna na przestrzeni ostatniej dekady uległa zachwianiu w latach kryzysowych (kryzys osiągnął apogeum w latach ). W jego efekcie zmniejszyła się dynamika wymiany handlowej, a utrata zaufania do rynków finansowych doprowadziła do kryzysu zadłużeniowego. Skutki kryzysu silnie odczuła strefa euro, co w wielu przypadkach przełożyło się na spadek PKB PPP per capita. Unia Europejska doświadczyła w zasadzie w ostatnich latach dwóch kryzysów, których efektem był spadek realnego PKB. Pierwszy rozpoczął się w I kwartale 2008 r. i trwał ponad dwa lata. Drugi kryzys został spowodowany przez tzw. kryzys zadłużeniowy strefy euro. Rozpoczął się w III kwartale 2011 r. i zakończył na początku 2013 r. Realny poziom PKB sprzed obu kryzysów został osiągnięty dopiero w II kwartale 2015 roku. Obecnie mamy do czynienia z ożywieniem, które nastąpiło po zakończeniu drugiego kryzysu. Kryzys zwłaszcza pierwszy, ogólnoświatowy - uderzył praktycznie we wszystkie kraje europejskie, poza Polską. Najmocniej doświadczyła go Grecja, kraje południa Europy, a z nowych państw unijnych kraje bałtyckie, gdzie realny PKB spadł nawet o 20 proc. Mimo tych trudności, kraje Nowej Unii powoli odrabiają zaległości do gospodarek Europy Zachodniej. Nie wszystkie robią to w jednakowym tempie. office@wei.org.pl, 13

14 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Tabela 5. PKB per capita PPP, w euro Kraj/Czas Bułgaria Chorwacja Rumunia Grecja Łotwa Węgry Polska Portugalia Słowacja Estonia Litwa Cypr Słowenia Czechy Hiszpania Włochy Malta Unia Europejska Francja Wielka Brytania Finlandia Belgia Szwecja Niemcy Dania Holandia Austria Irlandia Luksemburg Źródło: Eurostat office@wei.org.pl, 14

15 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Wykres 5. Najbardziej zamożni Luksemburczycy, najmniej - Bułgarzy Źródło: na podstawie danych Eurostatu office@wei.org.pl, 15

16 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Liderami wzrostu PKB PPP per capita były w 2017 roku Rumunia, Łotwa i Litwa. W pierwszym przypadku, tempo sięgnęło 10 punktów procentowych (o tym, jak dużym kosztem odbywał się ten wzrost, i czym może się on skończyć dla finansów państwa, piszemy niżej), w drugim i trzecim przekraczało 6 pkt proc. Kolejną grupę, z również wysokim wzrostem, przekraczającym 5 pkt proc., tworzą: Estonia, Słowenia i Polska. W granicach 4 pkt proc. zwiększyło się PKB per capita Chorwacji i Malty, 3 pkt proc. Hiszpanii, Cypru, Danii, Irlandii, Węgier, Bułgarii i Czech. W grupie z 2-proc. wzrostem, z grona nowych państw UE znalazła się tylko Słowacja, obok m.in. Niemiec i Francji. PKB per capita praktycznie nie zmaniło się w ciągu roku i ostatnich trzech lat w Wielkiej Brytanii, Szwecji i w Luksemburgu. Poniżej średniej unijnej, wynoszącej za lata ,4 proc., znalazły się takie kraje, jak Niemcy, Finlandia, Grecja, a także Włochy, Portugalia, Belgia, Szwecja, Luksemburg i Wielka Brytania. Nadrabianie zaległości przez słabiej rozwinięte kraje unijne było możliwe m.in. dzięki temu, że najwięksi gracze nie rozwijali się tak szybko jak reszta Unii. Tabela 6. PKB PPP per capita, zmiana w pkt proc. 2017/ /2016 Rumunia 114,72% 110,00% Łotwa 108,65% 106,91% Litwa 107,83% 106,36% Estonia 106,45% 105,48% Słowenia 106,72% 105,39% Polska 105,56% 105,03% Chorwacja 106,40% 104,57% Malta 106,30% 104,36% Hiszpania 105,32% 103,75% Cypr 105,46% 103,72% Dania 101,63% 103,60% Irlandia 105,14% 103,56% Węgry 103,55% 103,55% Bułgaria 107,30% 103,52% Czechy 104,74% 103,52% Holandia 102,14% 102,69% Austria 101,33% 102,69% Słowacja 103,14% 102,68% Francja 101,96% 102,63% EU 103,10% 102,40% Niemcy 101,94% 102,22% Finlandia 102,52% 102,19% Grecja 99,50% 102,03% office@wei.org.pl, 16

17 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE cd. 2017/ /2016 Włochy 103,61% 101,77% Portugalia 103,14% 101,77% Belgia 101,45% 101,75% Szwecja 100,83% 101,39% Luksemburg 97,93% 100,93% Wielka Brytania 100,32% 100,32% Źródło: Eurostat POŚCIG ZA NIEMCAMI W jakim stopniu stosunkowo wysokie wzrosty PKB per capita państw Nowej Unii, w zdecydowanej większości złożonej z gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej, przełożyły się na odrabianie zaległości wobec Niemiec największej gospodarki europejskiej? Nowa Unia w zasadzie nie miała z tym problemu, konsekwentnie nadganiając dystans wobec gospodarczych liderów, tak jak czyniła to w poprzednich latach. Pytanie tylko, czy robiła to w wystarczająco dobrym tempie, czy można było niektóre procesy przeprowadzić szybciej i czy wzrost, jaki dokonuje się w ich gospodarkach, ma zdrowe podstawy? Liderem lat była Rumunia, która zmniejszała swój dystans wobec PKB PPP per capita Niemiec w tempie 3,6-5,6 proc. Nadal jednak jej PKB per capita to zaledwie połowa niemieckiego. Poza tym Rumunia, przez ostatnich kilka lat uważana za gospodarczego tygrysa Europy, ze znakomitym tempem rozwoju (7,3 proc. w 2017 r., spadek bezrobocia poniżej 5 proc.), w połowie zeszłego roku dostała zadyszki i nie wiadomo, czy jej znakomite parametry są nadal do utrzymania. Wiele wskazuje na to, że nie. Tendencja wzrostowa odwróciła się w Rumunii w połowie 2017 roku. W 2018 r. tempo PKB ma zmniejszyć się o połowę w porównaniu z 2017, deficyt na rachunku obrotów bieżących sięgnie w 2020 roku 4,5 proc. PKB (trzy lata temu wynosił 0,8 proc.), a deficyt budżetowy 4,6 proc. PKB (w 2015 r. był zbilansowany). Według prognoz Komisji Europejskiej, deficyt publiczny w Rumunii w 2020 roku będzie najwyższy w całej Unii. Wygląda na to, że gospodarka rumuńska przegrzała się, i wysokie tempo PKB per capita, i związane z tym odrabianiem dystansu wobec Niemiec, w następnych latach będą nie do powtórzenia. Inaczej z pozostałymi państwami z dolnych pozycji w tabeli, czyli z tymi, których PKB PPP per capita sięga proc. niemieckiego. Należą do niej głównie kraje Europy Środkowo- Wschodniej (poza Grecją, Portugalią i Cyprem), a jedynym wyjątkiem są Czechy, których PKB PPP per capita przekroczył 70 proc. niemieckiego i zbliżył się do Hiszpanii. Kraje te nadrabiają dystans wobec Niemiec w tempie 1-3 proc. rocznie. W czołówce znalazły się takie kraje, jak Litwa, Słowenia, Łotwa, Estonia, Polska, Chorwacja. office@wei.org.pl, 17

18 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Czy tempo pościgu mogłoby być szybsze? Z pewnością, należy jednak pamiętać, że w ramach tylko państw Europy Środkowo-Wschodniej (nie mówiąc już o takich krajach, jak Grecja czy Portugalia) istnieją duże różnice, decydujące o tym, że droga dochodzenia do europejskiego lidera nie jest jednorodna, tak samo jak przeszkody stojące na tej drodze. Tabela 7. PKB PPP per capita w stosunku do Niemiec, w proc. Zmiana w p. proc / /2016 Bułgaria 37,95% 39,44% 39,95% 2,00% 0,50% Chorwacja 47,65% 48,61% 49,73% 2,08% 1,12% Rumunia 45,15% 47,22% 50,82% 5,66% 3,59% Grecja 55,96% 54,72% 54,62% -1,34% -0,10% Łotwa 51,25% 52,22% 54,62% 3,37% 2,40% Węgry 54,57% 54,72% 55,43% 0,86% 0,71% Polska 54,85% 55,28% 56,79% 1,95% 1,52% Portugalia 61,77% 62,78% 62,50% 0,73% -0,28% Słowacja 61,77% 62,22% 62,50% 0,73% 0,28% Estonia 60,11% 60,83% 62,77% 2,66% 1,94% Litwa 60,11% 61,11% 63,59% 3,48% 2,48% Cypr 65,93% 67,22% 68,21% 2,28% 0,98% Słowenia 65,93% 66,94% 69,02% 3,09% 2,08% Czechy 70,08% 71,11% 72,01% 1,93% 0,90% Hiszpania 72,85% 74,17% 75,27% 2,42% 1,11% Włochy 76,73% 78,33% 77,99% 1,26% -0,34% Malta 74,79% 76,39% 77,99% 3,20% 1,60% Francja 84,76% 84,44% 84,78% 0,02% 0,34% Wielka Brytania 86,98% 87,22% 85,60% -1,38% -1,62% Finlandia 88,09% 88,61% 88,59% 0,50% -0,02% Belgia 95,29% 95,28% 94,84% -0,45% -0,44% Szwecja 100,28% 100,00% 99,18% -1,09% -0,82% Dania 101,94% 100,28% 101,63% -0,31% 1,35% Holandia 103,60% 103,33% 103,80% 0,20% 0,47% Austria 104,43% 103,33% 103,80% -0,63% 0,47% Irlandia 145,43% 148,06% 150,00% 4,57% 1,94% Luksemburg 214,40% 208,61% 205,98% -8,43% -2,63% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu office@wei.org.pl, 18

19 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Tabela 8. PKB PPP per capita w stosunku do Francji, w proc. Zmiana w p. proc / /2016 Bułgaria 44,77% 46,71% 47,12% 2,34% 0,40% Chorwacja 56,21% 57,57% 58,65% 2,44% 1,09% Rumunia 53,27% 55,92% 59,94% 6,67% 4,01% Grecja 66,01% 64,80% 64,42% -1,59% -0,38% Łotwa 60,46% 61,84% 64,42% 3,97% 2,58% Węgry 64,38% 64,80% 65,38% 1,01% 0,58% Polska 64,71% 65,46% 66,99% 2,28% 1,53% Portugalia 72,88% 74,34% 73,72% 0,84% -0,62% Słowacja 72,88% 73,68% 73,72% 0,84% 0,03% Estonia 70,92% 72,04% 74,04% 3,12% 2,00% Litwa 70,92% 72,37% 75,00% 4,08% 2,63% Cypr 77,78% 79,61% 80,45% 2,67% 0,84% Słowenia 77,78% 79,28% 81,41% 3,63% 2,13% Czechy 82,68% 84,21% 84,94% 2,26% 0,73% Hiszpania 85,95% 87,83% 88,78% 2,83% 0,95% Włochy 90,52% 92,76% 91,99% 1,46% -0,78% Malta 88,24% 90,46% 91,99% 3,75% 1,53% Wielka Brytania 102,61% 103,29% 100,96% -1,65% -2,33% Finlandia 103,92% 104,93% 104,49% 0,57% -0,45% Belgia 112,42% 112,83% 111,86% -0,56% -0,97% Szwecja 118,30% 118,42% 116,99% -1,31% -1,43% Niemcy 117,97% 118,42% 117,95% -0,03% -0,47% Dania 120,26% 118,75% 119,87% -0,39% 1,12% Holandia 122,22% 122,37% 122,44% 0,21% 0,07% Austria 123,20% 122,37% 122,44% -0,77% 0,07% Irlandia 171,57% 175,33% 176,92% 5,35% 1,59% Luksemburg 252,94% 247,04% 242,95% -9,99% -4,09% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu office@wei.org.pl, 19

20 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE Tabela 9. PKB PPP per capita w stosunku do UK, w proc. Zmiana w p. % / /2016 Bułgaria 43,63% 45,22% 46,67% 3,04% 1,44% Chorwacja 54,78% 55,73% 58,10% 3,32% 2,36% Rumunia 51,91% 54,14% 59,37% 7,45% 5,22% Grecja 64,33% 62,74% 63,81% -0,52% 1,07% Łotwa 58,92% 59,87% 63,81% 4,89% 3,94% Węgry 62,74% 62,74% 64,76% 2,02% 2,02% Polska 63,06% 63,38% 66,35% 3,29% 2,97% Portugalia 71,02% 71,97% 73,02% 2,00% 1,04% Słowacja 71,02% 71,34% 73,02% 2,00% 1,68% Estonia 69,11% 69,75% 73,33% 4,23% 3,59% Litwa 69,11% 70,06% 74,29% 5,18% 4,22% Cypr 75,80% 77,07% 79,68% 3,89% 2,61% Słowenia 75,80% 76,75% 80,63% 4,84% 3,88% Czechy 80,57% 81,53% 84,13% 3,55% 2,60% Hiszpania 83,76% 85,03% 87,94% 4,18% 2,90% Włochy 88,22% 89,81% 91,11% 2,89% 1,30% Malta 85,99% 87,58% 91,11% 5,12% 3,53% Francja 97,45% 96,82% 99,05% 1,60% 2,23% Finlandia 101,27% 101,59% 103,49% 2,22% 1,90% Belgia 109,55% 109,24% 110,79% 1,24% 1,56% Szwecja 115,29% 114,65% 115,87% 0,59% 1,22% Niemcy 114,97% 114,65% 116,83% 1,86% 2,18% Dania 117,20% 114,97% 118,73% 1,53% 3,76% Holandia 119,11% 118,47% 121,27% 2,16% 2,80% Austria 120,06% 118,47% 121,27% 1,21% 2,80% Irlandia 167,20% 169,75% 175,24% 8,04% 5,49% Luksemburg 246,50% 239,17% 240,63% -5,86% 1,46% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu office@wei.org.pl, 20

21 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE ZA 15 LAT JAK WE FRANCJI O ile dystans większości państw europejskich wobec Niemiec jest bardzo duży, w kilku przypadkach większy nawet niż o połowę, o tyle zaległości wobec Francji i Wielkiej Brytanii są znacznie mniejsze. Średnio można przyjąć, że wynoszą one o około 10 punktów procentowych mniej niż wobec Niemiec. Można założyć, że takim krajom jak Polska, Węgry czy Łotwa osiągnięcie poziomu PKB PPP per capita Francji czy Wielkiej Brytanii, przyjmując, że będą się one rozwijały tak dynamicznie jak w latach (Polska 3,65 proc., Węgry 2,38 proc., Łotwa 4,83 proc.), a Francuzi i Brytyjczycy zachowają swoje tempo, zajmie lat. Następne pokolenie wielu państw Europy Środkowo-Wschodniej, a także Portugalczycy i Grecy, powinni żyć mniej więcej na takim samym poziomie jak Francuzi czy Brytyjczycy. Doganianie Niemiec zajmie znacznie więcej czasu. Oczywiście, żeby dystans się zmniejszał, potrzebny jest stabilny rozwój, wolniejszy państw dobrze rozwiniętych i szybszy tych na niższym poziomie gospodarczym. Wpływ na to mają zarówno czynniki wewnętrzne, związane z koniunkturą i polityką gospodarczą kraju, jak i zewnętrzne. Unia Europejska to system naczyń połączonych, w którym dobra kondycja jednych zależy w znacznym stopniu od drugich. Tak jest w przypadku Niemiec, do których trafia znaczna część europejskiego eksportu. Ekonomiści przewidują spowolnienie tej gospodarki, co odbije się na wynikach handlu zagranicznego Polski, Węgier czy Rumunii. Na PKB składa się przecież obok konsumpcji osobistej i zbiorowej oraz nakładów inwestycyjnych brutto na środki trwałe także saldo handlu zagranicznego. Wyniki wymiany handlowej najważniejsze będą w przypadku państw nielekkich terytorialnie i liczbowo, mocno uzależnionych od eksportu, takich jak Węgry. W mniejszym stopniu dotyczy to gospodarek większych, jak Polska czy Rumunia, które są w stanie zapewnić sobie szybki wzrost dzięki popytowi wewnętrznemu. W 2017 roku saldo wymiany handlowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej było dodatnie, poza Rumunią i Łotwą, natomiast dziesięć lat temu, w okresie tuż przed kryzysem, prawie wszystkie kraje regionu były na minusie, poza Czechami i Węgrami. NIECO SŁABSI GŁÓWNI PARTNERZY Spowolnienie w Niemczech jest przewidywane i gospodarki mają czas, by się dostosować do zmian. Okres wysokich wzrostów gospodarka niemiecka ma już za sobą: PKB Niemiec spadł w trzecim kwartale o 0,2 proc. w porównaniu z kwartałem drugim. W skali roku, tj. w porównaniu z trzecim kwartałem 2017 PKB wzrósł zaledwie o 1,1 proc. O problemach było już wiadomo po danych z 8 listopada, informujących o spadku eksportu we wrześniu o 0,8 proc. Fatalne były też dane o sprzedaży detalicznej, która we wrześniu zmniejszyła się o aż 2,6 proc. rok do roku. Podobnie jest z Wielką Brytanią, z którą wiele państw ogranicza handel obawiając się skutków Brexitu. Dużą niewiadoma pozostają Włochy, które są ważnym partnerem handlowym wielu państw europejskich. Według prognoz Komisji Europejskiej, włoski deficyt sektora finansów publicznych sięgnie 3,1 proc. w 2020 r. (będzie to najgorszy wynik office@wei.org.pl, 21

22 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE w Unii), w 2019 roku deficyt strukturalny osiągnie 3 proc. PKB, a wzrost gospodarczym w 2020 r. ma wynieść jedynie 1,3 proc. Koszty finansowania zadłużenia sięgną 3,8 proc. PKB w 2019 r., czyli o 0,3 pkt proc. (ok. 5 mld euro) więcej, niż szacowano wiosną. W kolejnym roku mają się zwiększyć do 3,9 proc. PKB (66 mld euro). Włochy to największy partner handlowy Grecji: trafia tam 10,6 proc. greckiego eksportu, wartego 3,4 mld dol. w 2017 r. Trzecim partnerem handlowym Greków, po Niemczech, są Turcy (6,8 proc., 2,2 mld dol.), których sytuacja gospodarcza jest jeszcze trudniejsza niż Włochów Komisja Europejska spodziewa się tam recesji już w przyszłym roku. PKB ma spaść o 1,5 proc., załamią się inwestycje, które spadną o ponad 12 proc., wzrośnie bezrobocie z 10 proc. do niemal 13 proc., a inflacja wyniesie 15,4 proc. Trudno sobie wyobrazić, by fatalne wskaźniki głównych partnerów Grecji nie zmieniły obrazu jej gospodarki. Włosi są też głównym partnerem handlowym Chorwacji (13,66 proc. udział w eksporcie i drugim po Niemczech w imporcie: 12,62 proc.). Włosi to z kolei drugi partner handlowy Bułgarii (9,21-proc. udział w eksporcie, i 8,94-proc. w imporcie, drugi po Niemczech), Rumunii (11,6 proc. w eksporcie, i 10,26 proc. w imporcie) oraz Słowenii (udział w eksporcie to 11,23 proc. a w imporcie, po Niemczech 14,66 proc.). WYKORZYSTAĆ SZANSE Mimo spodziewanych problemów głównych partnerów handlowych wielu państw europejskich, 2018 rok i następny nie zapowiadają się najgorzej dla UE, i to zarówno dla głównych graczy, jak i mniejszych, którzy ścigają liderów. Tendencja nadal jest wzrostowa, choć tempo słabnie. Z punktu widzenia państw słabszych gospodarczo, mniejsza dynamika gigantów - Niemiec, Francji czy Wielkiej Brytanii - może tylko przyspieszyć proces zrównywania potencjałów PKB PPP per capita. Jednym słowem, gdy czołówka zwalnia, reszta peletonu ma szansę do niego dołączyć. Do tej pory bywało jednak tak, że po chwilowym spowolnieniu największe gospodarki znowu nabierały tempa i reszta Europy zostawała w tyle. Czy i w tym przypadku będzie podobnie? Wiele zależy od tego, czy słabsze i mniejsze gospodarki będą w stanie wykorzystać moment prosperity na inwestowanie w te gałęzie gospodarki, które stwarzają największe możliwości rozwoju. Inwestycje w badania i rozwój, poprawa infrastruktury, inwestowanie w kapitał ludzki i społeczny mogą zwiększyć tempo pościgu za najbogatszymi krajami Europy Zachodniej. REKOMENDACJE Spośród czynników, które mogłyby przyspieszyć tempo wzrostu PKB per capita w krajach goniących rozwinięte gospodarki Zachodu, wymienić można: Zwiększenie nakładów na badania i rozwój, które w zdecydowanej większości odstają nie tylko od parametrów niemieckich, ale również światowych (średnia dla OECD wynosi 2,36 proc. PKB). Spośród państw Europy Środkowo-Wschodniej, office@wei.org.pl, 22

23 DOGONIĆ SPOŁECZEŃSTWA BARDZIEJ ROZWINIĘTE najwięcej na B+R przeznaczały w 2015 roku Czechy (1,93 proc. PKB), Estonia (1,49 proc. PKB) i Węgry (1,36 proc. PKB), następnie Słowacja (1,18 proc. PKB), Litwa (1,04 proc.), Polska (1 proc.), Bułgaria (0,96 proc.), Łotwa (0,63 proc.) oraz Rumunia (0,49 proc.). Mimo bardzo dużych zmian w sieci transportowej Europy, wschodnia część kontynentu pod względem jakości i liczby tras nadal odstaje od Zachodu. Rozwój sieci transportowej może stać się impulsem do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego. Przez Europę Środkowo-Wschodnią przebiega wprawdzie pięć korytarzy Transeuropejskiej Sieci Transportowej (TEN-T), jednak Viia Carpatia, łącząca Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym i Morzem Egejskim znajduje się jeszcze w fazie planowania. W przypadku transportu kolejowego, w efekcie transformacji gospodarczej w państwach Europy Środkowo-Wschodniej długość linii kolejowych została znacznie zmniejszona w stosunku do 1990 roku. Największa redukcja nastąpiła w Polsce, gdzie długość linii skrócono o prawie 7000 km, czyli o ponad 25 proc. Transport lotniczy, choć rozwija się dynamicznie, nadal mocno odstaje od reszty Europy: tzw. mobilność lotnicza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (iloraz liczby pasażerów obsłużonych przez porty lotnicze w danym kraju i liczby ludności) jest niska w porównaniu ze średnią dla Unii Europejskiej. Zwiększenie nakładów na nowe technologie, a także rozwój sieci transportowej mogłoby zmobilizować potencjał całego regionu, a tym samym zmniejszyć dystans wielu państw Europy do dominujących na kontynencie Niemiec. Taki program zawarty jest w koncepcji Trójmorza, którego celem jest nadanie nowej dynamiki znacznej części Starego Kontynentu. Trójmorze jest koncepcją gospodarczopolityczną, skupiającą 12 państw Europy, ograniczonych trzema morzami: Bałtyckim, Czarnym i Adriatykiem. W skład grupy wchodzą: Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Podczas szczytu Trójmorza, który odbył się w 2017 roku w Warszawie (jego uczestnikiem był Donald Trump), wśród priorytetów inicjatywy wymieniono m.in. poprawę połączeń transportowych w regionie i dalsze integrowania ich z Transeuropejską Siecią Transportową. Grupa Trójmorza powstała w 2015 roku z inicjatywy prezydentów Polski i Chorwacji, Andrzeja Dudy i Kolindy Grabar-Kitarović. Pierwszy szczyt odbył się w Dubrowniku 25 i 26 sierpnia 2016 roku. Przyjęto tam deklarację, w której wyznaczono cele współpracy w dziedzinie energetyki gazowej, transportu, komunikacji cyfrowej i gospodarki. Trzeci szczyt odbył się we wrześniu 2018 roku w Bukareszcie. W Trójmorze planują zaangażować się finansowo Stany Zjednoczone. Powstaje specjalny fundusz, który ma zasilić inwestycje w tym regionie Europy. W Trójmorze, poza osobistościami ze świata polityki, potrzebne jest większe zaangażowanie spółek regionalnych liderów, które mogłyby współuczestniczyć w wielu projektach infrastrukturalnych czy finansowych. office@wei.org.pl, 23

24 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA 3. UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Wyzwanie: ryzyko kryzysu niewypłacalności Mierzone poprzez zsumowanie publicznego i prywatnego zadłużenia poszczególnych Państw Unii Europejskiej w relacji do rozmiaru gospodarki mierzonej PKB. Najbardziej zadłużone państwa Unii Europejskiej w 2017 roku: Cypr: 412,46 proc. Luksemburg: 345,81 proc. Irlandia: 312,09 proc. Najmniej zadłużone państwa Unii Europejskiej w 2017 roku: Czechy: 102,13 proc. Litwa: 95,44 proc. Rumunia: 85,91 proc. Jest to parametr, który zawsze warto brać pod uwagę. Stary Kontynent przekonał się o tym kilka lat temu, kiedy strefa euro stanęła w obliczu bardzo poważnej próby wywołanej kryzysem finansowym i gospodarczym. Splot niekorzystnych czynników spowodował, że dramatycznie spadło zaufanie na rynkach finansowych. Zaczęło się od załamania na rynku kredytów hipotecznych w USA, do którego dołączył wysoki dług publiczny, ekspansja kredytów bankowych nie znajdujących pokrycia w realnych dochodach kredytobiorców, krańcowo ryzykowne spekulacje praktycznie na wszystkich rynkach, od budownictwa po finanse. Katalizatorem wszystkich tych zjawisk było nadmierne zadłużenie sektora publicznego i prywatnego. Gdyby nie to, kryzys na rynku nieruchomości czy nawet porażka ekspansji kredytowej zakończyłaby się klasycznym załamaniem koniunktury, która wprawdzie jest zawsze bolesna dla rynku, nie mniej jednak nie kończy się groźbą bankructwa państw. Ryzyko niewypłacalności to coś dużo więcej i coś o wiele bardziej groźnego niż cykle koniunkturalne, które są nieodłącznym elementem każdej rynkowej gospodarki. NADMIERNE REGULACJE Czy taki scenariusz nam zagraża i czy jesteśmy w stanie się przed nim ustrzec? Europa po przykrych doświadczeniach ostatnich kilkunastu lat - wypracowała kilka mechanizmów alarmowych, które jak na razie nie miały (na szczęście!) okazji się sprawdzić, jednak są konsekwentnie i dokładnie ćwiczone. Dotyczą one przede wszystkim rynków finansach i kapitałowych, i w praktyce sprowadzają się do tworzenie coraz to nowych i bardziej skomplikowanych regulacji. Armie zdolnych bankierów nie pracują już w klasycznym back-office, które systematycznie są zastępowane przez nowoczesne systemy technologiczne, ale ślęczą nad setkami przepisów regulujących funkcjonowanie banków. Zrealizowanie i raportowanie procedury bezpieczeństwa banku oznacza przestudiowanie i wykonanie instrukcji zajmującej kilkaset stron. Regulacje office@wei.org.pl, 24

25 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA tworzone przez unijnych urzędników doprowadzają do tworzenia coraz bardziej szczegółowych przepisów, blokujących w znacznym stopniu funkcjonowanie instytucji finansowych. Za każdym ogłoszeniem przez bank, że przeszedł z sukcesem kolejną edycję europejskich testów warunków skrajnych prowadzoną przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego, stoją dziesiątki bankowców, którzy zamiast tworzyć produkty finansowe, studiują unijne dyrektywy. Przeregulowanie dotyczy nie tylko banków, ale również giełd, a spadek liczby debiutów w Europie jest w znacznym stopniu wywołany mnożeniem przepisów mających zabezpieczać rynek przed możliwym kryzysem. Nadmierna liczba przepisów i norm jest obciążeniem dla całego sektora finansowego, jednak duże instytucje jakoś sobie z nimi poradzą, natomiast mniejsze, nie dysponujące wielkim zapleczem ludzkim i finansowym, mogą im nie sprostać. RYZYKOWNE ZADŁUŻANIE O ile bankom czy instytucjom rynku kapitałowego stosunkowo łatwo jest narzucić ograniczenia i następnie je egzekwować, o tyle rządom nie jest tak prosto. Tymczasem to właśnie w politykach gospodarczych tkwią poważne ryzyka, które w przypadku kryzysu mogą się uaktywnić i przybrać nieprzewidywalny obrót. Nadmierne zadłużenie publiczne to potencjalnie kryzysotwórcze środowisko, które w czasach pokoju i stabilizacji nie przejawia negatywnych tendencji, jednak gdy tylko na horyzoncie pojawia się burza, może przerodzić się w lawinę negatywnych zjawisk. Trudno temu przeciwdziałać, ponieważ Unia Europejska choć teoretycznie posiada odpowiednie narzędzia nie potrafi, lub nie chce, ich wykorzystywać. Czy takim potencjalnym zarzewiem kryzysu mogą stać się Włochy? Komisja Europejska zmieniła prognozy dla tej gospodarki na zdecydowanie bardziej negatywne, twierdząc, że wprowadzenie dochodu gwarantowanego oraz zmiany w systemie emerytalnym, ułatwiające przejście na wcześniejszą emeryturę, są zbyt ryzykowne dla budżetu państwa. Według Brukseli, perspektywa wzrostu gospodarczego Włoch jest obarczona wysoką niepewnością, ze względu na rosnące negatywne ryzyka. Utrzymujący się wysoki poziom rentowności skarbowych papierów pogorszy warunki finansowania dla banków i zredukuje dostępność kredytu, podczas gdy wydatki publiczne mogą wypychać prywatne inwestycje. Dług publiczny Włoch należy do jednych z najwyższych na w Europie, prywatny również. Włochy w naszym indeksie ryzyka kryzysu niewypłacalności zajmują wysoką pozycję. GROŹNY DŁUG PRYWATNY Dlaczego dług publiczny jest tak ważny? Państwowy dług publiczny określa wielkość zadłużenia sektora rządowego, samorządowego oraz sektora ubezpieczeń społecznych, po wyeliminowaniu wszystkich wzajemnych zobowiązań między jednostkami sektora finansów publicznych (czyli po tzw. konsolidacji). Obejmuje on zobowiązania sektora finansów publicznych z tytułu wyemitowanych papierów wartościowych, kredytów i pożyczek, depozytów i innych wymagalnych zobowiązań. Państwowy dług publiczny nie uwzględnia tzw. zobowiązań niewymagalnych, czyli np. przyszłych zobowiązań emerytalnych sektora finansów publicznych. office@wei.org.pl, 25

26 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Według niektórych teorii, dług publiczny, zwłaszcza w krajach o dużych i silnych gospodarkach, dysponujących prawem do emitowania własnej waluty, nie jest jednak największym problemem. Jest nim natomiast dług prywatny, czyli zadłużenie gospodarstw domowych. Jako przykład podaje się początki ostatniego kryzysu, który zaczął się od gwałtownego wzrostu długu prywatnego. W USA w latach poziom długu prywatnego podwoił się. Jeszcze gorzej było w dekadzie Wielkiego Kryzysu z lat , kiedy zadłużenie prywatne zwiększyło się trzykrotnie. Liczy się przede wszystkim skala tego zadłużenia, czyli w zasadzie relacja do PKB. To właśnie z tego powodu pęknięcie banki internetowej na początku XXI wieku nie zakończyło się światowym krachem: akcje firm technologicznych znajdowały się w portfelach wąskiej grupy bogatych Amerykanów, w przeciwieństwie do rynku nieruchomości, na którym inwestowali wszyscy, niezależnie od skali dochodów. Nie przesądzając, który z długów jest ważniejszy, zestawiliśmy i jeden i drugi, wychodząc z założenia, że oba osobno mogą być groźne, a połączone razem groźne są na pewno. Ponieważ porównywaliśmy wszystkie państwa unijne, oparliśmy się o dane Eurostatu, choć mamy świadomość, że dług można liczyć na kilka sposobów. EUROPA POD KRESKĄ Z zestawiania wyłonił się obraz bogatej, zadłużonej Europy. Czołówka rankingu zadłużenia należy do państw Starej Unii. Nowa Unia zajmuje dolne miejsca w tabeli, nie jest tak bardzo zadłużona ani pod względem długu publicznego, ani prywatnego jak zachodnia część kontynentu. Powód? Udział konsumpcji zbiorowej w PKB w krajach dawnego bloku wschodniego, czyli de facto Nowej Unii, obniżył się w wyniku ograniczenia udziału sektora publicznego w gospodarce. Było to efektem przejścia do gospodarki rynkowej i pozbawienia państwa wielu wcześniej należących do niego funkcji społecznych. Taki proces miał miejsce m.in. w Polsce, w Bułgarii, w Rumunii, na Litwie, w Czechach, Słowacji. Dług publiczny jest tam znacznie mniejszy niż w krajach Starej Europy. Podobnie dług prywatny, chociaż trzeba dodać, że Nowa Unia dość szybko nadrabia zaległości wobec Starej Unii. Ostatni, 2017 rok, przyniósł spadek długu prywatnego w relacji do PKB w większości krajów unijnych, także w grupie Nowej Unii, jednak w szybkim tempie rośnie konsumpcja indywidualna. Według danych Eurostatu za 2017 rok, uwzględniających poziom siły nabywczej pieniądza, Europa Środkowo-Wschodnia skutecznie odrabia dystans zakupowy wobec Zachodu. Ciągle bezkonkurencyjni są Norwegowie, ale na przykład Polacy z 74-proc. udziału w średniej unijnej w 2016 roku przeszli do 76 proc. w (w ciągu dziesięciu lat Polacy nadrobili 18 proc.). W zeszłym roku Rumuni jeszcze szybciej odrabiali dystans wobec średniej, którzy z 62 proc. w 2016 roku wskoczyli na 68 proc. Możliwości zakupowe spadły natomiast w zeszłym roku w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Irlandii i Luksemburgu. office@wei.org.pl, 26

27 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Konsumpcja jest ważna dla gospodarki, napędza koniunkturę, jednak posiada słabe strony. Zwraca na nie uwagę Komisja Europejska, ostrzegając Rumunię przed grożącym jej kryzysem. Bruksela przestrzega m.in. przed wzrostem wynagrodzeń, które od końca 2015 r. rosną netto w granicach proc. rok do roku. Takie działania rządów nie są obojętne dla gospodarki, zwłaszcza, gdy nie idzie z nimi w parze wzrost produktywności. TROCHĘ GORZEJ W 2018 Na razie z publikowanych przez nas wskaźników nie wyłania się groźny obraz Europy. Relacja sumy długu publicznego i prywatnego do PKB pokazuje spadek w 2017 roku. Jednak nie oznacza to, że sytuacja pod względem zadłużenia jest stabilna, albo że zmierza w dobrym kierunku. Pewne obawy mogą budzić dane za pierwsze półrocze 2018 roku, które pokazują niewielki, ale konsekwentny dla większości państw Unii, wzrost relacji długu publicznego do PKB. Całkiem możliwe, że odbije się to na wyniku za cały rok 2018, co nie jest dobrym sygnałem dla unijnej gospodarki. Wykres 6. Dług publiczny jako procent PKB, II kw r. Źródło: Na podstawie danych Eurostatu office@wei.org.pl, 27

28 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Tabela 10. Dług publiczny jako procent PKB Grecja 178,9 175,9 178,5 176,1 Włochy 131,8 131,6 131,4 131,2 Portugalia 130,6 128,8 129,2 124,8 Belgia 107,6 106,5 106,1 103,4 Francja 94,9 95,6 98,2 98,5 Hiszpania 100,4 99,3 99,0 98,1 Cypr 108,0 108,0 105,5 96,1 UK 87,0 87,9 87,9 87,4 Austria 84,0 84,8 83,0 78,3 Chorwacja 84,0 83,7 80,2 77,5 Słowenia 80,4 82,6 78,7 74,1 Węgry 76,6 76,6 75,9 73,3 Irlandia 104,1 76,8 73,4 68,4 Niemcy 74,5 70,8 67,9 63,9 Finlandia 60,2 63,6 63,0 61,3 Holandia 67,9 64,6 61,9 57,0 Malta 63,7 58,6 56,3 50,9 Słowacja 53,5 52,2 51,8 50,9 Polska 50,4 51,3 54,2 50,6 Szwecja 45,5 44,2 42,4 40,8 Łotwa 40,9 36,8 40,3 40,0 Litwa 40,5 42,6 39,9 39,4 Dania 44,3 39,9 37,9 36,1 Rumunia 39,2 37,8 37,3 35,1 Czechy 42,2 40,0 36,8 34,7 Bułgaria 27,1 26,2 29,6 25,6 Luksemburg 22,7 22,2 20,7 23,0 Estonia 10,5 9,9 9,2 8,7 Źródło: Eurostat 28

29 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Tabela 11. Dług prywatny jako procent PKB Luksemburg 356,6 379,4 353,4 322,9 Cypr 352,4 353,5 337,8 316,3 Holandia 268,1 264,2 262,1 252,1 Irlandia 278, ,3 243,6 Dania , ,7 Szwecja 194,7 188,3 188,2 194,4 Belgia 166,8 180,9 198,9 187 Wielka Brytania , Portugalia 190,5 179,4 169,3 162,2 Francja 141,5 142,8 146,6 148,2 Finlandia 149,8 152,9 148,5 146,4 Hiszpania 165,8 154,8 146,8 138,8 Austria 124,8 124,2 124,1 122,5 Malta 135, ,5 118,6 Grecja 129,2 126, ,4 Włochy ,1 111,8 110,5 Estonia 116,1 113,5 112,2 106,4 Bułgaria 123,4 110,5 104,8 100,1 Niemcy 98,6 98,2 98,5 100,1 Chorwacja ,3 98,4 Słowacja 82,5 83,3 90,5 96,1 Łotwa 96,2 88, ,5 Polska 78,1 78,9 81,6 76,4 Słowenia 97,4 86,7 80,6 75,6 Węgry 91,4 84,6 77,9 71,4 Czechy 71,5 68,1 68,9 67,4 Litwa 53,9 54,8 56,1 56,1 Rumunia 62,1 59,1 55,6 50,8 Źródło: Eurostat 29

30 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA Tabela 12. Wskaźnik: suma długu publicznego i prywatnego do PKB Cypr 460,36% 461,45% 443,31% 412,46% Luksemburg 379,39% 401,59% 374,07% 345,81% Irlandia 382,45% 382,81% 356,73% 312,09% Holandia 335,92% 328,89% 323,97% 309,07% Grecja 308,13% 302,60% 302,46% 292,50% Belgia 274,39% 287,38% 304,98% 290,44% Portugalia 321,06% 308,12% 298,49% 286,97% UK 253,05% 252,64% 257,88% 256,34% Francja 236,37% 238,37% 244,83% 246,75% Włochy 250,81% 246,70% 243,13% 241,68% Hiszpania 266,18% 254,12% 245,75% 236,92% Dania 258,25% 251,21% 245,24% 236,29% Szwecja 240,20% 232,52% 230,54% 235,24% Finlandia 210,03% 216,43% 211,52% 207,69% Austria 208,86% 209,03% 207,19% 200,84% Chorwacja 201,97% 196,66% 185,44% 175,85% Malta 198,48% 178,91% 176,97% 168,77% Niemcy 173,15% 169,08% 166,33% 163,92% Słowenia 177,73% 169,31% 159,24% 149,69% Słowacja 136,01% 135,50% 142,25% 147,08% Węgry 168,01% 161,16% 153,75% 144,69% Polska 128,48% 130,18% 135,79% 126,95% Bułgaria 150,58% 136,67% 134,43% 125,70% Łotwa 137,19% 125,74% 128,26% 123,47% Estonia 126,59% 123,33% 121,38% 115,13% Czechy 113,70% 108,10% 105,69% 102,13% Litwa 94,47% 97,37% 96,03% 95,44% Rumunia 101,27% 96,90% 92,87% 85,91% Źródło: Eurostat office@wei.org.pl, 30

31 UNIKNĄĆ KRYZYSU ZADŁUŻENIA REKOMENDACJE Zwiększenie długoterminowych oszczędności gospodarstw domowych, które ciągle w krajach Europy Środkowo-Wschodniej są niewielkie. Promowanie poprzez szerokie akcje edukacyjne różnych metod oszczędzania. W obliczu starzenia się Europy, konsekwentne budowanie systemów zabezpieczeń, pozwalających oszczędzać na emeryturę. Dotyczy to w równym stopniu państw Starej, jak i Nowej Unii. Rozwijanie rynku kapitałowego, który jest źródłem środków potrzebnych na inwestycje. Kapitał rynkowy może być wykorzystywany na różnego rodzaju przedsięwzięcia gospodarcze, które nie muszą być finansowane przez państwo. Radykalne ograniczenie regulacji rynków finansowych. Rezygnacja lub bardziej elastyczne podejście do przepisów pozwoli uwolnić kapitał, szukający obecnie benefitów w obszarach, które nie są zbytnio regulowane. Powoduje to m.in. ucieczkę kapitałów za granicę, na rynki bardziej elastyczne i liberalne. office@wei.org.pl, 31

32 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY 4. ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Wyzwanie: poprawić jakość życia we wszystkich państwach europejskich Mierzone liczbą osób przebywających czasowo za granicą Państwa, z których wyjechało najwięcej obywateli: Rumunia: 3,2 mln Polska: 2,5 mln Włochy: 1,5 mln Oba poprzednie wskaźniki - PKB PPP per capita i wskaźniki długu pokazują kondycję gospodarki, ewentualne zagrożenia, a także tendencje, jakie już się pojawiają albo za chwilę mogą się pojawić. Żaden z nich nie mierzy jednak jakości życia, nawet PKB per capita. Pomysłów jak to zrobić, jest wiele. W Bilansie wykorzystujemy konsekwentnie jeden parametr, który dość dobrze pozwala ocenić, czy obywatele danego państwa chcą w nim mieszkać czy nie. Pokazują nam to dane dotyczące migracji obywateli poszczególnych państw Unii Europejskiej. Można przyjąć, że chęć pozostania w danym kraju czy powrotu do niego, jest spowodowana pozytywną oceną, jako atrakcyjnego miejsca zamieszkania i pracy. Suma indywidualnych decyzji o wyjeździe i powrocie stanowi miarę niedoskonałą, ale opartą o dostępne i porównywalne informacje. Posłużyliśmy się przede wszystkim danymi Eurostatu, ponieważ pozwalają nam one porównać sytuację we wszystkich 28 krajach Unii. WSZYSCY WYJEŻDŻAJĄ Najwięcej emigruje obywateli Rumunii. Tak było w 2016 roku, a proces ten przybrał na sile w 2017, i to mimo prowadzenia przez rząd aktywnej polityki prospołecznej, wyrażającej się m.in. w podwyżkach płac, a także wprowadzeniem reform ułatwiających prowadzenie biznesu. Rumunów to jednak nie przekonało, a wyjazdy przybrały na sile (w zeszłym roku zwiększyły się ich wyjazdy, aż o ponad 40 proc. do Wielkiej Brytanii, a także o przeszło 14 proc. do Niemiec). Podobna sytuacja ma miejsce w Polsce, gdzie skala wyjazdów zwiększyła się w stosunku do 2016 roku (do Wielkiej Brytanii o 9,36 proc., do Niemiec o 3,15 proc., do Holandii o 9,52 proc.). Z państw znajdujących się w górnej partii naszego zestawienia, duże wzrosty wyjazdów odnotowała również Litwa (do Wielkiej Brytanii aż o 20,45 proc., a do Niemiec o 6,23 proc.) i Bułgaria (o 12,35 proc. do Niemiec i o 27,97 proc. do Wielkiej Brytanii). Wzrost emigracji obywateli UE do innych państw europejskich nie jest jednak czymś wyjątkowym. Wręcz przeciwnie wyjątkowy jest tak naprawdę spadek wyjazdów. office@wei.org.pl, 32

33 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY W zeszłym roku były tylko dwa takie przypadki, i to z samego dołu tabeli Dania i Finlandia. Reszta Europy przemieszczała się niemal masowo i robiły to zarówno kraje Starej jak i Nowej Unii. Przodują w tym jednak kraje Europy Środkowo-Wschodniej, gospodarki mniejsze i słabiej rozwinięte. Są to wyjazdy na dużą skalę, co widać po stosunku liczby emigrantów do liczby obywateli danego państwa. Wyjazdy z dużych Włoch, Wielkiej Brytanii czy Niemiec nie są odczuwalne dla gospodarki (zwłaszcza, że towarzyszy im z reguły dość liczna imigracja), jak wyjazdy z niewielkich, rozwijających się krajów. Ponad 16 proc. populacji Rumunów, 12,7 proc Litwinów czy 11,6 proc. Portugalczyków, którzy wyjechali za granicę, tam pracują, płacą podatki, kształcą swoje dzieci. To poważny uszczerbek dla gospodarek tych państw. Odsetek emigrantów w granicach 1-3 proc. jest praktycznie nieodczuwalny dla kraju, 4-6 proc. może stanowić problem, ale gospodarka jest w stanie sobie z tym poradzić, zwłaszcza, że tak jak w przypadku Polski, dysponuje znacznym wsparciem przybyszów ze Wschodu. Tabela 13. Kraje, o największym saldzie (imigracja - emigracja) Niemcy Wielka Brytania Włochy Szwecja Hiszpania Holandia Francja Źródło: na podst. Eurostatu, dane za 2016 r. NIE NA ZAWSZE Trzeba przy tym pamiętać, że emigracja w ramach Unii Europejskiej nie oznacza zwykle stałego zerwania kontaktów z rodzinnym krajem. Kontakty nadal istnieją, zdarzają się powroty, emigranci przynajmniej przez jakiś czas zasilają rodzinna gospodarkę, przesyłając część dochodów do kraju. Na przykład polscy emigranci przesłali do Polski w 2017 roku 16,3 mld zł - najwięcej z Niemiec i z Wielkiej Brytanii (łącznie przekazy z tych dwóch państw stanowiły 57,9 proc. wszystkich transferów). Była to kwota zbliżona do kwoty z 2016 roku. Podobne kapitały trafiają od portugalskich emigrantów do Portugalii. Według narodowego Banku Portugalii, co miesiąc Portugalczycy pracujący za granicą przesyłają do kraju 300 mln euro, przede wszystkim z Francji. office@wei.org.pl, 33

34 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Tabela 14. Odsetek obywateli poszczególnych państw europejskich mieszkających w innym kraju UE Kraj Rumunia 15,05% 16,24% Litwa 9,75% 12,68% Portugalia 11,38% 11,60% Chorwacja 9,66% 10,85% Bułgaria 9,84% 10,74% Łotwa 8,07% 9,46% Irlandia 8,38% 8,32% Polska 5,88% 6,56% Estonia 5,90% 6,54% Słowacja 5,91% 6,46% Luksemburg 5,04% 5,51% Węgry 3,92% 4,37% Grecja 4,13% 4,29% Cypr 4,25% 4,27% Holandia 3,00% 3,12% Słowenia 2,74% 3,03% Austria 2,52% 2,71% Włochy 2,36% 2,54% Belgia 2,19% 2,32% Malta 1,88% 2,30% Finlandia 2,09% 2,12% Dania 2,10% 1,95% Czechy 1,40% 1,54% Hiszpania 1,29% 1,44% Szwecja 1,31% 1,41% UK 1,14% 1,31% Francja 1,04% 1,10% Niemcy 1,02% 1,06% Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Eurostatu office@wei.org.pl, 34

35 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Tabela 15. Liczba obywateli poszczególnych państw europejskich mieszkających w innym kraju UE, w tys. Kraj 2016 Kraj Rumunia Rumunia Polska Polska Włochy Włochy Portugalia Portugalia Niemcy Niemcy UK UK Bułgaria Bułgaria Francja Francja Hiszpania Hiszpania Holandia Holandia Grecja Grecja Chorwacja Chorwacja Irlandia Węgry Węgry Irlandia Słowacja Litwa Litwa Słowacja Belgia Belgia Austria Austria Łotwa Łotwa Czechy Czechy Szwecja Szwecja Dania Finlandia Finlandia Dania Estonia Estonia Słowenia Słowenia Cypr Cypr Luksemburg Luksemburg Malta Malta Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Eurostatu TAKŻE POZA EUROPĘ Zdarza się również że Europejczycy wyjeżdżają dużo dalej, poza granice Unii Europejskiej. Można nawet założyć, że niektóre nacje w ostańcach latach zrobiły to na większą skalę niż do tej pory. Tak jest w przypadku Irlandii, która dominuje na emigracyjnej liście OECD (znajduje się na czele zestawienia spośród wszystkich państw zrzeszonych w tej organizacji). office@wei.org.pl, 35

36 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Wynika to zarówno z zaszłości historycznych i mocnych społeczności irlandzkich w USA, jak i z efektu kryzysu gospodarczego, który mocno kilka lat temu dotknął ten kraj. Według danych OECD za 2014 rok, spośród innych państw europejskich, za granicą, nie tylko w Europie, mieszka znaczna liczba Portugalczyków, Luksemburczyków czy Litwinów. Poza Europę wyjeżdżają też w dużej liczbie Brytyjczycy i Niemcy. Nowa Europa preferuje w ostatnich latach przede wszystkim jednak Stary Kontynent. Wykres 7. Odsetek obywateli wybranych państw UE mieszkających w krajach OECD, w proc. Źródło: OECD, dane za 2014 rok GDZIE WYJEŻDŻAJĄ? Europejczycy są mobilni, przemieszczają się z kraju do kraju, a rozwój infrastruktury ułatwia poruszanie się praktycznie po całym kontynencie. Przemieszczanie się, emigracja, zmiana miejsca zamieszkania i miejsca pracy może wynikać z wielu powodów. W przypadku bogatych państw Zachodu, jest to bardzo często poszukiwanie bardziej atrakcyjnych warunków klimatycznych czy jeszcze lepszych niż w kraju warunków finansowych. W niektórych przypadkach, jak w Wielkiej Brytanii, mogą na emigrację wpływać również czynniki ekonomiczne, co znajduje w pewnym stopniu wyraz w naszym wskaźniku PKB PPP per capita, który w niektórych krajach, m.in. w Wielkiej Brytanii, jest niższy niż rok wcześniej. Pogorszenie się sytuacji materialnej obywateli państw zamożnych może przyspieszać decyzje o wyjeździe, nie jest ona jednak główną przyczyną emigracji. Emigracja np. z Wielkiej Brytanii, Francji czy Niemiec nie świadczy o złej kondycji tych państw, a co najwyżej o pogorszeniu warunków życia. W przypadku Wielkiej Brytanii na pogorszenie się kondycji ekonomicznej, jako jednej z przyczyn emigracji, może wskazywać office@wei.org.pl, 36

37 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY spadek wyjazdów do tradycyjnie chętne wybieranej przez Brytyjczyków Hiszpanii i wzrost wyjazdów do innych krajów europejskich, być może w związku z oczekiwanymi konsekwencjami Brexitu. Wykres 8. Gdzie emigrują Brytyjczycy Źródło: Eurostat Wykres 9. Gdzie emigrują Francuzi Źródło: Eurostat office@wei.org.pl, 37

38 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Wykres 10. Gdzie emigrują Niemcy Źródło: Eurostat DOKĄD EMIGRUJĄ? Inny charakter ma emigracja obywateli tych państw, których PKB PPP per capita jest na stosunkowo niskim poziomie, w porównaniu z Niemcami, Francją czy Wielką Brytanią. W tym gronie znajdują się takie kraje, jak Bułgaria, Chorwacja, Rumunia, Grecja, Łotwa, Węgry, Polska, Portugalia, Słowacja, Estonia czy Litwa. Emigracja z tych państw ma przede wszystkim podłoże ekonomiczne, wynikające głównie z potrzeby poszukiwania zdecydowanie lepszych warunków życia, lepszych płac i z zapewnienia ekonomicznej egzystencji swoim rodzinom. Jest to grupa prawie dokładnie pokrywająca się z najwyższym odsetkiem emigrantów w krajach Unii Europejskiej. Liderem zestawienia jest Rumunia, której liczba emigrantów przekroczyła 3 mln. Rumuni wyjeżdżają przede wszystkim do Włoch, Litwini do Wielkiej Brytanii, a Portugalczycy do Francji. Spadła liczba ich wyjazdów do Wielkiej Brytanii i do Hiszpanii, a wyjazdy do Niemiec utrzymują się na podobnym poziomie. Generalnie w przypadku czołówki państw, których obywatele najczęściej emigrują do innych krajów europejskich, widać wyraźny wzrost wyjazdów do tych krajów, które od lat są ich głównym miejscem docelowym (poza Irlandczykami, których skala wyjazdów do Wielkiej Brytanii się obniżyła). Liczba Polaków, którzy przebywają w Wielkiej Brytanii przekroczyła 1 milion, wzrosła również w Niemczech. Praktycznie do wszystkich krajów, do których wyjeżdżają Polacy, skala emigracji wzrosła. Zwiększyła się także liczba wyjazdów do Czech i Słowacji. office@wei.org.pl, 38

39 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Tabela 16. Gdzie emigrują Rumuni Włochy Włochy Hiszpania Hiszpania Niemcy Niemcy UK UK Francja Francja Austria Austria Belgia Belgia Grecja Grecja Portugalia Portugalia Tabela 17. Gdzie emigrują Litwini UK UK Niemcy Niemcy Tabela 18. Gdzie emigrują Portugalczycy Francja Francja UK UK Niemcy Niemcy Hiszpania Hiszpania Luksemburg Luksemburg Belgia Belgia Holandia Holandia Włochy Włochy Tabela 19. Gdzie emigrują Chorwaci Niemcy Niemcy Austria Austria Włochy Włochy Słowenia Słowenia Szwecja UK Francja Szwecja office@wei.org.pl, 39

40 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Tabela 20. Gdzie emigrują Bułgarzy Niemcy Niemcy Hiszpania Hiszpania Grecja UK UK Grecja Włochy Włochy Belgia Belgia Austria Austria Holandia Holandia Francja Francja Czechy Czechy Tabela 21. Gdzie emigrują Łotysze UK UK Niemcy Niemcy Tabela 22. Gdzie emigrują Irlandczycy UK UK Hiszpania Hiszpania Niemcy Niemcy Francja Francja Holandia Holandia Belgia Belgia Włochy Włochy Szwecja Szwecja Dania Dania Luksemburg Luksemburg Tabela 23. Gdzie emigrują Polacy UK UK Niemcy Niemcy office@wei.org.pl, 40

41 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY Tabela 24. Gdzie emigrują Estończycy Finlandia Finlandia UK UK Niemcy Niemcy Szwecja Szwecja Tabela 25. Gdzie emigrują Słowacy Czechy Czechy UK UK Niemcy Niemcy Austria Austria Tabela 26. Gdzie emigrują Węgrzy Niemcy Niemcy UK UK Austria Austria Holandia Holandia Słowacja Słowacja Tabela 27. Gdzie emigrują Czesi Niemcy Niemcy UK UK Słowacja Słowacja Austria Austria Włochy Włochy Tabele Źródło: Eurostat Emigracje - przemieszczanie się ludzi jest czymś naturalnym w wolnej gospodarce, gdzie istnieje swobodny przepływ obywateli, a także towarów i usług, który również mobilizuje mieszkańców kontynentu do zmiany miejsca pobytu związany chociażby ze zmianą pracy. Są to zjawiska wynikające z zasad rządzących rynkową gospodarką, w której swoboda przepływu jest zagwarantowana na mocy obowiązujących w UE przepisów. Jak tę sytuację office@wei.org.pl, 41

42 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY zmieni Brexit i opuszczenie Unii przez Wielką Brytanię? Na razie nie widać spadku zainteresowania wyjazdami na Wyspy, wręcz przeciwnie można nawet zaobserwować zwiększony ruch w tę stronę. Nie ma jednak wątpliwości, że wyjście Brytyjczyków z UE zmieni ten stan rzeczy, a być może wpłynie również na charakter emigracji na całym kontynencie. Tabela 28. Kraje z największą liczbą emigrantów z państw UE Zmiana % Niemcy ,84% Wielka Brytania ,17% Hiszpania ,05% Francja ,89% Włochy ,33% Źródło: Eurostat Z punktu widzenia Bilansu, ważna jest ocena skali i charakteru emigracji z perspektywy obywatela Unii, który opuszcza swój kraj, ponieważ uważa, że warunki życia są w nim złe lub niewystarczająco dobre. Jest to defensywne spojrzenie na emigrację, bo wynika z odrzucenia tego stanu egzystencji, jaki istnieje w ojczystym państwie, i poszukiwania, często ryzykownego i obarczonego dużym stopniem niepewności lepszego, bardziej przyjaznego miejsca życia. Możemy założyć, że taki charakter emigracji defensywny i oparty na negatywnej ocenie sytuacji ekonomicznej kraju pochodzenia jest udziałem tych krajów, które mają znaczny udział emigrantów w całej populacji. Są to państwa dotknięte kryzysem, często z wysokim bezrobociem, znajdujące się ciągle w okresie transformacji, a więc w okresie podwyższonej niepewności. Można też założyć, że w Europie, zwłaszcza w Środkowo-Wschodniej, rosną aspiracje związane ze standardem życia i obecne warunki w kraju pochodzenia mimo wyraźnej poprawy, spadku bezrobocia, podwyżek pensji i otwarcia się nowych perspektyw rozwoju - są uznawane za niewystarczające. Europejczycy z państw Europy Środkowo-Wschodniej nie boja się wyjazdów, zwłaszcza, że nie są to wyjazdy na zawsze (kontynent jest niewielki) i zawsze (stosunkowo niedużym kosztem) można wrócić do siebie. REKOMENDACJE Emigracja daje się we znaki gospodarkom, w których przybrała ona masową skalę. Wyjazd do innego państwa, zamieszkanie tam na stałe, sprowadzenie swojej rodziny oznacza dla kraju pochodzenia poważną stratę ludzkiego potencjału. Państwa powinny przeciwdziałać temu zjawisku zapewniając obywatelom odpowiednie warunki rozwoju. Emigracja pogarsza już i tak złą sytuację demograficzną państw, których ona dotknęła w nadmiernym stopniu. Gwałtowny spadek dzietności, wyraźny w wielu office@wei.org.pl, 42

43 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY krajach Europy Środkowo-Wschodniej głównych eksporterów siły roboczej, stwarza poważne zagrożenia dla funkcjonowania systemów emerytalnych. Poziom dzietności w Polsce spadł z 1,87 w 1993 roku do 1,32 w 2016, z 1,897 do 1,40 na Słowacji, z 1,74 do 1,70 na Litwie, z 1,68 do 1,45 na Węgrzech. Konieczne jest prowadzenie aktywnej polityki prorodzinnej, wspieranie aktywności zawodowej młodych małżeństw, zapewnienie rodzinom możliwości godzenia pracy zawodowej z wychowawczą, zwiększenie nakładów na system opieki przedszkolnej i szkolnej, wprowadzenie zachęt umożliwiających przedsiębiorcom zatrudnianie kobiet wychowujących dzieci. Konieczne są także reformy systemu emerytalnego, uwzględniające zmieniającą się sytuację demograficzną. Coraz bardziej istotne staje się stworzenie mechanizmów ułatwiających działalność sektora badawczo-rozwojowego. Ma to kluczowe znaczenie ze względu na możliwość tworzenia przez B+R innowacji technologicznych, umożliwiających rozwój gospodarczy. Nowoczesna i technologicznie sprawna gospodarka, taka jak na Zachodzie, może nie tylko skłonić obywateli do pozostania w kraju, ale również do powrotu z zagranicy. Tworzenie systemu bodźców zachęcających do zwiększania aktywności zawodowej, która w państwach Europy Środkowo-Wschodniej jest stosunkowo niska. Może temu służyć uproszczenie umów o pracę, zwiększenie elastyczności rynku pracy, polegające m.in. na uproszczeniu przepisów regulujących zatrudnienie. Prostsze zasady prowadzenia biznesu zachęcą obywateli do pozostania w kraju. Zwiększenie aktywności zawodowej kobiet nie tylko poprzez poprawienie dostępu do żłobków i przedszkoli, ale również stworzenie mechanizmów ułatwiających włączenie się ojców w proces wychowywania dzieci. Zwiększenie możliwości najmu mieszkań. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej rynek mieszkaniowy jest statyczny, mieszkań nie traktuje się jak dobra materialnego, które można wynająć, wypożyczyć lub sprzedać po korzystnej cenie. Zwiększenie poziomu elastyczności na tym rynku, rozwijanie mechanizmów inwestowania na nim pozwoli zwiększyć dostępność mieszkań, a tym samym może obniżyć ceny najmu. office@wei.org.pl, 43

44 ATRAKCYJNE MIEJSCE ZAMIESZKANIA I PRACY FUNDACJA WARSAW ENTERPRISE INSTITUTE office@wei.org.pl office@wei.org.pl, 44