FORMY HANDLU NA RYNKACH ZORGANIZOWANYCH

Transkrypt

1 FORMY HANDLU NA RYNKACH ZORGANIZOWANYCH Współcześnie występujący bogaty zestaw instytucji rynku klasyfikowany być może według różnych kryteriów, zależności i kierunków zainteresowań. Z reguły rozpatrujemy je w zależności od ich formy zorganizowania. Ogół tych rynków nazywamy też rynkami zorganizowanymi, formalnymi lub instytucjonalnymi. Ich głównym celem jest bowiem organizowanie w określonych formach spotkań handlowowymiennych. Ich oddziaływanie na te sektory gospodarki dla których świadczą swoje usługi jest duże. Jeszcze większy jest ich pośredni wpływ na wymianę międzynarodową. Ich funkcje ulegają też ciągłym zmianom i poszerzaniu pod wpływem przemian występujących w handlu światowym. Dokonując przekształceń form swego działania, pozostają ważnym promotorem rozwoju gospodarki

2 światowej. Szacuje się, że ok. 20% ogólnej wartości handlu światowego odbywa się na tego rodzaju rynkach. Głównym celem rynków formalnych jest organizowanie w określonych formach spotkań handlowych między sprzedającymi a kupującymi. Ich uczestnicy muszą podporządkować się obowiązującym na tych rynkach regulaminom oraz przestrzegać zwyczajów, jakie na nich panują. Do zorganizowanych form wymiany międzynarodowej zaliczane są: targi, giełdy, aukcje, przetargi oraz wolne obszary celne. Targi Targi są najstarszą formą zorganizowanego rynku wymiany. Wywodząc się z pierwotnych rynków lokalnych, w miarę poszerzania zakresu geograficznego oddziaływania poddawane były opiece władzy miejsca targowego, która regulowała na nich stosunki wymienne. Przez wiele stuleci, w zasadzie do wielkiej rewolucji przemysłowej XVIII w. zarówno struktura towarowa jak i uczestników targów nie ulegały zmianie. Handlowano na nich wszelkimi dobrami, początkowo głównie produktami i surowcami pochodzenia rolnego oraz towarami trwałej konsumpcji. Rozwój późnośredniowiecznych manufaktur przydał ofercie targowej grupę produktów przetworzonych i wyrobów rzemieślniczych, a odkrycia geograficzne XVI w. nową grupę dóbr - produkty kolonialne. Targi stały się wówczas najbardziej rozpowszechnionymi miejscami organizacji wymiany. Przedmiotem handlu na nich było to wszystko, co zostało przywiezione i wystawione na sprzedaż. Ten typ targów określany jest mianem targów towarowych. W XIV w. wyłoniły się we Francji dwa typy targów: targi detaliczne (le marche), na których handlowano towarami pierwszej potrzeby i w których mogli brać udział wszyscy chętni, oraz targi hurtowe - ponadregionalne (la foire), w których uczestniczyli producenci i kupcy, zbywający następnie zakupiony towar na targach detalicznych. Szybki rozwój przemysłu w XVII i XVIII w. i związane z nim wzrost zapotrzebowania na surowce oraz zwiększanie się masy towarowej spowodowały trudności w sprawnej organizacji targów. Pojawiły się wówczas nowe formy handlu, jak sprzedaż akwizycyjna i agencyjna, zwłaszcza giełdy i aukcje, które "odciążyły" targi od handlu surowcami. Ważną rolę w ewolucji targów, które przez wieki koncentrowały się na handlu towarowym, odegrało pojawienie się w końcu XIX w. targów wzorców. Ich największy 2

3 rozkwit przypadał na I połowę XX w., a najbardziej znane targi wzorcowe odbywały się w Paryżu, Mediolanie i Lipsku. Dalszy wzrost liczby asortymentów towarów i wynikłe stąd trudności prezentacji w jednym miejscu wszystkich wzorców wpłynęły na rozwój nowego typu targów - targów branżowych, (np. Targi Rolnicze w Nowym Sadzie w Jugosławii, Brytyjskie Targi Przemysłowe w Birmingham itp.) a następnie coraz węższych, wyspecjalizowanych imprez targowych. Początkowo prezentowały dorobek wielkich grup towarowych, np. jako targi rolnictwa, targi produktów przemysłu chemicznego itp., ale w miarę pogłębiania się międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji produkcji, zaczęto dzielić ich ekspozycje na coraz węższe, wyspecjalizowane rynki branżowe. Najnowszy typ targów to targi myśli naukowo-technicznej, na których przedmiotem wymiany są patenty, know-how, dokumentacje techniczne itd. Współczesne targi klasyfikujemy wg kryteriów: geograficznego i rzeczowego. W podziale geograficznym rozróżniamy targi regionalne, krajowe i międzynarodowe. Przykładem organizatora targów regionalnych są Stany Zjednoczone, gdzie corocznie organizowanych jest kilka tysięcy regionalnych spotkań targowych tzw. trade-shows, łączących w sobie elementy pokazu, handlu oraz festynu, organizowanych w skali regionu. Również we Francji corocznie odbywa się ponad 100 prowincjonalnych i regionalnych imprez targowych. Na targach krajowych wystawcami są z reguły przedsiębiorcy krajowi, których produktami zainteresowani są kupcy krajowi oraz konsumenci (publiczność), dla których często organizator otwiera kiermasze produktów eksponowanych w halach wystawowych. W sprzyjających warunkach ekspozycja targów krajowych przyciąga interesantów zagranicznych. Przykładem są Targi Szwajcarskie, których ekspozycje organizują producenci szwajcarscy, natomiast popyt tworzą przedsiębiorcy krajowi i zachęcani specjalnymi akcjami reklamowymi interesanci z innych krajów czy kontynentów. Podobny układ oferty targowej mają Targi Krajowe i im podobne Targi Konsumpcyjne w Poznaniu-odbywane kilkakrotnie w ciągu roku. Targi międzynarodowe stanowią najwyższą formę targów. Skupiają na swoim terenie wystawców i interesantów zarówno krajowych jak i zagranicznych. Cieszą się z reguły opieką i poparciem władz i są przez nie oficjalnie rekomendowane jako reprezentatywne targi danego kraju. Wiąże się to z przyznawaniem uczestnikom przywilejów komunikacyjnych, transportowych, celnych, dewizowych i innych. W klasyfikacji rzeczowej rozróżniamy targi: ogólnobranżowe, wielobranżowe i 3

4 jednobranżowe. Współcześnie liczba targów ogólnobranżowych oferujących towary wszelkich branż, jest niewielka. Z uwagi na trudności prezentacji wzorców wszelkich branż wiele z nich przekształcono w targi wielobranżowe, w których uczestniczą tylko regulaminem wytypowane gałęzie produkcji. Są one eksponowane w odrębnych terminach. Targi jednobranżowe (salony specjalistyczne) organizują ekspozycję towarów jednej branży. Są na nich oferowane zazwyczaj nowe osiągnięcia techniczne lub technologiczne danej branży. Towarzyszą im sympozja, konferencje naukowe i spotkania specjalistów. Współczesne targi spełniają dwie podstawowe funkcje: - kreatora rynku, która przejawia się w tym, że towar zostaje zaprezentowany po to, aby znalazł swego nabywcę, - informacyjną, polegającą na prezentacji towaru, której towarzyszą różne formy informacji i zachęty pobudzające zainteresowanie oferowanym do sprzedaży towarem. Uczestnikami rynku targowego są: przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe i usługowe, prowadzące działalność gospodarczą. Biorą oni udział zarówno jako wystawcy oferujący dobra swojej produkcji, jak i jako zainteresowani nabyciem potrzebnych w ich działalności produkcyjnej dóbr. Przedmiotem zawieranych na targach transakcji są towary, zarówno z grupy inwestycyjnych jak i konsumpcyjnych trwałego użytku, a także produkty żywnościowe i surowce. Coraz częściej na targach oferuje się różnego rodzaju usługi zarówno dla uczestników targu jak i ogólnego znaczenia. Nasilenie protekcjonizmu państwa w stosunkach międzynarodowych powoduje współcześnie wzrost ingerencji państwa w działalność targową. Targi są coraz bardziej podporządkowywane celom polityki gospodarczej i handlowej państwa. Trudno jest ściśle określić liczbę organizacji targów istniejących w świecie. Największe z nich, zrzeszone są w Związku Targów Międzynarodowych (Union des Foires Internationales - UFI) z siedzibą w Paryżu. Aktualnie członkami UFI jest ponad 500 rynków targowych na wszystkich kontynentach. Giełdy Giełdy to organizowane w ustalonym miejscu i czasie spotkania handlowe, na których są sprzedawane ściśle określone towary po cenach ogłaszanych w codziennych notowaniach. 4

5 Początki giełdy sięgają czasów średniowiecza i wiążą się ze spotkaniami kupców miast włoskich, w trakcie których dokonywano obrotu różnymi należnościami i walorami pieniężnymi. Z czasem spotkania takie upowszechniły się również w portach i miastach północno-zachodniej Europy, a transakcje rozszerzono na niektóre towary, zwłaszcza pochodzenia kolonialnego (np. pieprz, muszkat, surowce włókiennicze, zboże). Szybki rozwój giełd nastąpił w XVII i XVIII w. i był wynikiem gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na surowce przemysłowe i produkty rolne. Transakcje giełdowe ograniczono wówczas do kilku wytypowanych towarów o charakterze jednorodnym; udoskonalono także technikę ich zawierania. Współczesne giełdy poddane są regulacji i kontroli ze strony państwa, które udziela koncesji na ich działalność i określa sposoby ich nadzorowania. Statut i regulamin działania określają cel giełdy, prawa i obowiązki członków, organizację władz, warunki i technikę zawierania transakcji, formy rozstrzygania sporów i reklamacji. Władzami giełdy są: - walne zgromadzenie członków, - rada giełdy, - sąd rozjemczy, - komisje giełdy (np. dyscyplinarna, notowań). Członkiem giełdy może być osoba fizyczna lub prawna przyjęta przez radę giełdy. Są to zazwyczaj osoby cieszące się dużym autorytetem, producenci i kupcy towarów będących przedmiotem obrotu na danej giełdzie. Oprócz członków giełdy jej uczestnikami są maklerzy i brokerzy, którzy nie mają praw czynnego i biernego wyboru do władz giełdy, ale mają prawo brania udziału w zebraniach i transakcjach giełdy, oraz członkowie stowarzyszeni, którzy mogą zawierać transakcje za pośrednictwem pełnego członka giełdy lub maklera. Ze względu na zakres rzeczowy transakcji rozróżniamy giełdy towarów, usług oraz walorów. Te ostatnie nie będą przez nas omawiane. Giełdy towarów. Przedmiotem obrotów na giełdach towarów są towary masowe o wspólnych cechach typowych, takie jak: zboża i rośliny przemysłowe, produkty zwierzęce, metale i surowce przemysłowe. Obrót towarami może być prowadzony na podstawie ich próbek lub określenia jakości standardowej, bez fizycznego przedkładania towaru. Ogół transakcji giełdowych dzielimy na: - transakcje rzeczywiste lub efektywne (tzw. spot), których celem jest rzeczywiste 5

6 przeniesienie prawa własności ze sprzedającego na kupującego, - transakcje terminowe zawierane w celach spekulacyjnych lub dla zabezpieczenia się przed niekorzystnymi zmianami cen w przyszłości. Większość transakcji giełdowych jest zawierana w celach spekulacyjnych. Partnerzy dokonują fikcyjnego obrotu towarem, ustalając ściśle określony termin realizacji transakcji. Obie strony liczą, że w tym czasie nastąpią korzystne dla nich zmiany ceny towaru: sprzedający - że jego cena spadnie, kupujący - że wzrośnie. W określonym w kontrakcie dniu następuje likwidacja transakcji poprzez kasę rozrachunkową giełdy i wypłacenie ewentualnej różnicy ceny. Współcześnie asortyment dóbr będących przedmiotem obrotu giełdowego jest systematycznie poszerzany. Uważa się, że obrót giełdowy bardziej sprzyja stabilizacji cen światowych niż handel wolnorynkowy czy też międzynarodowe porozumienia towarowe. Do najważniejszych giełd towarów, które wpływają na międzynarodowe obroty danym produktem, należy zaliczyć: - giełdy zbożowe w Chicago, Winnipeg i Rotterdamie, - giełdy cukru w Nowym Jorku, Londynie i Paryżu, - giełdy bawełny w Bombaju, Bremie, Nowym Jorku, - giełdy chmielu w Londynie, - giełdy węgla w Londynie - giełdy surowców oleistych w Londynie i Rotterdamie, - giełdy skór w Chicago i Liverpoolu, - giełdy metali nieżelaznych w Londynie (London Metal Exchange), w Nowym Jorku (Comex) oraz w Tokio, - giełdy produktów naftowych w Amsterdamie, Chicago i Nowym Jorku. Należy nadmienić, że w polskim prawie (według stanu na początek 1999 r.) brak jest przepisów regulujących powstawanie i działalność giełd towarów. Funkcjonujące w większych miastach tzw. giełdy towarów są w istocie spółkami prowadzącymi sprzedaż hurtową, zarówno płodów rolnych, jak i towarów nie uznawanych za tradycyjne towary giełdowe (np. maszyny rolnicze, tkaniny, odzież). Działają one na podstawie własnych regulaminów i statutów, które znacznie różnią się między sobą i odbiegają od reguł obowiązujących na współczesnych giełdach towarów innych krajów. Giełdy usług. Przedmiotem transakcji na giełdach usług są usługi transportowe lub frachtowe, ubezpieczeniowe oraz pośrednictwa transakcyjnego. 6

7 Wartość umów zawieranych za pośrednictwem tych giełd, w porównaniu do wartości transakcji zawieranych na giełdach walorów lub na giełdach towarów, jest niewielka. Mają one jednak określony wpływ na kształtowanie się międzynarodowych cen usług. Ich notowania są często wskazaniem dla ustalenia cen w umowach o usługę na wolnym rynku. Giełdy usług powstały stosunkowo niedawno - w XX w. gdy gwałtownie rosła wymiana międzynarodowa. Giełdy frachtów. Transakcje zawierane na tych giełdach obejmują usługi transportu wodnego - morskiego i śródlądowego. Kontrakty są zawierane na transport czarterowany. Publikowane przez giełdę frachtów notowania stanowią często podstawę ustalania stawek przewozowych w transakcjach pozagiełdowych. Współcześnie liczba i wartość umów frachtowych zawieranych poprzez giełdy systematycznie maleje, ze względu na upowszechnianie się formy długookresowych kontraktów przewozowych (czarter na czas). Ponadto część umów przewozowych jest zawierana na giełdach towarów. Największe światowe giełdy frachtów (bądź towarowo-frachtowe) to: - The Baltic Mercantile and Shipping Exchange w Londynie (towarowo-frachtowa), - New York Ship and Cargo Brokers Exchange (frachtów), - New York Produce Exchange (towarowo-frachtowa), - Piraeus Exchange (żeglugowa), - Tokyo Exchange (żeglugowa), - Giełda w Hamburgu (towarowo-frachtowa), - Giełda w Hongkongu (frachtowa), - Borsa Merci di Genowa (towarowo-frachtowa), - Duisburg, Rotterdam, Antwerpia (żeglugi śródlądowej). Giełdy ubezpieczeń. W krajach wysoko rozwiniętych istnieje wiele związków i organizacji ubezpieczycieli koordynujących działalność ubezpieczeniową oraz reasekuracyjną w skali poszczególnych państw, a także w skali międzynarodowej. Najbardziej znaną i najsilniej oddziałującą na rynek ubezpieczeń w świecie jest Korporacja Lloydsa (Corporation of Lloyds) w Londynie, zwana giełdą ubezpieczeń. Korporacja - istniejąca od 1811 r. - zrzesza 26 tysięcy członków zgrupowanych w branżowe syndykaty zatrudniające maklerów, którzy w ich imieniu przyjmują ryzyka ubezpieczeń. Głównym źródłem wpływów Korporacji Lloydsa (ok. 50%) są ubezpieczenia środków transportu. Wachlarz usług Korporacji jest jednak znacznie bogatszy i obejmuje m.in. ubezpieczenia samolotów, rafinerii, platform wiertniczych, fabryk, agencji lotniczych, 7

8 ekspedycji polarnych. Notowania stawek ubezpieczeniowych, które prowadzi Korporacja, stanowią podstawę negocjacyjną dla zawierających umowy ubezpieczeniowe na całym świecie. Giełdy usług transakcyjnych. Przedmiotem transakcji na tych giełdach są różnorakie usługi pośrednictwa i wspomagania w zawieraniu transakcji handlowych i finansowych. Przykładem jest powołana w 1987 r. giełda transakcji barterowych i płatności dewizowych w Miami na Florydzie. Koncentruje ona w jednym miejscu i czasie pośrednictwa w realizacji transakcji barterowych - głównie z krajami Ameryki Łacińskiej - oraz w uruchamianiu zablokowanych kapitałów. Giełdy usług transakcyjnych są nową, dopiero kształtującą się formą rynku zorganizowanego. Ich liczba od lat 80-ych wzrasta przede wszystkim na rynku amerykańskim, gdzie nastawione są na pośredniczenie w stosunkach wymiennych z krajami Ameryki Łacińskiej, oraz w Europie Zachodniej, gdzie specjalizują się w organizacji handlu wymiennego z krajami Afryki i Dalekiego Wschodu. Aukcje Przez aukcje należy rozumieć sprzedaż w formie przetargu towarów, których wartość rynkową bardzo trudno z góry ustalić. Do typowych towarów aukcyjnych należą: drewno, tytoń, herbata, owoce, ryby, futra, diamenty, a także kwiaty, antyki i obrazy. Najbardziej charakterystyczną cechą aukcji jest fakt bezpośredniej i publicznej konkurencji, w danym miejscu i czasie, między potencjalnymi nabywcami danej rzeczy. Towar na aukcji jest sprzedawany w drodze licytacji temu spośród uczestników, który zaoferował najwyższą cenę. Zainteresowani nabyciem określonego towaru korzystają często z pośrednictwa brokerów, którzy lepiej znają zwyczaje panujące na danej aukcji. Wyróżnia się aukcje regularne, które odbywają się w określonych terminach i w tym samym miejscu, oraz aukcje nieregularne - organizowane dla upłynnienia towarów, które nie znalazły nabywcy w normalnym trybie. Najbardziej znanymi aukcjami surowców są: - aukcje wełny w Australii i Nowej Zelandii, - aukcje kauczuku w Singapurze, - aukcje herbaty w Kalkucie, 8

9 - aukcje skór surowych w Amsterdamie, - aukcje skór zwierząt futerkowych w Sankt Petersburgu i Kopenhadze. Znaną w świecie aukcją towarów jednostkowych jest aukcja koni w Janowie Podlaskim organizowana przez PHZ Animex. Przetargi Przetargi polegają na publicznym zakupie lub sprzedaży towarów bądź usług w najkorzystniejszych warunkach i cenach. Mają one charakter zorganizowanego konkursu, w którym uczestniczy wielu ubiegających się o dokonanie transakcji, a organizator wybiera spośród nich oferenta proponującego najlepsze warunki. W odróżnieniu od aukcji, na której cenę wyznaczają bezpośrednio konkurujący ze sobą nabywcy, przetarg cechuje pisemne zgłaszanie ofert, przez co oferenci nie mają możliwości konfrontowania swoich propozycji z propozycjami innych uczestników przetargu. Forma przetargu stwarza potencjalnym oferentom najbardziej wyrównane szanse ubiegania się o zawarcie kontraktu, sprzyja najefektywniejszemu wydatkowaniu funduszy przeznaczonych na zakup towaru czy realizację inwestycji, a także zabezpiecza przed wystąpieniem takich ujemnych zjawisk, jak np. korupcja, marnotrawstwo lub nieuzasadnione faworyzowanie niektórych tylko dostawców czy wykonawców. W handlu międzynarodowym przetargi ogłaszane są na ogół przez państwo, organizacje gospodarcze, ponadnarodowe przedsiębiorstwa itd. i dotyczą zakupu towarów bądź realizacji inwestycji o dużej wartości. W drodze przetargu dokonuje się zwłaszcza zakupu kompletnych obiektów przemysłowych i dużych robót publicznych, jak np. budowa dróg, linii kolejowych, lotnisk. Istnieją dwa rodzaje przetargów: publiczne i zamknięte. Do przetargów publicznych, ogłaszanych w dziennikach urzędowych lub czasopismach fachowych, może przystąpić każdy, kto spełnia stawiane w ogłoszeniu warunki. Przetargi zamknięte nie są podawane do publicznej wiadomości; do udziału w nich zapraszane są wybrane firmy. Bank Światowy zobowiązuje wręcz swoich pożyczkobiorców do dokonywania zakupów, na które udzielona została pożyczka, w trybie przetargów. Mogą w nich uczestniczyć w charakterze oferentów firmy z krajów będących członkami Banku. Należy dodać, że na mocy układu o stowarzyszeniu pomiędzy Wspólnotą Europejską a 9

10 Polską przedsiębiorstwa polskie uzyskały dostęp do przetargów na realizację zamówień publicznych na terytorium Wspólnoty na warunkach nie mniej korzystnych niż przedsiębiorstwa Wspólnoty. Polska jest zobowiązana z kolei zapewnić taki dostęp przedsiębiorstwom Wspólnoty utworzonym w Polsce z chwilą wejścia w życie układu, a pozostałym firmom wspólnotowym - do końca okresu przejściowego. Wolne obszary celne Wolne obszary celne to miejsca, w których są składowane towary bez uprzedniego dokonywania odpraw celnych. Ceny takich towarów nie są obciążone opłatą celną i wskutek tego są one z reguły niższe od cen identycznych towarów sprzedawanych w powszechnej sieci handlowej. Poddanie ich odprawie celnej następuje dopiero z chwilą, gdy zostaną wprowadzone w obręb obszaru celnego kraju, do którego zostały zakupione. W wolnych obszarach celnych, w zależności od ich rodzaju, mogą być zlokalizowane magazyny, składy konsygnacyjne, a także zakłady przemysłowe przetwarzające nie obciążone cłami surowce pochodzenia zagranicznego. Wynikają stąd różne ich nazwy, np.: - wolne porty, m.in. w Hamburgu, Bremie, Bremerhaven, Kilonii, Kopenhadze, Malm&, Sztokholmie, - portowe strefy wolnocłowe, np. w hiszpańskich portach: Barcelonie, Kadyksie i Vigo, w greckich: Pireusie i Salonikach, - strefy wolnego handlu w Singapurze i Hongkongu, strefy handlu zagranicznego w Trieście i Wenecji, - wolne składy w Genui, Palermo, Bilbao, w portach Finlandii, - publiczne lub prywatne sklepy wolnocłowe w portach Belgii i Holandii. Zastępczą formą wolnych obszarów celnych są sklepy wolnocłowe (duty free shops) zlokalizowane na przejściach granicznych. 10

11 11