EUROPEJSKI SEMESTR ZESTAWIENIE INFORMACJI TEMATYCZNYCH WŁĄCZENIE SPOŁECZNE

Transkrypt

1 EUROPEJSKI SEMESTR ZESTAWIENIE INFORMACJI TEMATYCZNYCH WŁĄCZENIE SPOŁECZNE 1. WPROWADZENIE Walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jest dla Komisji Europejskiej priorytetem politycznym. W 2010 r. elementy te włączono do strategii Europa 2020 na rzecz zatrudnienia i wzrostu gospodarczego, która opiera się na tworzeniu miejsc pracy i walce z ubóstwem. Jednym z pięciu głównych celów strategii jest uchronienie co najmniej 20 mln osób przed zagrożeniem ubóstwem lub wykluczeniem społecznym do 2020 r., co ograniczy ubóstwo z 116,4 mln w 2008 r. 1 do 96,4 mln w przeciągu dziesięciolecia. W następstwie globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego Europa oddaliła się jednak od realizacji swojego celu w zakresie ograniczania ubóstwa. Wzrost w zakresie działalności gospodarczej i poprawiające się warunki na rynku pracy sprawiły, że w większości państw członkowskich od 2013 r. nastąpiła ogólna poprawa warunków społecznych. Uruchomienie Europejskiego filara praw socjalnych nadaje nowy impuls staraniom w walce z ubóstwem. Filar powinien stanowić ramy oceny funkcjonowania polityki społecznej i zatrudnieniowej w państwach członkowskich oraz stymulować wprowadzanie reform na szczeblu krajowym. W bardziej ogólnym ujęciu wytycza on nowy kierunek w budowaniu bardziej sprawiedliwej Europy i w umacnianiu wymiaru socjalnego, dzięki wskazywaniu kursu w takich obszarach jak sprawiedliwość społeczna, awans społeczny, a także ograniczanie ubóstwa i nierówności dochodowych. Niniejszy dokument ma na celu przedstawienie zwięzłego przeglądu kwestii włączenia społecznego w Unii Europejskiej 2. Ma on następującą strukturę: po pierwsze wprowadzono w nim pojęcia i sposoby pomiaru ubóstwa i wykluczenia społecznego; następnie przedstawiono przegląd obecnych wyzwań w UE; na końcu omówiono szczególne narzędzia polityki umożliwiające włączenie społeczne. Dalsze informacje związane z tym obszarem polityki można znaleźć w uzupełniających zestawieniach informacji tematycznych dotyczących aktywnej polityki rynku pracy, adekwatności i stabilności świadczeń emerytalnych, zdrowia i systemu opieki zdrowotnej, umiejętności na rynku pracy, systemów podatkowych i administracji podatkowej, systemów ustalania wynagrodzenia, rozwiązania problemu nierówności. 1 W porównaniu z ostatnimi dostępnymi danami AROPE (z 2008 r.) w momencie uzgodnienia strategii Europa 2020 w 2010 r. 2 O ile nie wskazano inaczej, dane w niniejszym zestawieniu informacji dotyczą państw UE-28. Strona 1

2 2. WYZWANIA POLITYCZNE: PRZEGLĄD WYNIKÓW W PAŃSTWACH UE 2.1. Pomiar ubóstwa i wykluczenia społecznego Ubóstwo i wykluczenie społeczne są zjawiskami złożonymi, a ich pomiar wymaga przyjęcia wielowymiarowego podejścia. W związku z tym UE wykorzystuje zestaw wskaźników, aby ocenić postępy w dążeniu do celu UE w zakresie walki z ubóstwem. Główny wskaźnik służy do pomiaru liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wskaźnik AROPE). Wielkość tę definiuje się przy użyciu trzech głównych wskaźników: wskaźnik dotyczący zagrożenia ubóstwem (ubóstwem względnym lub dochodowym) służy do pomiaru odsetka osób żyjących w gospodarstwie domowym o ekwiwalentnym dochodzie do dyspozycji netto poniżej progu zagrożenia ubóstwem ustalonego na 60% krajowej mediany (po transferach socjalnych). Próg wynoszący 60% mediany jest progiem standardowym i reprezentuje poziom dochodu, który uznaje się za konieczny, aby prowadzić godne życie. Osoby żyjące w gospodarstwie domowym, w którym ekwiwalentny dochód do dyspozycji netto jest poniżej progu, uznaje się za osoby zagrożone ubóstwem; wskaźnik dotyczący pogłębionej deprywacji materialnej służy do pomiaru odsetka osób, których warunki życia są ograniczone ze względu na brak środków i które nie mogą pozwolić sobie na zaspokojenie niektórych potrzeb, jakie w normalnych warunkach wskazują na godny poziom życia w danym społeczeństwie. Określa on brak możliwości realizacji ze względów finansowych przynajmniej czterech z dziewięciu szczególnych potrzeb 3 ; wskaźnik dotyczący gospodarstw domowych o małej intensywności pracy służy do pomiaru odsetka populacji w wieku 0 59 lat żyjącego w gospodarstwach domowych, w których osoby w wieku produkcyjnym przepracowały w minionym roku poniżej 20% swojego łącznego potencjału pracy. Osoby uznaje się za zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, gdy dotyczy ich co najmniej jeden z trzech opisanych powyżej wymiarów ubóstwa. Niektóre osoby są dotknięte jednocześnie dwoma lub nawet trzema rodzajami ubóstwa. Dlatego obliczanie sumy dla każdego wskaźnika może oznaczać, że niektóre przypadki są liczone kilkakrotnie (zob. wykres 1). W tablicy wskaźników społecznych, stosowanej w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych, przyjęto wielowymiarowe podejście strategii Europa 2020 i dołączono dodatkowe wskaźniki pomiaru ubóstwa. Są one następujące: wskaźnik dotyczący poważnej deprywacji mieszkaniowej, który mierzy się jako odsetek populacji zajmującej mieszkania uważane za przeludnione, a zarazem odznaczające się występowaniem co najmniej jednego wyróżnika deprywacji mieszkaniowej: 1) nieszczelnym dachem; 2) brakiem wanny, prysznica lub wewnętrznej toalety ze spłuczką; lub 3) niedoświetleniem mieszkania; 3 1) terminowe uiszczanie opłat związanych z mieszkaniem oraz terminowy spłaty rat i kredytów; 2) odpowiednie ogrzewanie gospodarstwa domowego; 3) możliwość pokrycia niespodziewanego wydatku; 4) jedzenie mięsa, ryb lub wegetariańskiego odpowiednika co drugi dzień; 5) opłacenie tygodniowego wyjazdu na wypoczynek raz w roku; 6) posiadanie samochodu; 7) pralki; 8) kolorowego telewizora; 9) telefonu. Strona 2

3 wskaźnik zagrożenia ubóstwem osób pracujących, który mierzy się jako odsetek osób pracujących o ekwiwalentnym dochodzie do dyspozycji netto poniżej progu zagrożenia ubóstwem ustalonego na 60% krajowej mediany (po transferach socjalnych). Wraz ze wskaźnikami ubóstwa pomiary 4 nierówności dochodowych umożliwiają szersze spojrzenie na zjawisko wykluczenia społecznego: współczynnik Giniego najpowszechniej stosowany pomiar nierówności. Służy on do pomiaru rozłożenia dochodów w obrębie kraju lub regionu. Im współczynnik ma wyższą wartość, tym większa jest nierówność, przy czym współczynnik równy 0 wskazuje idealną równość (każdy ma taki sam dochód), a współczynnik równy 100 wskazuje całkowitą nierówność; wskaźnik zróżnicowania kwintylowego (zwany również nierównością rozkładu dochodów S80/S20 ) pozwala oszacować rozbieżność dochodów uzyskanych przez 20% populacji o najwyższym poziomie dochodów (najwyższy kwintyl) i dochodów uzyskanych przez 20% populacji o najniższym poziomie dochodów (najniższy kwintyl). Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) stanowi główne źródło statystyk na temat dochodów, ubóstwa, włączenia społecznego i warunków życia. Główną zaletą tego badania jest to, że uwzględnia ono szczegółowe dane na temat osób i gospodarstw domowych zgromadzone w zharmonizowany sposób we wszystkich państwach członkowskich, co umożliwia porównanie między poszczególnymi krajami. Natomiast główne ograniczenie polega na tym, że dane na potrzeby analizy i 4 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat rozwiązania problemów nierówności. sprawozdawczości są udostępniane z dwuletnim opóźnieniem Przegląd wyników Wskaźnik ubóstwa lub wykluczenia społecznego spadł do poziomu sprzed kryzysu finansowego z 2008 r. W 2016 r. 6 ok. 118 mln osób, czyli 23,5% europejskiej populacji 7, było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (zob. tabela 1 w załączniku), w 2012 r. zaś odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w UE wynosił niemal 25%. W 2016 r. ubóstwo dochodowe pozostaje najbardziej powszechną formą ubóstwa, którą dotkniętych jest blisko 87 mln osób (17,3%). Liczba osób ciepiących na skutek pogłębionej deprywacji materialnej zmniejszyła się już czwarty rok z rzędu. Zgodnie ze wstępnymi danymi za 2016 r. wskaźnik ten wyniósł 7,5% (37,8 mln osób), czyli osiągnął najniższy poziom zarejestrowany w UE od 2005 r. Poziom małej intensywności pracy, z wynikiem 10,4% (38,8 mln osób), pozostaje poniżej liczby z 2008 r. (9,2%). Dalsza poprawa warunków na rynku pracy i wzrost w zakresie działalności gospodarczej sprawiły, że odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących spadł w 2015 r. po raz pierwszy od 2008 r. Mimo ostatniej poprawy sytuacji w zakresie ubóstwa nierówności dochodowe wciąż są wysokie, co wskazuje na trwający problem 5 Na przykład w 2017 r. Eurostat publikuje dane za 2016 r. w oparciu o dochody z 2015 r. 6 Dane szacunkowe za rok dochodowy W momencie publikacji niniejszego dokumentu dane dotyczące Irlandii nie były jeszcze dostępne. 7 Łączna liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest niższa niż suma liczby osób w każdej z trzech form ubóstwa lub wykluczenia społecznego. Dzieje się tak dlatego, że na niektóre osoby jednocześnie wpływa więcej niż jedna z takich sytuacji. Strona 3

4 dotyczący sprawiedliwego rozkładu dochodów w populacji. Nierówność rozkładu dochodów S80/S20 wykazywała w ostatnich latach tendencję zwyżkową i w 2016 r. wyniosła 5,1. Tendencję zwyżkową zaobserwowano również w przypadku współczynnika Giniego, który w 2015 r. wyniósł 31. Wyniki dotyczące ubóstwa i wykluczenia społecznego na poziomie UE, obliczone jako średnia ważona wyników krajowych, kryją znaczne różnice występujące wśród państw członkowskich (zob. wykres 2). W 2016 r. niemal jedna trzecia populacji w czterech państwach członkowskich była zagrożona ubóstwem lub wykluczeniem społecznym: w Bułgarii (40,4%), w Rumunii (38,3%), w Grecji (35,6%) i na Litwie (30,1%). Z kolei najniższe poziomy zgłaszano w Czechach (13,3%), Finlandii (16,6%) i Holandii (16,7%) (zob. tabela 1 w załączniku). Dynamika ubóstwa również różni się w zależności od grupy wiekowej i wykształcenia populacji. Największym narażeniem wydaje się charakteryzować kilka grup społecznych: osoby młode, dzieci, osoby niepełnosprawne, bezrobotni i obywatele państw trzecich. Blisko jedna trzecia młodzieży w Europie jest narażona na zwiększone zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Bezrobocie młodzieży zmniejszyło się trzeci rok z rzędu i w 2016 r. wyniosło 18,7%. Wskaźnik ten jest wciąż wyższy od poziomu sprzed kryzysu z 2008 r. (15,6%). Jednocześnie w 2016 r. niemal jedna trzecia (30,5%) młodych osób (w wieku lat) była zagrożona ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Dzieci są kolejną grupą o podwyższonym zagrożeniu ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. W 2016 r. zagrożenie to w odniesieniu do dzieci (0 17 lat) wynosiło 26,4%, czyli więcej niż zagrożenie dotyczące osób w wieku produkcyjnym (18 64 lata, 24,2%) lub osób starszych (65+ lat, 18,3%). Podatność dzieci na zagrożenie w znacznym stopniu wynika ze statusu, jaki ich rodzice mają na rynku pracy, szczególnie gdy łączy się to z ograniczonym dostępem do usług socjalnych i niskim wsparciem dochodów. Osoby niepełnosprawne są również w znacznie większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. W 2015 r. wśród osób niepełnosprawnych w UE 30,2% (31 mln osób) było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, czyli znacznie więcej niż w przypadku osób, które nie są dotknięte niepełnosprawnością (20,8%). Zagrożenie to wzrasta wraz ze stopniem niepełnosprawności, osiągając w 2014 r. w UE wartość 36,7% wśród osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. W 2016 r. zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym wśród osób bezrobotnych wyniosło 67,1%. Ponadto liczba długotrwale bezrobotnych wyniosła niemal 48% łącznej liczby osób bezrobotnych. Taki rozwój spraw jest szczególnie niepokojący, gdyż długie okresy bezrobocia mogą prowadzić do poważnej degradacji umiejętności, a osoby, które go doświadczają, są w większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Wskutek długotrwałego bezrobocia wiele osób traci również jakąkolwiek formę wsparcia dochodu lub ochrony socjalnej. Bycie zatrudnionym nie zawsze chroni przed ubóstwem, zważywszy że wzrost ubóstwa pracujących jest kolejną niepokojącą tendencją. W 2015 r. 9,5% osób pracujących zgłaszało niewystarczające zarobki, co stanowi wzrost względem poziomów z 2008 r. 8 (8,5%). Zmiana ta wynika z 8 UE-27, dane za 2008 r. dotyczące HR nie są dostępne. Strona 4

5 rozpowszechnienia umów o pracę na czas określony i pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy. Takie formy zatrudnienia często wiążą się z niższym wynagrodzeniem i z mniejszą intensywnością pracy głównymi czynnikami stojącymi za rosnącym zagrożeniem ubóstwem 9. Z drugiej strony takie rodzaje umów są ściśle związane z tendencjami dotyczącymi cyfryzacji pracy, naciskiem na większą równowagę między życiem zawodowym a prywatnym i reintegracją zawodową kobiet posiadających dzieci. jak Romowie. Sytuacja populacji, której miejsce urodzenia znajduje się poza UE, jest w UE szczególnie istotna w świetle rosnącej potrzeby odpowiedzi na napływ osób ubiegających się o azyl. W 2015 r. zagrożenie ubóstwem lub włączeniem społecznym wśród osób urodzonych poza UE oszacowano na 39,1%, co stanowi niemal dwukrotność zagrożenia dotyczącego populacji urodzonej w UE (21,6%). Inne grupy 10 dotknięte ubóstwem lub wykluczeniem społecznym obejmują osoby samotnie wychowujące dzieci, rodziny wielodzietne oraz mniejszości takie Wykres 1 Liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym przeanalizowana według rodzaju wskaźników, UE-28, 2015 r.* (w mln) Źródło: Eurostat (internetowy kod danych: t2020_51, t2020_52, t2020_53 oraz ik_pees01) * Obszary przecięcia wskaźników ubóstwa za 2016 r. nie były dostępne w momencie publikacji niniejszego dokumentu. 9 Employment and Social Developments in Europe (ESDE) 2016, s Porównywalne dane UE nie są dostępne w odniesieniu do wszystkich tych grup. Strona 5

6 3. NARZĘDZIA POLITYCZNE POZWALAJĄCE SPROSTAĆ WYZWANIOM POLITYCZNYM Zapobieganie ubóstwu, wykluczeniu społecznemu i nierówności oraz ograniczanie ich w dużej mierze zależy od działań i reform podejmowanych w państwach członkowskich. Rolą UE jest wspieranie i uzupełnianie polityki państw członkowskich w obszarze włączenia społecznego i ochrony socjalnej za sprawą wskazówek politycznych i finansowego wsparcia reform. Podejście UE dotyczące aktywnego włączenia 11 ma na celu: (i) pomoc osobom zdolnym do pracy w znalezieniu trwałego zatrudnienia o wysokiej jakości; (ii) zapewnienie zasobów na rzecz osób niezdolnych do pracy, które będą wystarczające, aby umożliwić godne życie; (iii) zapewnienie wsparcia na rzecz uczestnictwa w życiu społecznym. Podejście to opiera się na trzech elementach: odpowiednim wsparciu dochodów, rynku pracy sprzyjającemu włączeniu społecznemu i dostępie do wysokiej jakości usług. Zapewnianie odpowiedniego wsparcia dochodów dla wszystkich przy jednoczesnym unikaniu bezrobocia lub pułapek socjalnych w odniesieniu do osób zdolnych do pracy; Tworzenie rynków pracy sprzyjających włączeniu społecznemu dzięki zapewnianiu wszystkim możliwości uzyskania pracy zarobkowej i płacy zapewniającej utrzymanie na minimalnym poziomie. Rynki pracy sprzyjające włączeniu społecznemu opierają się m.in. na aktywnej polityce rynku pracy usprawniającej Wykres 2 Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (2016 r.): wartości znormalizowane UE- 28=0 Bułgaria Rumunia Grecja Litwa Włochy Łotwa Chorwacja Hiszpania Cypr Węgry Irlandia* Portugalia Estonia UE (28 państw) Wielka Brytania Polska Belgia Malta Luksemburg Niemcy Słowenia Szwecja Francja Słowacja Austria Holandia Dania Finlandia Czechy Źródło: Eurostat, EU-SILC, internetowy kod danych: tsdsc100 * W momencie publikacji niniejszego dokumentu dane dotyczące Irlandii nie były dostępne, w związku z czym zamiast nich zastosowano dane z 2015 r. 11 Zob. zalecenie Komisji w sprawie aktywnej integracji osób wykluczonych z rynku pracy (2008/867/WE) oraz dokument roboczy służb Komisji w sprawie wdrażania [SWD(2017) 257 final]. łączenie pracowników i miejsc pracy i pomagają utrzymać osobie bezrobotnej kontakt z rynkiem pracy 12 ; 12 Zob. Europejski semestr zestawienie Strona 6

7 Zapewnienie dostępu do wysokiej jakości opieki zdrowotnej 13, usług społecznych i innych usług wspierających może znieść bariery na rynku pracy, zapobiegając tym samym ubóstwu i wykluczeniu społecznemu. Na przykład zapewnienie usług opieki nad dziećmi umożliwi rodzicom powrót do pracy. Inne szczególne programy i usługi stosuje się, aby dotrzeć do osób w największym stopniu wykluczonych społecznie (osób bezdomnych, byłych skazańców, informacji tematycznych na temat aktywnej polityki rynku pracy. 13 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat zdrowia i systemu opieki zdrowotnej. Strona 7

8 osób chorych psychicznie, osób uzależnionych od narkotyków) i zapewnić im wsparcie poprzez pomoc w powrocie do społeczeństwa. Państwa członkowskie mają do dyspozycji szereg innych narzędzi polityki, zwiększających ich krajowe społeczne efekty edukacji. Na przykład: zapewnienie skutecznych i sprawiedliwych systemów edukacji i uczenia się przez całe życie 14, aby zaopatrzyć osoby w umiejętności, których potrzebują do wejścia na rynek pracy i do robienia na nim postępów. Zapewnienie, aby dzieci pochodzące ze środowisk o niekorzystnych warunkach korzystały z takich samych możliwości oraz aby osoby o niskich umiejętnościach zawodowych miały wystarczający dostęp do uczenia się przez całe życie; przyjęcie polityki podatkowej 15 zapewniającej odpowiednie zachęty dla wszystkich podmiotów (pracowników, pracodawców i przedsiębiorców) w celu pełnego zaangażowania w działalność gospodarczą; polityka ustalania wynagrodzenia 16 zapewniająca wystarczające dochody, przy jednoczesnym uwzględnieniu skutków konkurencyjności i tworzenia miejsc pracy; zapewnianie adekwatnych i stabilnych świadczeń emerytalnych 17, również dzięki wprowadzeniu polityki aktywnego starzenia się w obszarze zatrudnienia, uczestnictwa i 14 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat umiejętności na rynku pracy. 15 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat systemów podatkowych i administracji podatkowej. 16 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat systemów ustalania wynagrodzenia. 17 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat adekwatności i stabilności świadczeń emerytalnych. niezależnego życia. Średnio w UE emeryci są lepiej chronieni przed zagrożeniem ubóstwem lub wykluczeniem społecznym niż reszta populacji; przyjęcie przepisów antydyskryminacyjnych znoszących bariery, jakie szczególne grupy mogą napotkać w znalezieniu pracy, miejsca zamieszkania lub w korzystaniu ze swoich praw socjalnych. 4. ANALIZA AKTUALNEJ SYTUACJI W ZAKRESIE POLITYKI 4.1. Poprawa skuteczności i efektywności wsparcia dochodów Redystrybucja dochodów między osoby fizyczne i gospodarstwa domowe odbywa się za sprawą transferów socjalnych i podatków. Mogą one mieć duży wpływ na ubóstwo i nierówności dochodowe. W 2015 r. dzięki wydatkom na świadczenia społeczne 18 (wyłączając świadczenia emerytalne) wskaźnik ubóstwa w UE spadł z 25,9% do 17,3%. Wpływ ochrony socjalnej w UE jest jednak znacznie zróżnicowany i rozpościera się od wartości poniżej 7% w Bułgarii, Estonii, Grecji, we Włoszech, na Cyprze, Łotwie, w Polsce i Rumunii, do ponad 25% w Belgii, Danii, Irlandii i Finlandii (zob. wykres 3). Oprócz poziomu transferów socjalnych istotne są również skuteczność i efektywność wydatków, tj. osiąganie jak najlepszych wyników w związku z wydatkami (skuteczność) przy jak najniższych kosztach i przy jak największym wpływie na zatrudnienie i wzrost gospodarczy (efektywność). 18 Świadczenia społeczne w podziale na funkcje obejmują: świadczenia emerytalne i renty rodzinne; świadczenia chorobowe, opieki zdrowotnej i renty inwalidzkie; świadczenia rodzinne i świadczenia na dziecko; zasiłek dla bezrobotnych; dodatek mieszkaniowy i świadczenie przeciwko wykluczeniu społecznemu. Strona 8

9 Wpływ transferów socjalnych (innych niż świadczenia emerytalne) na walkę z ubóstwem zmiana względem 2015 Wykres 3 Wpływ transferów socjalnych* na ograniczanie ubóstwa, 2016 r., i zmiana względem wcześniejszego roku 6, ,0 LV FI EE 2,0 HU PL DE RO AT SI SE 0,0 UK EL MT CY DK LT FR IT y = 0,0232x - 1,6189 PT CZ R² = 0,0103-2,0 ES BE -4,0 BG SK LU -6,0 NL HR -8,0 Wpływ transferów socjalnych (innych niż świadczenia emerytalne) na walkę z ubóstwem Obliczone poprzez porównanie wskaźników zagrożenia ubóstwem przed transferami socjalnymi ze wskaźnikami po transferach; w obliczeniach tych świadczeń emerytalnych nie uznaje się za transfery socjalne. Różnice w skuteczności i efektywności wydatków socjalnych zależą od wielu czynników. Po pierwsze istnieje ogromne zróżnicowanie w poziomie ubóstwa i nierówności przed transferami socjalnymi w zależności od rozłożenia całkowitego dochodu (tj. zarobków z pracy, w tym dochodów z samozatrudnienia, dochodów kapitałowych i emerytur 19 ). Rynki pracy 20, które podlegają segmentacji i polaryzacji, zwykle będą charakteryzowały się wyższymi poziomami nierówności przed transferami, co może wymagać wyższego stopnia redystrybucji. Źródło: Eurostat, EU SILC Po drugie znaczne różnice w wielkości i strukturze wydatków na ochronę socjalną mogą być pomocne w wyjaśnieniu różnic w efektach redystrybucyjnych między grupami o różnych dochodach i grupami różnych populacji. Główne cechy obejmują podział wydatków ze względu na funkcję i na rodzaj, progresywność opodatkowania, łączenie świadczeń uniwersalnych ze świadczeniami wypłacanymi według kryterium dochodowego oraz przyjazność rynku pracy w zakresie wydatków (tj. do jakiego stopnia wspiera on integrację na rynku pracy i stosuje zachęty do pracy) Obszary szczególnej ochrony socjalnej 19 Emerytury uznaje się za całkowity dochód, gdyż stanowią one redystrybucję dochodów w ciągu całego życia. 20 Segmentacja odnosi się do sytuacji, w której grupa dobrze chronionych pracowników współistnieje z grupą pracowników o gorzej opłacanym, niepewnym zatrudnieniu, przy czym osoby o niepewnym zatrudnieniu mają niewielkie możliwości uzyskania lepszego zatrudnienia. Poza stosowaniem zasiłku dla bezrobotnych 21 stosuje się również systemy minimalnego dochodu (np. siatki bezpieczeństwa ostatniej szansy) 21 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat zasiłku dla bezrobotnych. Strona 9

10 Wykres 4 Wpływ świadczenia na dziecko i świadczenia rodzinnego na walkę z ubóstwem w odniesieniu do dzieci w wieku 0 17 lat Źródło: Eurostat, EU-SILC UDB 2013 w celu wspierania osób najbardziej narażonych. Aby osiągnąć optymalny wpływ, istotna jest integracja tych systemów z innymi narzędziami polityki. Obejmuje ona: łączenie systemów minimalnego dochodu z aktywną polityką rynku pracy w celu uniknięcia jakichkolwiek czynników zniechęcających do pracy i pułapek socjalnych; usprawnienie systemów minimalnego dochodu wraz z innymi usługami ochrony socjalnej (np. dodatek mieszkaniowy, świadczenie opieki zdrowotnej, świadczenie na dziecko), tak aby ułatwić dostęp, zmaksymalizować pobieranie świadczeń i zapewnić spójność (np. unikać podwójnego pobierania świadczeń). Świadczenie na dziecko i świadczenie rodzinne mogą mieć znaczny wpływ na ograniczanie ubóstwa wśród beneficjentów. Ich wpływ na ograniczanie ubóstwa jest różny w poszczególnych państwach członkowskich UE, przy czym świadczenie na dziecko i świadczenie rodzinne silnie ograniczają ubóstwo dzieci w Irlandii, Niemczech, Finlandii i Wielkiej Brytanii, a ich wpływ na walkę z ubóstwem dzieci w Bułgarii, Grecji, Hiszpanii, Polsce, Portugalii i we Włoszech jest niski. W państwach członkowskich UE szeroko stosuje się wymogi dotyczące płacy minimalnej, aby poradzić sobie z ubóstwem pracujących. W kilku państwach członkowskich płaca minimalna plasuje się jednak poniżej progu ubóstwa. W 2016 r. w 22 państwach członkowskich UE obowiązywała ustalona przez rząd krajowa ustawowa płaca minimalna. W pozostałych sześciu państwach UE płacę minimalną ustalono w ramach porozumień zbiorowych, często na szczeblu sektorowym, obejmując znaczny odsetek siły roboczej. Miało to miejsce w Danii, we Włoszech, na Cyprze, w Austrii, Finlandii i Szwecji. Strona 10

11 4.3. Ubóstwo pracujących W 2015 r. 22 wskaźnik zagrożenia ubóstwem pracujących (AROP) był stabilny i utrzymywał się na poziomie 9,5%, pozostał jednak wyższy niż poziom z 2008 r. 23 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem pracujących znacznie się różnił w 4.4. Dostęp do wysokiej jakości usług UE, wynosząc od 4,0% w Czechach do 18,6% w Rumunii i 13,4% w Grecji. Istnieją również różnice między osobami aktywnymi na rynku pracy: u osób samozatrudnionych istnieje większe zagrożenie ubóstwem niż u pracownika pobierającego pensję, u osoby zatrudnionej w niepełnym wymiarze czasu pracy istnieje zaś większe zagrożenie ubóstwem niż u osoby zatrudnionej w pełnym wymiarze czasu pracy 24. W porównaniu ze standardowymi pracownikami, niestandardowi pracownicy otrzymują niższe wynagrodzenie. Chociaż niektórzy pracownicy o niskim wynagrodzeniu są w stanie zrekompensować to sobie dłuższym czasem pracy, praca w niepełnym wymiarze czasu pracy podejmowana nie z własnej woli nasila efekt niskiego wynagrodzenia. Inne czynniki, które mają wpływ na wskaźnik ubóstwa pracujących, to skład gospodarstwa domowego i pobór transferów socjalnych. Obecność innych pracowników lub osób starszych w gospodarstwie domowym może się wiązać z dodatkowymi dochodami w formie wypłat lub świadczeń emerytalnych. Transfery socjalne mogą zwiększyć dochód do dyspozycji gospodarstwa domowego i ograniczyć zagrożenie ubóstwem pracujących. 22 W momencie publikacji niniejszego dokumentu dane za 2016 r. dotyczące UE-28 i Irlandii nie były jeszcze dostępne. 23 UE-27, dane za 2008 r. dotyczące Chorwacji nie są dostępne. 24 ESDE 2016, s. 84. Strona 11

12 FI CZ BE IE DK NL MT HR SK SI FR AT BG SE UK CY HU LV EU DE LT EE PT PL IT LU ES EL RO % osób w wieku lat Wykres 5 Ubóstwo pracujących w latach 2008, 2012 i Uwaga: pracownicy najemni w wieku lat. Brak danych za 2006 r. w odniesieniu do Chorwacji (w zamian użyto dane za 2009 r.). UE odnosi się do UE-27 w 2006 r. oraz do UE-28 w pozostałych latach. Źródło: Eurostat, [ilc_iw01] Dostęp do wysokiej jakości usług, takich jak: opieka nad dzieckiem, usługa mieszkaniowa, opieka zdrowotna, opieka długoterminowa, a także kształcenie i szkolenie, przyczynia się do włączenia społecznego. Na przykład dostęp do dobrej jakości opieki nad dzieckiem, która jest przystępna cenowo, jest kluczowy dla zapewnienia dzieciom w życiu najlepszych szans niezależnie od ich pochodzenia społecznego, i ułatwia rodzicom integrację na rynku pracy. Dowody wskazują na to, że udział dzieci w największym stopniu narażonych (dzieci z rodzin o niskich dochodach lub z rodzin pozostających najdalej od rynku pracy, dzieci romskie, dzieci z środowisk migrantów, dzieci niepełnosprawne) jest zasadniczo mniejszy. wiejskich), przystępność cenowa, kwalifikowalność i wybór rodziców. Na przykład koszt opieki nad dzieckiem w połączeniu z niskimi zarobkami rodziców może również stanowić główną barierę w dostępie do usług opieki nad dzieckiem, np. w Bułgarii, Czechach, Irlandii, na Łotwie, Litwie i w Słowenii, gdzie osoby samotnie wychowujące dziecko o niskich perspektywach zarobkowych nie otrzymują wystarczających zachęt finansowych, aby uczestniczyć w rynku pracy, i nie korzystają z usług opieki nad dzieckiem. Wystarczający dostęp do usług rodzinnych i innych usług jest również niezmiernie istotny dla zapewnienia dobrostanu dzieci dorastających w niekorzystnych warunkach. Ten niski poziom uczestnictwa w opiece nad dziećmi można przypisać szeregowi czynników, takich jak dostępność i dostęp (szczególnie na obszarach Strona 12

13 Dostęp do wysokiej jakości opieki zdrowotnej 25 od najmłodszych lat jest konieczny do tego, aby ludzie mogli zdrowo rozwijać się i żyć oraz wnosić swój wkład do społeczeństwa. Ubóstwo i nierówność w dostępie do opieki zdrowotnej może przekładać się na chorobę, niezdolność do pracy, uzależnienie, większy stopień ubóstwa i wykluczenia. W najbiedniejszych regionach UE ryzyko śmierci dziecka przed pierwszymi urodzinami jest ponad pięciokrotnie wyższe niż w najbogatszych regionach, a w niektórych państwach członkowskich różnica w średnim dalszym trwaniu życia między osobami biednymi a bardziej zamożnymi wynosi 10 lat. Szczególną uwagę należy poświecić osobom w trudnej sytuacji, takim jak osoby starsze i osoby niepełnosprawne. Poprzez zapewnienie tym osobom dostępu do świadczeń zdrowotnych jak najbliżej ich społeczności (w tym na obszarach wiejskich) można uniknąć instytucjonalizacji. Wyłania się również nowy profil osób bezdomnych. Obejmuje on kobiety, rodziny z dziećmi, osoby młode i osoby ze środowisk migrantów. Narzędzia polityki służące rozwiązaniu tego problemu obejmują dostęp do mieszkań socjalnych lub wysokiej jakości pomocy mieszkaniowej, ochronę przed eksmisją oraz zapewnienie schronienia i usług dla osób bezdomnych, aby promować ich włączenie społeczne. Data: r. Brak dobrej jakości mieszkań w przystępnej cenie stanowi kolejny problem polityki publicznej. W 2015 r. 4,9% europejskiej populacji żyło w gospodarstwach domowych o głębokiej deprywacji mieszkaniowej 26, a 11,3% gospodarstw domowych wydawało ponad 40% swoich dochodów do dyspozycji na mieszkanie. 25 Zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat zdrowia i systemu opieki zdrowotnej. 26 Mierzona jako odsetek populacji zajmującej mieszania uważane za przeludnione, a zarazem odznaczające się występowaniem co najmniej jednego wyróżnika deprywacji mieszkaniowej: nieszczelnym dachem, brakiem wanny, prysznica lub wewnętrznej toalety ze spłuczką, lub niedoświetleniem mieszkania. Strona 13

14 ZAŁĄCZNIK Tabela 1 Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w latach 2008 i 2016 % całkowitej liczby ludności w tysiącach UE * 23,7 23, Austria 20,6 18, Belgia 20,8 20, Bułgaria 44,8 40, Chorwacja : 27,9 : 1159 Cypr 23,3 27, Czechy 15,3 13, Dania 16,3 16, Estonia 21,8 24, Finlandia 17,4 16, Francja 18,5 18, Niemcy 20,1 19, Grecja 28,1 35, Węgry 28,2 26, Irlandia 23,7 : 1050 : Włochy 25,5 29, Łotwa 34,2 28, Litwa 28,3 30, Luksemburg 15,5 19, Malta 20,1 20, Holandia 14,9 16, Polska 30,5 21, Portugalia 26 25, Strona 14

15 Rumunia 44,2 38, Słowacja 20,6 18, Słowenia 18,5 18, Hiszpania 23,8 27, Szwecja 14,9 18, Wielka Brytania 23,2 22, * W danych za 2008 r. wykluczono HR, dane za 2016 r. są szacunkowe i wykluczono w nich IE. : niedostępne Źródło: tsdsc100 Strona 15

16 Tabela 2 Wskaźniki ubóstwa: porównanie państw Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, wskaźnik zagrożenia ubóstwem, wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej (SMD) (% populacji), gospodarstwa domowe o małej intensywności pracy (VLWI) (% populacji w wieku 0 59 lat), UE, strefa euro i poszczególne państwa członkowskie, lata Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym Zagrożenie ubóstwem Pogłębiona deprywacja materialna Mała intensywność pracy CZ SE NL FI FR DK AT SK LU SI DE BE MT EA19 CZ SE NL FI FR DK AT SK LU SI DE BE MT CZ SE NL FI FR DK AT SK LU SI DE BE MT CZ SE NL FI FR DK AT SK LU SI DE BE MT PL UK UE-28 EE IE PT HU ES IT CY HR LT LV EL RO BG EA19 PL UK UE-28 EE IE PT HU ES IT CY HR LT LV EL EA19 PL UK UE-28 EE IE PT HU ES IT CY HR LT LV EL EA19 PL UK UE-28 EE IE PT HU ES IT CY HR LT LV EL 2015 (spadek) (wzrost) stan neutralny stan neutralny RO BG RO BG RO BG Uwaga: Zielone słupki wskazują spadek w latach 2012 (gdzie kończy się jasnozielony słupek) a 2015 (gdzie kończy się ciemnozielony słupek). Czerwone słupki wskazują wzrost w latach 2012(gdzie kończy się jasnoczerwony słupek) a 2015 (gdzie kończy się ciemnoczerwony słupek). Szare słupki wskazują niewielką zmianę lub jej brak. AROPE łączy AROP, SMD i VLWI. Długość poszczególnych słupków nie powinna się sumować z długością słupka AROPE, gdyż nakładają się one w AROPE i w indywidualnych elementach. Rok odnosi się do roku badania EU-SILC; pomiary dochodów pochodzą z roku poprzedzającego; AROPE, AROP: dochody z roku poprzedzającego; SMD: bieżący rok; VLWI: status w poprzednim roku. W odniesieniu do Bułgarii i Estonii występują przerwy w seriach w 2014 r. (Bułgaria: AROPE, SMD; Estonia: AROPE, AROP, VLWI) Źródło: Eurostat, EU-SILC (ilc_peps01. Ilc_li02, ilc_mddd11, ilc_lvhl11) Strona 16