Orgazm człowieka z perspektywy fizjologicznej część I. Human orgasm from the physiological perspective part I

Transkrypt

1 Orgazm człowieka z perspektywy fizjologicznej część I Human orgasm from the physiological perspective part I dr hab. n. med. Piotr Gałecki 1, dr n. med. Andrzej Depko 2, dr n. zdr. Sylwia Jędrzejewska 2, dr n. med. Monika Talarowska 1 1 Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Antoni Florkowski 2 Poradnia Seksuologiczna Specjalistycznej Przychodni Lekarskiej dla Pracowników Wojska, Kierownik Poradni: dr n. med. Andrzej Depko Adres do korespondencji: Monika Talarowska Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. Aleksandrowska 159, Łódź Tel.: , Fax.: talarowskamonika@wp.pl 1

2 Streszczenie Seksualność to jeden z zasadniczych powodów motywujących ludzi do kontaktów i nawiązywania więzi. Fenomenem fizjologicznym seksualności, występującym u obydwu płci, przynoszącym zaspokojenie fizyczne i psychiczne oraz często wpływającym na ocenę jakości życia jest orgazm. Zdolność do przeżywania regularnych orgazmów wpływa na relacje z partnerem. Współczesne prace dotyczące zjawiska orgazmu koncentrują się na dwóch jego aspektach: perspektywie biologicznej (neurofizjologicznych i biochemicznych wyznacznikach orgazmu), perspektywie psychologicznej oraz na różnicach w jego przebiegu u obydwu płci. W pierwszej części pracy przedstawiono linearny (autorstwa W. Masters i V. Johnson oraz H. S. Kaplan) i cyrkularny (stworzony przez R. Basson) model reakcji seksualnej, współczesne definicje orgazmu kobiecego i męskiego oraz porównanie kolejnych etapów kobiecej i męskiej reakcji seksualnej (tzw. model EPOR: podniecenie, plateau, orgazm, odprężenie). Autorzy podjęli również próbę przedstawienia czynników mających wpływ na doświadczenie pierwszego orgazmu oraz sposób jego osiągania. Część drugą pracy rozpoczyna omówienie zmiennych warunkujących czas trwania orgazmu oraz mających wpływ na satysfakcję seksualną. Dodatkowo przedstawiono znaczenie ośrodkowego układu nerwowego w przeżywaniu satysfakcji seksualnej oraz wpływ hormonów na to zjawisko. Ostatnia część pracy poświęcona jest analizie współczesnych podejść do roli kobiecego orgazmu w prokreacji. W przypadku kobiet przeżycie orgazmu w trakcie stosunku lub masturbacji nie jest celem samym w sobie. Jednak współczesne, społeczne podejście do tego tematu, a także edukacja seksualna kobiet sprawiają, że jego brak jest uznawany przez kobiety za porażkę, staje się źródłem zaniżonej samooceny, mniejszej pewności siebie, czy poczucia braku atrakcyjności. Słowa kluczowe: orgazm, orgazm kobiecy, orgazm męski, model linearny, model cyrkularny, fazy reakcji seksualnej, prokreacja 2

3 Abstract Physiological phenomenon of sexuality occurring in both sexes that brings physical and mental satisfaction, and often affects the quality of life is an orgasm. The ability to experience regular orgasms affects relationship with partner. Contemporary works on the phenomenon of orgasm are concentrated on two aspects: biological perspective (neurophysiological and biochemical determinants of orgasm), psychological perspective and on the differences in its course in both sexes. The first part of the paper presents a linear (by W. Masters and V. Johnson, and H.S. Kaplan) and circular (created by R. Basson) model of sexual response, contemporary definitions of female and male orgasm and a comparison of the subsequent stages of female and male sexual response (so-called EPOR model: excitation, plateau, orgasm, resolution). The authors also made an attempt to present the factors affecting the experience of the first orgasm and to explain how to achieve it. The second part of the work begins to discuss the variables conditioning the duration of an orgasm and having an impact on sexual satisfaction. Additionally, the importance of the central nervous system in the experience of sexual satisfaction and the influence of hormones on this phenomenon was described. The last part of the work is devoted to the analysis of contemporary approaches to the role of the female orgasm in procreation. In the case of women experience orgasm during intercourse or masturbation is not an end in itself. Modern approach to the phenomenon of orgasm and sexual education of women, make his absence as a failure, it becomes a source of underestimation self-esteem, less self-confidence or sense of lack of attractiveness. Key words: orgasm, female orgasm, male orgasm, linear model, circular model, the phase of sexual response, procreation 3

4 Wreszcie osiągnąłem orgazm, ale lekarz powiedział, że to nie jest ten właściwy orgazm. Woody Allen. Wprowadzenie Seksualność to jeden z zasadniczych powodów motywujących ludzi do kontaktów i nawiązywania więzi. Psychiczne pożądanie kontaktów seksualnych i fizyczna możliwość ich spełnienia dają podstawy do budowania poczucia wartości, godności i oceny samego siebie w roli partnera życiowego i seksualnego. Zjawisko to dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Fenomenem fizjologicznym seksualności występującym u obydwu płci przynoszącym zaspokojenie fizyczne i psychiczne oraz często wpływającym na ocenę jakości życia jest orgazm. Współczesne prace dotyczące zjawiska orgazmu koncentrują się na dwóch aspektach: perspektywie biologicznej (neurofizjologicznych i biochemicznych wyznacznikach orgazmu), perspektywie psychologicznej oraz na różnicach w jego przebiegu u obydwu płci. Zgodnie z wynikami Raportu Polpharmy na Temat Seksualności Polaków w Internecie [1] ( respondentów, badania przeprowadzone w 2009 roku pod kierunkiem prof. Z. Izdebskiego), ponad połowa internautów (56,1%) odczuwa orgazm przy każdym lub niemal każdym stosunku. Częściej odczuwanie orgazmu deklarowali badani mężczyźni, a 75,7% z nich doznaje go podczas każdego stosunku. Odsetek kobiet osiągających orgazm przy każdym stosunku wynosi 38,4%. Brak orgazmu zgłosiło 6,9% kobiet oraz 4% mężczyzn. Wiek badanych miał niewielki wpływ na zdolność do jego odczuwania. Do problemów z brakiem orgazmu przyznawali się najczęściej najmłodsi internauci. 4

5 Linearny i cylkularny model reakcji seksualnej W 1966 roku William Masters i Virginia Johnson, jako pierwsi opisali czterofazowy, linearny model reakcji seksualnej, wspólny dla kobiet i mężczyzn. Wieloletnie badania doprowadziły do wyodrębnienia 4 kolejno następujących po sobie faz: podniecenia (excitation), po której przychodzi faza plateau (plateau) zakończona orgazmem (orgasm). Ostatnim elementem cyklu jest etap odprężenia (resolution). Zaproponowany model bywa nazywany modelem EPOR [2, 3] (tabela 1). Zdaniem Helen Singel Kaplan, konieczne jest wyodrębnienie jeszcze jednego etapu, poprzedzającego fazę podniecenia etapu pożądania (desire). Wyraża on potrzebę seksualnej intymności, połączonej z potrzebą gratyfikacji. Opisywany model nosi nazwę DEOR (pożądanie, podniecenie, orgazm ze szczytową fazą plateau i odprężenie) lub tzw. model Masters-Johnson-Kaplan [4, 5, 6]. Późniejsze lata pokazały jednak, że w przypadku kobiet, w odróżnieniu od mężczyzn obserwujemy płynne przejście pomiędzy kolejnymi fazami reakcji seksualnych [7]. Na rysunku 1 przedstawiono porównanie modelu reakcji seksualnej wg Masters i Johnson oraz Kaplan. Rysunek 1. Cykliczny model reakcji seksualnej kobiety został opracowany w 2001 roku przez Rosemary Basson. Nie tylko rezygnuje on z linearność reakcji, ale dodatkowo podkreśla emocjonalną bliskość i satysfakcję płynącą ze związku. Konsekwencją wystąpienia różnorodnych bodźców (w tym psychicznych) jest pojawienie się podniecenia seksualnego. Podniecenie seksualne doprowadza do zmian w percepcji bodźce obojętne stają się silnie erotyczne. Następstwem wzrastającego podniecenia jest satysfakcja seksualna, której może (nie musi) towarzyszyć orgazm. Orgazm 5

6 może wystąpić przed osiągnięciem maksymalnego podniecenia, w momencie jego osiągania lub w chwili jego ustępowania. Zdaniem autorki, dla kobiet od samego doświadczenia orgazmu ważniejsze jest osiągnięcie poza seksualnej gratyfikacji (np. wzmocnienie więzi emocjonalnej z partnerem) [6, 8]. Zatem akt seksualny kobiety rozpoczyna się w określonych strukturach ośrodkowego układu nerwowego (o.u.n.). Pożądanie jest wypadkową biologicznego instynktu, pobudzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za emocje (układ limbiczny), za funkcje poznawcze (kora mózgowa) i zachowania seksualne (ciało migdałowate z ośrodkiem motywacji seksualnej, jądra podkorowe, wzgórze, okolica przedczołowa, okolica czołowooczodołowa, kora obręczy). Niektóre kobiety odczuwają tzw. pożądanie spontaniczne, pojawiające się przy braku bodźców seksualnych (np. w początkowej fazie związku, w środkowej fazie cyklu menstruacyjnego, w przypadku nieobecności emocjonalnej/fizycznej partnera). Obecna jest wówczas potrzeba podniecenia seksualnego, zaspokajana poprzez kontakt seksualny, masturbację lub fantazje seksualne [8]. Tabela 1. W przypadku mężczyzn kolejne etapy reakcji seksualnej (erekcja, emisja, ejakulacja i orgazm) są traktowane jako niezależne zjawiska (tabela 1). Każde z nich jest wynikiem współdziałania autonomicznego układu nerwowego oraz o.u.n. [9]. Anorgazmia u mężczyzn, przy zachowaniu ejakulacji jest obserwowana w kilku neurologicznych chorobach: stwardnieniu rozsianym (multiple sclerosis), chorobie Parkinsona (Parkinson s Disease), pląsawicy Huntigtona (Huntington s chorea). Możliwy jest również brak ejakulacji, przy zachowanej zdolności do przeżywania orgazmu [10], np. wśród mężczyzn po przebytym zabiegu sympatektomii 6

7 lędźwiowej oraz radykalnej prostatektomii [11]. Zjawisko orgazmu bez ejakulacji opisywane jest jako fizjologiczne u chłopców przed okresem dojrzewania oraz bywa traktowane jako technika pozwalająca kobiecie na osiąganie wielokrotnych orgazmów (tzw. stosunek bez wytrysku, orgazm psychiczny, coitus reservatus). Utrzymywanie odpowiedniego poziomu podniecenia jest wynikiem ćwiczeń koncentracji, a podczas stosunku skutkiem kolejnych faz bezruchu i zmiennej intensywności ruchów frykcyjnych. Wytrysku może nie być wcale lub występuje na zakończenie stosunku [12]. Zdefiniowanie orgazmu nie jest zadaniem łatwym. Sposób jego przeżywania jest subiektywny, a możliwości jego obserwowania znacznie ograniczone. Poniżej, w tabeli 2 zamieszczono wybrane definicje orgazmu kobiecego i męskiego (tabela 2). Tabela 2. Doświadczenie pierwszego orgazmu Zdolność do przeżywania orgazmu jest wrodzona w przypadku mężczyzn. Mechanizm orgazmu jest w tym przypadku zaprogramowany przez naturę. U kobiet jest on natomiast zjawiskiem nabytym, konsekwencją kolejnych doświadczeń. Blisko połowa kobiet przeżywa pierwszy orgazm przed osiągnięciem 20-tego roku życia. Pozostałe zaś uczą się jego przeżywania zwykle do trzydziestego roku życia (bywają przypadki, gdy osiągają go po raz pierwszy w starszym wieku). Około 23% kobiet przeżywa pierwszy orgazm na skutek masturbacji, 16% przez petting, 6% w efekcie fantazji, 3% w trakcie snu, a około 2% w wyniku kontaktów homoseksualnych [13]. Zdaniem Zietsch i wsp. [14], wiek podjęcia aktywności seksualnej nie wpływa na 7

8 zdolność do osiągania przez kobietę orgazmu. Kinsley i wsp. [15] stwierdzili, że 23% kobiet przeżyło swój pierwszy orgazm w wieku poniżej 15 lat, 53% przed ukończeniem 20 lat, 77% przed ukończeniem 25 lat i około 90% przed ukończeniem 35 lat. U około 9% kobiet przez całe życie występuje niezdolność do przeżywania orgazmu. Dla wielu kobiet, podejmujących aktywność seksualną po raz pierwszy, pożądanie, czy chęć rozładowania napięcia, nie są najważniejszymi czynnikami motywacyjnymi. Decyzja o rozpoczęciu współżycia jest w tych przypadkach uwarunkowana wieloczynnikowo i obejmuje dążenie do zaspokojenia emocjonalnych potrzeb [8]. U mężczyzn natomiast przez długi czas dominuje nastawienie na fizyczny aspekt kontaktu seksualnego [6]. W trakcie nabywania nowych doświadczeń seksualnych, dojrzewania i starzenia się organizmu typowe dla danego wieku funkcje seksualne zastępowane są innymi. Zmiany dotyczą reakcji seksualnych, natężenia pożądania i podniecenia seksualnego, preferowanych form kontaktu fizycznego, potrzeby tworzenia więzi z partnerem [6]. Z wiekiem rośnie liczba kobiet, u których pojawiają się zaburzenia orgazmu. Także aktywność seksualna kobiet maleje wraz z wiekiem. Tymczasem wraz z wiekiem wydłuża się czas potrzebny do osiągnięcia orgazmu, orgazm staje się krótszy oraz maleje intensywność jego przeżywania [3]. Sposób osiągania orgazmu Orgazm może być wywołany przez stymulację fizyczną i psychiczną [16]. U kobiet występuje zróżnicowanie pod względem zdolności do osiągania orgazmu. 8

9 Większość z nich osiąga szczyt podniecenia przez pobudzanie łechtaczki powodujące skurcze mięśni dna miednicy, stymulację pochwową-szyjkową, stymulację punktu G, która wywołuje skurcze macicy, albo poprzez pobudzenie mieszane [3, 17]. Kobiety częściej szczytują w czasie stymulacji oralnej niż podczas pieszczot manualno-genitalnych [12]. Istnieją jednak kobiety, u których do orgazmu dochodzi przez drażnienie brodawek sutkowych i piersi, drażnienie odbytu oraz ust [3]. Zdaniem Lwa-Starowicza [18], zdarzają się sytuacje, gdy kobiety osiągają orgazm bez stymulacji fizycznej, jedynie przy udziale obrazów i myśli. Zgodnie z Raportem o Seksualności Polaków z 2002 roku przeprowadzonym przez firmę Pfizer, 87% kobiet przeżywa orgazm w trakcie stosunku pochwowego, 69% przez pobudzanie łechtaczki, 30% w kontaktach oralnych, 27% w trakcie pieszczot piersi, a 6% poprzez pobudzanie się strumieniem wody [19]. Dla mężczyzn źródłem pobudzenia są zarówno bodźce zmysłowe (np. wzrokowe i słuchowe), jak i fantazje seksualne. Reakcja seksualna może być efektem pobudzenia genitaliów oraz innych stref erogennych np. szyja, brodawki sutkowe. Pobudzenie doprowadza do reakcji fizjologicznej i emocjonalnej (psychicznej np. odczuwanie przyjemności) [9]. Impulsy prowadzące do powstania erekcji mogą pochodzić z ośrodka wzroku, słuchu, wzgórza (bodźce dotykowe) oraz układu limbicznego (wyobrażenia). Dla mężczyzn najistotniejsze są bodźce wizualne, co sprawia, że do uzyskania podniecenia seksualnego nie jest niezbędne zaangażowanie emocjonalne [20]. Oceny kobiet dotyczące zachowań seksualnych związanych z ich orgazmem różnią się od ocen mężczyzn. Kobiety dostrzegają istotny związek swego orgazmu z pieszczotami łechtaczki (głównie z pieszczotami oralno-genitalnymi). Wśród 9

10 mężczyzn nie obserwuje się tego związku. Istotna jest także zależność orgazmu kobiety (w ich ocenie) z pozycjami bocznymi, które umożliwiają między innymi manualne pieszczoty łechtaczki. Mężczyźni nie wiążą orgazmu kobiety z żadną pozycją, natomiast bardziej niż kobiety przeceniają rolę pieszczot wstępnych [12]. Masters i Johnson na podstawie badań własnych doszli do wniosku, że orgazmy kobiet i mężczyzn wykazują więcej podobieństw niż różnic. Do podobnych wniosków doszli Vance i Wagner [21] na podstawie analizy opisów odczuć doznawanych podczas orgazmu przez kobiety i mężczyzn. Trzy cechy orgazmu okazały się wspólne dla obydwu płci: 1. narastanie napięcia do szybkiego pulsowania, 2. silne podniecenie na całym ciele, 3. uczucie wewnętrznego odprężenia, któremu towarzyszy pulsujący rytm, po czym następuje eksplozja, a następnie pojawiają się ciepło i spokój. Główną różnicą było, iż kobiety są zdolne do osiągania kilku orgazmów następujących po sobie. Dodatkowo, mężczyźni szczytują szybciej, a kobiety wolniej [21]. 10

11 Piśmiennictwo: 1. Izdebski Z. Raport Polpharmy na temat seksualności polaków w Internecie; Masters WH, Johnson V. Human sexual response. Little, Brown & Co., Boston; Łukasiewicz M, Lew-Starowicz Z. Orgazm a menopauza w życiu kobiety. Przegląd Menopauzalny 2008; 1: Kaplan HS. Hypoactive sexual desire. J Sex Marital Ther 1969; 3: Rowland DL CNS Spectr. Neurobiology of sexual response in men and women. 2006; 11(8 Suppl 9): Nowosielski K, Skrzypulec V. Cykl reakcji seksualnej u kobiety. Ginekologia Polska 2009; 80: Radomski D. Od poznania się do seksualnej satysfakcji, czyli biologiczne mechanizmy seksualności człowieka. Seksuologia Polska 2007; 5(1): Basson R. Women s sexual dysfunction: revised and expanded definitions. CMAJ. 2005; 172: Yang CC, Jiang X. Clinical autonomic neurophysiology and the male sexual response: an overview. J Sex Med. 2009; 6(Suppl 3): Kobayashi K, Masumori N, Kato R i wsp. Orgasm is preserved regardless of ejaculatory dysfunction with selective a1a-blocker administration. International Journal of Impotence Research 2009; 21:

12 11. Dunsmuir WD, Emberton M. Surgery, drugs, and the male orgasm. British Medical Journal 1997; 314(7077): Ślósarz W. Analiza struktury preferencji zachowań seksualnych. Seksuologia Polska 2003; 1(1): Fugl-Meyer KS, Oberg K, Lundberg PO i wsp. On orgasm, sexual techniques, and erotic perceptions in 18- to 74-year-old Swedish women. J Sex Med. 2006; 3(1): Zietsch BP, Miller GF, Bailey JM i wsp. Female orgasm rates are largely independent of other traits: implications for female orgasmic disorder and evolutionary theories of orgasm. J Sex Med. 2011; doi: /j x. 15. Kinsey AC, Pomeroy WB, Martin CF. Sexual behavior in the human female. Saunders, Philadelphia; Meston CM, Levin RJ, Sipski ML i wsp. Women's orgasm. Annu Rev Sex Res. 2004; 15: Azadzoi KM, Sirkoy MB. Neurologic factors in female sexual function and dysfunction. Korean J Urol 2010; 51: Lew-Starowicz Z. Raport Seksualność Polek. SMG/KRC, Warszawa; Lew-Starowicz Z. Raport o seksualności polaków firmy Pfizer; Steers WD. Neural pathways and central sites involved in penile erection: neuroanatomy and clinical implications. Neurosci Biobehav Rev 2000; 24:

13 21. Vance EB, Wagner NN. Written description of orgasm: a study of sex differences. Arch. Sex. Behav. 1976; 5: The Second International Consultation on Sexual Medicine, Paris;

14 Rysunek 1. Porównanie modelu reakcji seksualnej wg Masters i Johnson (a) oraz Kaplan (b) [6]. a. Model EPOR Podniecenie (excitation) Plateau (plateau) Orgazm (orgasm) Odprężenie (resolution) b. Model DEOR Pożądanie (desire) Podniecenie (excitation) Orgazm (orgasm) Odprężenie (resolution) 14

15 Tabela 1. Klasyczny model faz reakcji seksualnej kobiet i mężczyzn wg Masters i Johnson (tzw. model EPOR) [5, 6]. Kobiety Mężczyźni Podniecenie (Excitation) Erekcja brodawek, narastające napięcie mięśniowe niektórych partii ciała, przyspieszenie oddechu, przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia krwi, nabrzmienie łechtaczki, pojawienie się wydzielania dopochwowego (lubrykacja), rumień seksualny. Stopniowa erekcja członka, u części mężczyzn erekcja brodawek piersiowych, narastanie napięcia mięśni brzucha i międzyżebrowych, częściowe uniesienie jąder w wyniku skrócenia powrózka nasiennego, przyspieszenie oddechu, akcji serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, rumień seksualny. Plateau (Plateau) Oddech staje się szybki, tylna część pochwy ulega poszerzeniu, macica się prostuje, reakcje z poprzedniej fazy utrzymują się na niezmienionym poziomie. Wzrost napięcia mięśniowego, skurcze mięśni międzyżebrowych, brzucha i twarzy, przyspieszenie czynności serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi; zwiększenie obwodu członka przy krawędzi żołędzi, niekiedy zmienia się jego barwa, powiększenie jąder średnio o 50%, uniesienie ich wysoko ku kroczu, pojawienie się wydzieliny, która może zawierać plemniki. Orgazm (Orgasm) Skurcze określonych grup mięśniowych, narasta kulminacja częstotliwości oddechu, akcji serca i ciśnienia, rytmiczne skurcze mięśni związanych z narządem płciowym, powiększają się sutki, narasta przekrwienie i obrzęk warg sromowych mniejszych. Przekrwienie skóry, skurcze grup mięśniowych i mimowolne skurcze zwieracza odbytu, wzrost częstotliwości oddechu, akcji serca i ciśnienia tętniczego krwi, w cewce moczowej członka skurcze co 0,8 sekundy, stopniowo słabnące, co powiązane jest z wypychaniem nasienia na zewnątrz. Odprężenie (Resolution) Spadek napięcia, łechtaczka, pochwa oraz zewnętrzne narządy płciowe powracają do stanu wyjściowego, relaksacja mięśniowa, ciśnienie tętnicze krwi oraz częstość oddechów powracają do poziomu bazowego Ustąpienie erekcji brodawek piersiowych, zaczerwienienia skóry i napięcia układu mięśniowego, powrót do normy częstotliwości oddychania, akcji serca, ciśnienia krwi, zmniejszenie i powrót do normalnych rozmiarów członka, opadnięcie jąder do worka mosznowego 15

16 Tabela 2. Definicja orgazmu męskiego i kobiecego [16, 22]. Orgazm - wzrost nasilenia ośrodkowych i obwodowych aspektów podniecenia seksualnego, doprowadzający do szczytu charakteryzującego się: a) Intensywnym uczuciem przyjemności, b) Zmianą stanu świadomości ze spadkiem efektywności procesów poznawczych, c) Swoistymi doznaniami w okolicach narządów płciowych oraz obejmującymi całe ciało, d) Skurczami mięśni, e) Innymi zmianami np. rytmiczne ruchy ciała, zaczerwienie skóry. Po ustąpieniu orgazmu powyższe objawy powracają do stanu sprzed jego wystąpienia. Obserwuje się okres refrakcji, w trakcie którego kolejne podniecenie seksualne jest hamowane. Orgazm kobiety różnorodny, przejściowy szczyt odczuwania intensywnej przyjemności, powodujący zmieniony stan świadomości, połączony zazwyczaj z niezależnymi od woli, rytmicznymi skurczami mięśni dna miednicy z towarzyszącymi skurczami zwieraczy cewki i odbytu oraz z miotonią powodującą ustąpienie przekrwienia związanego z podnieceniem seksualnym (często częściowym), a także dobrostan psychiczny i zadowolenie. Orgazm męski gwałtowne nasilenie intensywności doznań erotycznych połączone z szybkimi rytmicznymi skurczami prostaty, cewki moczowej i mięśni u podstawy prącia, w wyniku których dochodzi wytrysku nasienia. 16