Biuletyn Informacyjny listopad 2006 Nr 11 (185)

Transkrypt

1 Spis treści rocznika 2005 II 1 Biuletyn Informacyjny listopad 2006 Nr 11 (185)

2 2 II Rocznik 2005 Biuletyn Informacyjny ARR ISSN nakład 7000 egz. Wydawca: Agencja Rynku Rolnego Zespół redakcyjny: Stanisław Mariusz Potyra (redaktor naczelny) Anna Balicka Aleksander Bystrzycki (sekretarz redakcji) Adres redakcji: ul. Nowy Świat 6/12, Warszawa tel. (0~22) fax (0~22) Redakcja wyraża zgodę na przedruk materiałów z podaniem źródła Rada Programowa: dr Jerzy Głuszyński, prof. dr hab. Eugeniusz Gorzelak prof. dr hab. Andrzej Kowalski (przewodniczący), prof. dr hab. Jan Małkowski, Waldemar Sochaczewski, prof. dr hab. Stanisław Stańko, Janusz Turski Projekt okładki: Jerzy Szaniawski Skład i druk: Żak sp. z o.o. ul. Okólnik 11, Warszawa tel. (0~22)

3 Spis treści II 3 Agencja Rynku Rolnego Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych zadania Agencji Rynku Rolnego Jolanta Tymińska, Wojciech Rylski 4 Rynki Rynek biopaliw płynnych w Polsce perspektywy rozwoju do 2010 roku Marek Dyngus 18 Sektor olejarski perspektywy rozwoju do 2013 roku Ewa Rosiak 30 Unia Europejska Biopaliwa strategia Unii Europejskiej Kamila Mikucewicz 40 Prawo W skrócie Oprac. Robert Gawrychowski 49 Analizy i prognozy Sytuacja na rynku rolnym 52 Contents 70

4 4 II ARR Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych zadania Agencji Rynku Rolnego Jolanta Tymińska, Wojciech Rylski Biuro Produktów Zwierzęcych i Biopaliw ARR Parlament Europejski i Rada w dyrektywie 2003/30/WE z 8 maja 2003 roku w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych, zobowiązały państwa członkowskie UE do podjęcia działań pozwalających na osiągnięcie pod koniec 2010 roku minimalnego udziału biokomponentów (zarówno w postaci dodatku do paliw ciekłych, jak i biopaliw ciekłych) w wysokości co najmniej 5,75% liczonego według wartości opałowej. Obowiązująca w Polsce od 1 stycznia 2004 roku ustawa z 2 października 2003 roku o biokomponentach stosowanych w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych (Dz. U. nr 199, poz. 1934, z późn. zm.) reguluje obecnie zasady organizacji krajowego rynku biokomponentów, w tym zasady ich stosowania w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych. Ponadto ustawa określa, że organem rejestrowym odpowiedzialnym za prowadzenie rejestru przedsiębiorców wytwarzających lub magazynujących biokomponenty jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Ustawa z 25 sierpnia 2006 roku o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz. U. nr 169, poz. 1199), która będzie obowiązywać od 1 stycznia 2007 roku reguluje m.in. zasady wytwarzania i magazynowania biokomponentów, zasady wytwarzania przez rolników biopaliw ciekłych na własny użytek oraz zasady wprowadzania do obrotu biokomponentów i biopaliw ciekłych. Określa również zakres i sposób przeprowadzania kontroli, sporządzanie sprawozdań i tryb ich przedkładania oraz wysokość kar pieniężnych, nakładanych na wytwórców/rolników, za nieprzestrzeganie wymagań wynikających z ustawy.

5 ARR na rynku biopaliw II 5 Ponadto zgodnie z wymienioną ustawą Prezes Agencji Rynku Rolnego, jako organ rejestrowy, będzie odpowiedzialny za: administrowanie: - rejestrem wytwórców prowadzących działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów oraz - rejestrem rolników wytwarzających biopaliwa ciekłe na własny użytek, przeprowadzanie kontroli: - wykonywania działalności gospodarczej prowadzonej przez wytwórców, - wytwarzania przez rolników biopaliw ciekłych na własny użytek, - rodzajów i ilości wytwarzanych przez rolników biopaliw ciekłych, - przestrzegania zakazu sprzedawania lub zbywania w innej formie biopaliw ciekłych wytworzonych na własny użytek przez rolników, przyjmowanie sprawozdań kwartalnych od wytwórców i ministra właściwego do spraw finansów publicznych oraz rocznych sprawozdań od rolników, sporządzanie raportów rocznych w oparciu o dane zawarte w rejestrze rolników i sprawozdaniach rocznych oraz ich przekazywanie ministrom właściwym do spraw finansów publicznych, gospodarki, rynków rolnych oraz środowiska, określanie kar w oparciu o przepisu ustawy oraz rozpatrywanie odwołań w trybie postępowania administracyjnego. Prowadzony obecnie przez MRiRW rejestr przedsiębiorców wytwarzających lub magazynujących biokomponenty, na mocy ustawy od 1 stycznia 2007 roku stanie się rejestrem wytwórców prowadzonym przez Prezesa ARR. Przedsiębiorcy, którzy zostali wpisani do rejestru w MRiRW, będą zwolnieni z obowiązku składania wniosku o wpis do rejestru wytwórców prowadzonego przez ARR, jednak z uwagi na szerszy zakres informacji, które będą znajdować się w rejestrze wytwórców, przedsiębiorcy zostaną wezwani przez ARR do uzupełnienia wymaganych danych.

6 6 II ARR Administrowanie rejestrem wytwórców Informacje ogólne Wytwórca to przedsiębiorca, w rozumieniu ustawy z 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. nr 173, poz. 1807, z późn. zm.), wykonujący działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów. Wytwórcy mogą wytwarzać, magazynować lub wprowadzać do obrotu następujące rodzaje biokomponentów: bioetanol alkohol etylowy wytwarzany z biomasy, w tym bioetanol zawarty w eterze etylo-tert-butylowym lub eterze etylo-tert-amylowym, biometanol alkohol metylowy wytwarzany z biomasy, w tym biometanol zawarty w eterze metylo-tert-butylowym lub eterze metylo-tert-amylowym ester - metylowy lub etylowy kwasów tłuszczowych wytwarzany z biomasy, dimetyloeter - wytwarzany z biomasy, czysty olej roślinny olej roślinny wytwarzany z roślin oleistych przez tłoczenie, ekstrakcję lub za pomocą porównywalnych metod, czysty lub rafinowany, niemodyfikowany chemicznie, węglowodory syntetyczne syntetyczne węglowodory lub mieszanki syntetycznych węglowodorów, wytwarzane z biomasy. Wprowadzane do obrotu biokomponenty będą musiały spełniać wymagania jakościowe potwierdzone certyfikatem jakości wydanym przez akredytowane jednostki certyfikujące. Wymagania jakościowe oraz wykaz akredytowanych jednostek certyfikujących określi minister właściwy do spraw gospodarki, natomiast za kontrolę jakości wprowadzanych do obrotu biokomponentów odpowiedzialna będzie Inspekcja Handlowa.

7 ARR na rynku biopaliw II 7 Do wytwarzania biokomponentów wytwórcy będą zobowiązani wykorzystywać: surowce rolnicze pozyskiwane z gospodarstwa rolnego, położonego na obszarze co najmniej jednego z państw członkowskich UE, na podstawie umowy kontraktacji zawartej między producentem rolnym prowadzącym to gospodarstwo a wytwórcą lub pośrednikiem, lub biomasę pozyskiwaną na podstawie umowy dostawy zawartej między pośrednikiem a wytwórcą, lub surowce rolnicze pozyskiwane z produkcji własnej. Wyżej wymienione umowy muszą być zawarte na okres nie krótszy niż 5 lat, natomiast udział biokomponentów wytwarzanych z biomasy pozyskiwanej w sposób inny niż wyżej określony, nie może przekraczać w skali roku 25% całości biokomponentów wytworzonych przez danego wytwórcę. Uzyskanie wpisu do rejestru O wpis do rejestru będą mogli ubiegać się wytwórcy, którzy: posiadają tytuł prawny do obiektów budowlanych, w których będzie wykonywana działalność gospodarcza, dysponują odpowiednimi urządzeniami technicznymi i obiektami budowlanymi, spełniającymi wymagania określone w szczególności w przepisach o ochronie przeciwpożarowej, sanitarnych i o ochronie środowiska, umożliwiającymi prawidłowe wykonywanie działalności gospodarczej, posiadają zezwolenie na prowadzenie składu podatkowego. Zezwolenie na prowadzenie składu podatkowego, wytwórca może uzyskać po złożeniu do właściwego naczelnika urzędu celnego, wniosku o wydanie zezwolenia wraz z wymaganymi dokumentami. Szczegółowe zagadnienia związane z wydawaniem zezwoleń na prowadzenie składu podatkowego oraz warunkami ich prowadzenia regulują:

8 8 II ARR rozporządzenie Ministra Finansów z 1 marca 2004 roku w sprawie szczegółowych warunków prowadzenia składów podatkowych (Dz. U. nr 35 poz. 311 z późn. zm.), rozporządzenie Ministra Finansów z 1 marca 2004 roku w sprawie zezwoleń na prowadzenie składu podatkowego, działalności jako zarejestrowany handlowiec oraz niezarejestrowany handlowiec, a także na wykonywanie czynności w charakterze przedstawiciela podatkowego. (Dz. U. nr 35, poz. 312 z późn. zm.). Wytwórcy zainteresowani uzyskaniem wpisu do rejestru zobowiązani będą do wcześniejszego zarejestrowania się w Centralnym Rejestrze Przedsiębiorców (CRP) prowadzonym przez Agencję Rynku Rolnego. Formularz Rejestracyjny WPR_P1_f1 oraz szczegółowe zasady rejestracji zamieszczone są na stronie internetowej ARR Obowiązek ten nie dotyczy wytwórców, którzy posiadają nr rejestracyjny w CRP. W celu uzyskania wpisu do rejestru, wytwórca zobowiązany będzie do złożenia w Centrali ARR wniosku o wpis do rejestru wytwórców, na formularzu opracowanym i udostępnionym przez ARR. Wzór wniosku o wpis do rejestru, wytwórcy będą mogli uzyskać osobiście w Centrali ARR, OT ARR lub poprzez wydruk ze strony internetowej ARR Wraz z wnioskiem o wpis do rejestru wytwórców należy złożyć: oświadczenie, że dane zawarte we wniosku są kompletne i zgodne z prawdą oraz że wytwórca zna i spełnia warunki wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów, określone w ustawie z 25 sierpnia 2006 roku o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz. U. nr 169, poz. 1199) oraz kopię dowodu zapłaty opłaty skarbowej za dokonanie czynności urzędowej polegającej na wpisie do rejestru działalności regulowanej. W przypadku, gdy wniosek wytwórcy zostanie uznany za poprawny, Prezes ARR, w drodze decyzji administracyjnej, dokona wpisu do rejestru. Decyzja

9 ARR na rynku biopaliw II 9 zostanie przesłana do wytwórcy listem poleconym za potwierdzeniem odbioru. Rejestr wytwórców prowadzony przez ARR będzie jawny. Znajdą się w nim dane dotyczące: 1. oznaczenia firmy wytwórcy, jej siedziby i adres, 2. NIP-u wytwórcy oraz REGON/PESEL, 3. rodzaju i zakresu wykonywanej działalności gospodarczej, 4. miejsca lub miejsc wykonywania działalności gospodarczej, 5. rodzaju i rocznej wydajności instalacji do wytwarzania biokomponentów. Wytwórca, który zostanie wpisany do rejestru będzie zobowiązany informować ARR o każdej zmianie danych zawartych w tym rejestrze, w szczególności o zakończeniu lub zawieszeniu wykonywania działalności gospodarczej, w terminie 14 dni od dnia zmiany tych danych, pod rygorem wykreślenia z rejestru. Odmowa wpisu do rejestru wytwórców ARR może odmówić wpisu do rejestru wytwórców w przypadku, gdy: 1. w stosunku do wytwórcy wydano prawomocne orzeczenie zakazujące mu wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów, 2. wytwórca, w związku z nieprzestrzeganiem zapisów ustawy, został wykreślony z rejestru wytwórców w okresie 3 lat poprzedzających złożenie wniosku. Wykreślenie z rejestru wytwórców ARR może wykreślić wpis w rejestrze wytwórców na pisemny wniosek wytwórcy lub z urzędu w przypadku, gdy wytwórca nie wypełnia zapisów ustawy. Wykreślenie wpisu w rejestrze z urzędu następuje w przypadku niespełnienia warunków wykonywania działalności wymienionych w ustawie lub złożenia przez wytwórcę oświadczenia niezgodnego ze stanem faktycznym. Ponadto ARR może wykreślić wpis w rejestrze oraz zakazać wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów w przypadku, gdy wytwórca nie usunął naruszeń warunków wymaganych do wykonywania działalności go-

10 10 II ARR spodarczej w wyznaczonym przez ARR terminie lub rażąco narusza warunki wymagane do wykonywania działalności gospodarczej. Za rażące naruszenie warunków wymaganych do wykonywania działalności gospodarczej uważa się: wprowadzenie do obrotu biokomponentów bez certyfikatu jakości i/lub niespełniających wymagań jakościowych, cofnięcie zezwolenia na prowadzenie składu podatkowego. Przedsiębiorca, którego wykreślono z rejestru wytwórców z urzędu, będzie mógł uzyskać ponowny wpis do rejestru nie wcześniej niż po upływie 3 lat od dnia wydania decyzji, na podstawie której jego wpis został wykreślony. Administrowanie rejestrem rolników Informacje ogólne Zgodnie z zapisami ustawy rolnik to osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nieposiadąjąca osobowości prawnej, prowadząca w gospodarstwie rolnym w rozumieniu ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U nr 136, poz. 969) działalność rolniczą w rozumieniu ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U nr 14, poz. 176, z późn. zm.) i ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U nr 54, poz. 654, z późn. zm.). Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych jako rolnika określa również: grupę osób fizycznych prowadzących w gospodarstwach rolnych w rozumieniu ustawy z 15 listopada 1984 roku o podatku rolnym działalność rolniczą w rozumieniu ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych, pod warunkiem, że grupa ta wytwarza biopaliwa ciekłe wyłącznie na własny użytek członków tej grupy, grupę producentów rolnych w rozumieniu ustawy z 15 września 2000 roku o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw

11 ARR na rynku biopaliw II 11 (Dz. U. nr 88, poz. 983, z późn. zm.), pod warunkiem, że grupa ta wytwarza biopaliwa wyłącznie na własny użytek członków tej grupy. Rolnicy będą mogli wytwarzać na własny użytek następujące rodzaje biopaliw ciekłych: ester, bioetanol, biometanol, dimetyloeter oraz czysty olej roślinny stanowiące samoistne paliwa, biogaz gaz pozyskiwany z biomasy, biowodór wodór pozyskiwany z biomasy, biopaliwa syntetyczne - syntetyczne węglowodory lub mieszanki syntetycznych węglowodorów, wytwarzane z biomasy, stanowiące samoistne paliwa, inne biopaliwa produkowane z biomasy stanowiące samoistne paliwa. Rolnicy wytwarzający biopaliwa ciekłe na własny użytek nie mogą przekroczyć określonych rocznych limitów produkcji, czyli: 100 litrów na hektar powierzchni użytków rolnych będących w posiadaniu rolnika dla estru oraz czystego oleju roślinnego, objętości odpowiadającej pod względem wartości opałowej 100 litrom oleju napędowego, oznaczonego kodem CN , na hektar powierzchni użytków rolnych będących w posiadaniu rolnika dla pozostałych biopaliw. Wymagania jakościowe, które będą musiały spełniać biopaliwa wytwarzane przez rolników, zostaną określone w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw gospodarki i będą obejmować głównie parametry z zakresu ochrony środowiska. Za kontrolowanie jakości wytwarzanych przez rolników biopaliw ciekłych będzie odpowiedzialna Inspekcja Handlowa.

12 12 II ARR Uzyskanie wpisu do rejestru rolników O wpis do rejestru będą mogli ubiegać się rolnicy, którzy: dysponują odpowiednimi urządzeniami technicznymi i obiektami budowlanymi, spełniającymi wymagania określone w szczególności w przepisach o ochronie przeciwpożarowej, sanitarnych i o ochronie środowiska, umożliwiającymi prawidłowe wytwarzanie biopaliw ciekłych, posiadają zezwolenie na prowadzenie składu podatkowego. Zezwolenie na prowadzenie składu podatkowego, rolnik może uzyskać po złożeniu do właściwego naczelnika urzędu celnego, wniosku o wydanie zezwolenia wraz z wymaganymi dokumentami. Szczegółowe zagadnienia związane z wydawaniem zezwoleń na prowadzenie składu podatkowego oraz warunkami ich prowadzenia regulują wcześniej wymienione rozporządzenia Ministra Finansów. Rolnicy, którzy będą zainteresowani wytwarzaniem na własny użytek estru lub czystego oleju roślinnego, nie muszą być podatnikami podatku od towarów i usług oraz po uzyskaniu zgody właściwego naczelnika urzędu celnego mogą zostać zwolnieni z obowiązku składania zabezpieczenia akcyzowego. Rolnicy zainteresowani uzyskaniem wpisu do rejestru rolników zobowiązani będą do wcześniejszego zarejestrowania się w Centralnym Rejestrze Przedsiębiorców (CRP), prowadzonym przez Agencję Rynku Rolnego. Formularz Rejestracyjny WPR_P1_f1 oraz szczegółowe zasady rejestracji zamieszczone są na stronie internetowej ARR Obowiązek ten nie dotyczy rolników, którzy posiadają nr rejestracyjny w CRP. W celu uzyskania wpisu do rejestru, rolnik zobowiązany będzie do złożenia w Centrali ARR wniosku o wpis do rejestru rolników, na formularzu opracowanym i udostępnionym przez ARR. Wzór wniosku, rolnicy będą mogli uzyskać osobiście w Centrali ARR, OT ARR lub poprzez wydruk ze strony internetowej ARR

13 ARR na rynku biopaliw II 13 Wraz z wnioskiem o wpis do rejestru rolników należy złożyć: 1. oświadczenie, że dane zawarte we wniosku są kompletne i zgodne z prawdą oraz że rolnik zna i spełnia warunki uprawniające go do wytwarzania biopaliw ciekłych na własny użytek. Ponadto w oświadczeniu rolnik zobowiązuje się do: a) wytwarzania biopaliw ciekłych na własny użytek w składzie podatkowym, b) niesprzedawania i niezbywania w innej formie biopaliw ciekłych, c) przestrzegania wymagań jakościowych, d) nieprzekraczania dopuszalnego limitu ilości wytworzonych biopaliw ciekłych, e) składania rocznych sprawozdań, f) przestrzegania innych wymagań wynikających z ustawy. 2. dokumenty potwierdzające powierzchnię użytków rolnych będących w posiadaniu rolnika, na podstawie których ustalony zostanie roczny limit produkcji biopaliw (wypis z rejestru gruntów, a także umowy dzierżawy zawierające w szczególności pełne oznaczenie działek ewidencyjnych. W przypadku, gdy wniosek zostanie uznany za poprawny, Agencja Rynku Rolnego dokona wpisu do rejestru i wyda zaświadczenie o wpisie do rejestru rolników. Zaświadczenie zostanie przesłane rolnikowi listem poleconym za potwierdzeniem odbioru w terminie 14 dni od dnia wpływu kompletnego wniosku wraz z oświadczeniem. Rejestr rolników prowadzony przez ARR będzie jawny. Znajdą się w nim dane dotyczące: 1. imienia, nazwiska i adresu miejsca zamieszkania albo nazwy i adresu siedziby rolnika, a w przypadku grup imion, nazwisk i adresów członków grupy lub nazwy grupy i jej siedziby, 2. numeru identyfikacyjnego nadanego na podstawie przepisów o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności, o ile taki numer został rolnikowi przyznany, 3. miejsca i rodzaju wytwarzanych biopaliw ciekłych na własny użytek, 4. rodzaju i wydajności instalacji do wytwarzania biopaliw ciekłych na własny użytek,

14 14 II ARR 5. maksymalnej dopuszczalnej ilości biopaliw ciekłych, do wytwarzania których rolnik jest uprawniony w okresie roku kalendarzowego, 6. powierzchni użytków rolnych będących w posiadaniu rolnika, a w przypadku grup będących w posiadaniu członków tej grupy. Rolnik, który zostanie wpisany do rejestru rolników będzie zobowiązany informować ARR o każdej zmianie danych zawartych w tym rejestrze, w szczególności o zakończeniu lub zawieszeniu wytwarzania biopaliw ciekłych na własny użytek, w terminie 14 dni od dnia zmiany tych danych, pod rygorem wykreślenia z rejestru rolników. Odmowa wpisu do rejestru rolników ARR może odmówić wpisu do rejestru w przypadku, gdy rolnik: 1. nie dysponuje odpowiednimi urządzeniami technicznymi i obiektami budowlanymi, spełniającymi wymagania określone w szczególności w przepisach o ochronie przeciwpożarowej, sanitarnych i o ochronie środowiska, umożliwiającymi prawidłowe wytwarzanie biopaliw ciekłych, 2. nie posiada zezwolenia na prowadzenie składu podatkowego, 3. został wykreślony z rejestru, z uwagi na naruszenie zapisów ustawy, w okresie 3 lat od dnia, w którym decyzja o wykreśleniu stała się ostateczna. Wykreślenie z rejestru rolników ARR może wykreślić wpis w rejestrze na pisemny wniosek rolnika lub z urzędu w przypadku, gdy rolnik nie wypełnia zapisów ustawy. Wykreślenie wpisu z urzędu następuje w przypadku, gdy rolnik sprzedaje lub zbywa w innej formie biopaliwa ciekłe wytworzone na własny użytek lub w przypadku cofnięcia zezwolenia na prowadzenie składu podatkowego. Rolnik, którego wpis wykreślono z rejestru z urzędu, będzie mógł uzyskać ponowny wpis do tego rejestru nie wcześniej niż po upływie 3 lat od dnia, w którym decyzja o wykreśleniu z rejestru rolników stała się ostateczna.

15 ARR na rynku biopaliw II 15 Kontrole Agencja Rynku Rolnego będzie uprawniona do kontroli: 1. wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów, 2. wytwarzania przez rolników biopaliw ciekłych na własny użytek oraz przestrzegania: - wytwarzania na własny użytek wyłącznie biopaliw ciekłych określonych w ustawie, - zakazu niesprzedawania lub niezbywania ich w innej formie, - wytwarzania biopaliw w ilości nieprzekraczającej w okresie roku kalendarzowego dopuszczalnych limitów. Kontrole będą przeprowadzane przez pracowników Sekcji Kontroli Technicznych ARR na podstawie pisemnego upoważnienia oraz po okazaniu legitymacji służbowej. Z przeprowadzonych kontroli będą sporządzane raporty z kontroli zawierające m.in. wnioski i zalecenia oraz informację o sposobie złożenia zastrzeżeń co do treści raportu. Sprawozdawczość Wytwórcy, którzy uzyskają wpis do rejestru, będą zobowiązani do przekazywania, w terminie do 45 dni po zakończeniu kwartału, Prezesowi ARR sprawozdań kwartalnych, sporządzonych na podstawie faktur VAT lub innych dokumentów, zawierających informacje dotyczące: a) ilości i rodzajów: - surowców użytych do wytworzenia biokomponentów, ze wskazaniem surowców pozyskanych na podstawie umów kontraktacji i dostawy oraz z produkcji własnej, - wytworzonych biokomponentów, ze wskazaniem biokomponentów wytworzonych z surowców pozyskanych na podstawie umów kontraktacji i dostawy oraz z produkcji własnej, - biokomponentów wprowadzonych do obrotu, ze wskazaniem ich nabywców, w tym sprzedanych producentom biopaliw ciekłych. b) kosztów wytworzenia poszczególnych rodzajów biokomponentów, z wyszczególnieniem zagregowanych:

16 16 II ARR - kosztów zakupu surowców użytych do wytworzenia poszczególnych rodzajów biokomponentów, - kosztów przerobu surowców użytych do wytworzenia poszczególnych rodzajów biokomponentów, - kosztów pozostałych, - dochodów ze sprzedaży produktów ubocznych. Rolnicy, którzy uzyskają wpis do rejestru, będą zobowiązani do przekazywania, w terminie do 45 dni po zakończeniu roku kalendarzowego, Prezesowi ARR sprawozdań rocznych zawierających informacje dotyczące ilości i rodzajów: a) surowców użytych do wytworzenia biopaliw ciekłych, b) biopaliw ciekłych wytworzonych i zużytych na własny użytek. Na podstawie danych zawartych w rejestrze rolników oraz otrzymywanych sprawozdań, Prezes ARR będzie sporządzał zbiorczy raport roczny zawierający: a) wykaz rolników wytwarzających biopaliwa ciekłe na własny użytek, b) informacje o ilościach i rodzajach: - surowców użytych przez rolników do wytworzenia biopaliw ciekłych na własny użytek, - biopaliw ciekłych wytworzonych i zużytych przez rolników na własny użytek. Prezes ARR będzie przekazywał ww. raport do dnia 15 marca następnego roku ministrom właściwym do spraw: finansów publicznych, gospodarki, rynków rolnych oraz środowiska. Kary pieniężne ARR, w ramach swoich kompetencji, będzie uprawniona do wymierzania kar pieniężnych wytwórcom i rolnikom, którzy nieprzestrzegają zapisów ustawy. W przypadku, gdy wytwórca: 1. będzie wytwarzał, magazynował lub wprowadzał do obrotu biokomponenty bez wpisu do rejestru wytwórców lub utrudniał czynności kontrolne pracownikom ARR podlega karze pieniężnej w wysokości 5000 zł, 2. wytwarzając biokomponenty z biomasy pozyskiwanej w inny sposób niż na podstawie umów kontraktacji lub dostawy lub z produkcji własnej, prze-

17 ARR na rynku biopaliw II 17 kroczy w skali roku 25% ich udział w całości wytworzonych przez siebie biokomponentów będzie podlegał karze pieniężnej w wysokości 50% wartości biokomponentów wytworzonych z biomasy pozyskanej w inny niż wyżej wymieniony sposób. W przypadku, gdy rolnik będzie: 1. wytwarzał biopaliwa ciekłe na własny użytek bez wpisu do rejestru, utrudniał czynności kontrolne pracownikom ARR, nie złoży w terminie sprawozdania rocznego lub poda w nim nieprawdziwe dane podlega karze pieniężnej w wysokości 1000 zł, 2. sprzedawał biopaliwa ciekłe lub zbywał je w innej formie - podlega karze pieniężnej w wysokości od zł do zł, w zależności od wydajności posiadanej instalacji do wytwarzania biopaliw ciekłych, 3. wytwarzał biopaliwa ciekłe na własny użytek w ilościach przekraczających w ciągu roku dopuszczalny limit - podlega karze pieniężnej w wysokości od 5000 zł do zł, w zależności od wydajności posiadanej instalacji do wytwarzania biopaliw ciekłych. Wszystkie wpływy z tytułu kar pieniężnych będą stanowić dochód Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i będą przeznaczane wyłącznie na wspieranie działalności związanej z wytwarzaniem biokomponentów i biopaliw ciekłych.

18 18 II Rynki Rynek biopaliw płynnych w Polsce - perspektywy rozwoju do 2010 roku Marek Dyngus Biuro Analiz i Programowania ARR Polityka energetyczna Unii Europejskiej, zbieżna z ustaleniami dotyczącymi ograniczenia emisji gazów cieplarnianych przyjętymi na konferencji w Kioto 1, jednocześnie wynikająca z kurczących się zasobów paliw kopalnych, akcentuje wyraźnie potrzebę wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym wykorzystanie biomasy. W UE zostały w tym zakresie jasno określone cele, do których realizacji zobligowane są wszystkie państwa członkowskie, w tym również Polska. Jednym z istotnych aspektów realizacji tej polityki jest wykorzystanie biomasy do produkcji paliw płynnych, a w szczególności paliw wykorzystywanych w transporcie. Zadania państw członkowskich odnośnie wykorzystania paliw płynnych produkowanych z biomasy zostały określone w Dyrektywie 2003/30/WE. Przyjęto w niej, że w 2010 roku w krajach UE minimalny udział biokomponentów w zużyciu benzyny i oleju napędowego do celów transportowych powinien wynieść 5,75% (w ujęciu energetycznym). W Polsce podstawę prawną do realizacji polityki w zakresie produkcji biopaliw będzie stanowiła przede wszystkim ustawa z 25 sierpnia 2006 roku o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz. U. nr 169, poz. 1199). Ustawa ta określa zasady wykonywania działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania biokomponentów oraz w zakresie wprowadzenia do obrotu biokomponentów i biopaliw ciekłych, zasady wytwarzania przez rolników biopaliw ciekłych na własny użytek, a ponadto zasady przeprowadzania kontroli wspomnianych działalności, sporządzanie sprawozdawczości i trybu przedkładania sprawozdań. W ustawie zostały zdefiniowane podstawowe pojęcia związane z przedmiotem regulacji w niej zawartych. Należą do nich m. in.: 1 Protokół z Kioto w 2002 r. został parafowany również przez Polskę.

19 Perspektywy rynku biopaliw II 19 surowce rolnicze - rośliny uprawiane na użytkach rolnych lub na części tych użytków, przeznaczone do wytwarzania biokomponentów, biomasa stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, przemysłu przetwarzającego ich produkty, a także części pozostałych odpadów, które ulegają biodegradacji, a w szczególności surowce rolnicze, biokomponenty bioetanol, biometanol, ester, dimetyloeter, czysty olej roślinny oraz węglowodory syntetyczne, biopaliwa ciekłe: benzyny silnikowe zawierające powyżej 5,0% objętościowo biokomponentów lub powyżej 15,0% objętościowo eterów, olej napędowy zawierający powyżej 5,0% objętościowo biokomponentów, ester, bioetanol, biometanol, dimetyloeter oraz czysty olej roślinny stanowiące samoistne paliwa, biogaz gaz pozyskany z biomasy, biowodór wodór pozyskiwany z biomasy, biopaliwa syntetyczne syntetyczne węglowodory lub mieszanki syntetycznych węglowodorów, wytwarzane z biomasy, stanowiące samoistne paliwa. Aktualny poziom produkcji biokomponentów Udział biopaliw w krajowym rynku paliw płynnych w roku 2005 (wg dr Ewy Rosiak z IERiGŻ-PIB) ukształtował się na poziomie niższym niż 1%, a zużycie biopaliw (w tym głownie estrów) było znacznie mniejsze od krajowej produkcji. Produkcja biopaliw w omawianym roku wyniosła ok. 90 tys. ton bioetanolu (spirytusu odwodnionego) i ok. 51 tys. ton estrów. Znaczna część produkcji, 35% produkcji bioetanolu i 76% produkcji estrów, zostało wyeksportowana. Krajowy sektor paliwowy zużył ok. 60 tys. ton bioetanolu i tylko ok. 2 tys. ton estrów.

20 20 II Rynki Produkcja estrów Zapotrzebowanie Jak szacuje IERiGŻ-PIB, przy prognozowanej wzrostowej tendencji zużycia oleju napędowego (z ok. 7,5 mln ton w 2006 do ok. 9 mln ton w 2010 roku), minimalne zużycie i produkcja estrów, zgodnie z celami wskaźnikowymi określonymi w Dyrektywie 2003/30/WE, powinna wzrosnąć z ok. 120 tys. ton w 2006 do ok. 570 tys. ton w 2010 roku. /tabela 2/ Możliwości produkcyjne Według obliczeń IERiGŻ /tabela 1/, wspomniany wyżej wzrost zużycia estrów spowoduje, że w 2010 roku powstanie zapotrzebowanie na ok. 1,43 mln ton rzepaku niezbędnego do wytworzenia minimalnej dla realizacji celów wskaźnikowych ilości estrów. Jest to niemal o 1,2 mln ton (4,6 raza) więcej rzepaku niż przeznaczono na ten cel w 2006 roku. Biorąc pod uwagę również wzrost zapotrzebowania rzepaku na cele spożywcze o ponad ¼ (0,3 mln ton), Instytut szacuje, że niezbędny będzie wzrost produkcji rzepaku o ok. 1,5 mln ton. Jak uważają specjaliści, areał gleb przydatnych do uprawy rzepaku w Polsce wynosi ok mln ha, a z agrotechnicznego punktu widzenia rośliną tą można obsiewać 20 25% gruntów ornych. Zakłada się, że realne jest w Polsce uzyskanie wzrostu średnich plonów rzepaku z ha o 15-20%, do poziomu 2,4-2,8 t/ha, zwłaszcza przez szersze wykorzystanie do uprawy wyżej plonujących odmian mieszańcowych. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że będzie to zadanie trudne do wykonania, gdyż wymaga spełnienia kilku istotnych warunków. Przede wszystkim rzepak jest rośliną uprawną mającą duże wymagania glebowo klimatyczne. Aby uzyskiwać stabilne i duże plony, należy go uprawiać na glebach dobrych lub bardzo dobrych, co jest również istotną przyczyną, dla której do jego produkcji nie można będzie wykorzystać ugorowanych i odłogowanych na ogół słabych i bardzo słabych gleb (mogą być one obsiane innymi roślinami, z których możliwa jest produkcja bioetanolu). Należy ponadto wziąć pod uwagę, że rzepak jest rośliną szczególnie źle znoszącą niskie temperatury. Według badań przeprowadzonych przez Zakład Agrometeorologii IUNG Puławy, w Polsce Centralnej i na Lubelszczyźnie rzepak wymarza mniej więcej raz na 6-7 lat, co może być istotną przeszkodą w stabilnej uprawie tej rośliny w tych rejonach kraju. Natomiast niższe ryzyko wymarzania

21 Perspektywy rynku biopaliw II 21 rzepaku występuje na południu, południowym-zachodzie i częściowo na zachodzie kraju, co może być istotnym czynnikiem do zwiększenia koncentracji upraw rzepaku w tych rejonach Polski. Poza tym zwiększanie powierzchni zasiewu rzepaku możliwe będzie tylko w tych rejonach kraju gdzie jest niskie rozdrobnienie gospodarstw. Wiąże się to z tym, że stosunkowo kosztowna uprawa tej rośliny wymaga odpowiedniego sprzętu i starannej technologii uprawy. W związku z tym produkcja opłacalna jest jedynie w gospodarstwach o powierzchni powyżej 15 ha, co przy tak dużym rozdrobnieniu gospodarstw może dotyczyć tylko pewnej grupy producentów. Według ekspertów wzrostu udziału rzepaku w strukturze zasiewów należy oczekiwać przede wszystkim w dotychczasowych rejonach jego produkcji, w województwach zachodniopomorskim, dolnośląskim, warmińsko-mazurskim, w Wielkopolsce i na Kujawach. Biorąc pod uwagę powyższe założenia oraz przy zachowaniu opłacalności produkcji, szacuje się, że potencjalny areał uprawy rzepaku w kraju może ukształtować się na poziomie ok. 1 mln ha. Zakładając (za IERiGŻ) umiarkowany wzrost plonów rzepaku z 2,46 t/ha (średnio z pięciolecia ) do 2,80 t/ha w 2010 roku, areał jego uprawy należałoby zwiększyć w tym czasie dwukrotnie z ok. 0,5 mln ha do ok. 1 mln ha /tabela 1/. Przedstawione szacunki odnoszą się jedynie do minimalnego poziomu produkcji estrów związanego z realizacją wynikających z dyrektywy unijnej celów wskaźnikowych. W praktyce może okazać się, że zapotrzebowanie na estry może być większe, o ile z realnej sytuacji na rynku będzie wynikało zapotrzebowanie na biopaliwa o większej ich zawartości niż określa to cel wskaźnikowy. Dokonane obliczenia nie uwzględniają ponadto przewidywanej w przepisach ustawy o biokomponentach i biopaliwach ciekłych produkcji biopaliw w gospodarstwach rolnych na własne potrzeby. Wpływ tej produkcji na bilans paliwowy rolnictwa i kraju trudno jest dzisiaj oszacować ze względu na nowość proponowanych rozwiązań i brak jakichkolwiek parametrów do sporządzania prognoz w tym zakresie. Docelowo część powierzchni pod uprawę rzepaku do ok. 250 tys. ha może być wygospodarowana dzięki sukcesywnemu wzrostowi plonów innych roślin (zwłaszcza pszenicy i buraków cukrowych) i uzyskiwaniu takich samych zbiorów z mniejszej powierzchni ich uprawy. W przypadku jednak wyraźnego zwiększenia opłacalności produkcji rzepaku wobec produkcji pszenicy

22 22 II Rynki może następować gwałtowne ograniczanie jej zasiewów na korzyść rzepaku. Taka sytuacja mogłaby spowodować zachwianie równowagi podażowo-popytowej na rynku pszenicy. Ewentualny deficyt pszenicy na skutek przewidywanych możliwości ograniczania jej uprawy będzie rekompensowany prawdopodobnie sukcesywnym wzrostem plonów nie tylko pszenicy, ale również innych zbóż paszowych. Np. dynamicznie rozwijająca się w ostatnich latach produkcja kukurydzy może zastąpić część pszenicy zużywanej na pasze dla drobiu. Ponadto w wyniku produkcji biopaliw z rzepaku uzyska się zwiększone ilości śrut poekstrakcyjnych, które częściowo mogą uzupełnić krajowy bilans pasz (nadają się na pasze dla przeżuwaczy), a częściowo mogą być wyeksportowane, aby w zamian sprowadzić inne niezbędne rodzaje pasz. Bioetanol Zapotrzebowanie Uwzględniając zalecany w latach krajom członkowskim UE wzrost minimalnego udziału biokomponentów w paliwach ciekłych (Dyrektywa 2003/ 30/WE) oraz przy prognozowanej spadkowej tendencji zużycia benzyn (z ok. 4,1 mln ton w 2006 do ok. 3,8 mln ton w 2010 roku), produkcja i zużycie bioetanolu powinny wzrosnąć z ok. 100 tys. ton w 2006 do ok. 370 tys. ton w 2010 roku. /tabela 4/ Możliwości produkcyjne Biorąc pod uwagę warunki przyrodniczo-klimatyczne i strukturę produkcji polskiego rolnictwa, surowcami do produkcji bioetanolu mogą być przede wszystkim: ziarno zbóż (w szczególności żyta i kukurydzy), ziemniaki oraz buraki cukrowe 2. Wybór rodzaju rośliny do produkcji biopaliw decyduje o wydajności produktu końcowego z jednostki powierzchni poszczególnych upraw największą wydajność (ok. 4 tys. litrów etanolu) uzyskuje się z 1 ha uprawy buraków cukrowych, natomiast najwyższą wydajność etanolu w przeliczeniu na 1 dt surowca uzyskuje się ze zbóż (39-40 l/dt) i kukurydzy (42 l/dt) /tabela 3/. 2 Mowa tu o produkcji paliw pierwszej generacji. W miarę rozwoju technologii ( druga generacja ) rozszerzeniu ulegnie paleta surowców, które można wykorzystywać jako surowce do produkcji biopaliw ciekłych.

23 Perspektywy rynku biopaliw II 23 Tabela 1. Prognozowana powierzchnia uprawy, plony i zbiory rzepaku w latach w Polsce i dynamika zmian Źródło: IERiGŻ-PIB, obliczenia własne

24 24 II Rynki Tabela 2. Prognozowane zapotrzebowanie na rzepak przerabiany na cele energetyczne w latach w Polsce i dynamika zmian A Prognoza ORLEN zaprezentowana przez R.Gmyrka w marcu 2006r. B Udziały objętościowe zgodne z celami wskaźnikowymi określonymi w Dyrektywie 2003/30/WE C Udział zgodny z Narodowym Celem Wskaźnikowym przyjętym na 2006r. Źródło: IERiGŻ-PIB, obliczenia własne

25 Perspektywy rynku biopaliw II 25 Tabela 3. Ilość etanolu z 1 ha wybranych gatunków roślin przy średnich plonach z lat oraz zapotrzebowanie na poszczególne rośliny w celu wyprodukowania 1 mln I bioetanolu Źródło: GUS, C. Możeński 2006, IUNG Puławy, obliczenia własne Zapotrzebowanie na surowce do produkcji bioetanolu, pozwalające osiągnąć zakładany wskaźnik udziału bioetanolu w paliwach płynnych w 2010 roku, wymagałoby (przyjmując uzysk etanolu z 1 ha z tabeli 3) uprawy: 293 tys. ha pszenicy, lub 487 tys. ha żyta, lub 187 tys. ha kukurydzy, lub 229 tys. ha ziemniaków, lub 112 tys. ha buraków. Tak wykonany rachunek ma jednak tylko charakter orientacyjny. W praktyce do roku 2010 nastąpi z pewnością wzrost plonów, co obniży wymagany pod uprawę roślin na cele produkcji biokomponentów areał. Przede wszystkim jednak potrzebny bioetanol nie będzie wytwarzany z jednego rodzaju surowca i wykorzystane zostaną różne gatunki roślin. Z pewnością będą to, tak jak dotychczas, żyto i ziemniaki. W kontekście zmian zachodzących w cukrownictwie, jako surowiec do produkcji bioetanolu należy brać pod uwagę również buraki cukrowe. Według szacunków wykonanych w IERiGŻ-PIB, w celu zagwarantowania surowca z żyta i ziemniaków tylko na cele paliwowe, przy założeniu, że 20% bioetanolu uzyska się z żyta, a 80% z ziemniaków, niezbędne będzie zwiększenie uprawy żyta na te cele o ok. 130 tys. ha w 2010 roku (wobec ok. 1,5 mln ha ak-

26 26 II Rynki tualnie uprawianego żyta), a ziemniaków odpowiednio o ok. 250 tys. ha (wobec uprawy na poziomie z ostatnich dwóch lat - 0,8 mln ha). Przyjęto, że z uwagi na spodziewany wzrost nakładów na środki produkcji, plony tych roślin będą systematycznie wzrastały (w latach o ponad 10%). Krajowi eksperci, badający rynek biopaliw, wyrażają opinie, że nie powinno być większych problemów w zapewnieniu przez polskie rolnictwo odpowiedniej ilości surowca do produkcji etanolu. W produkcji zbóż mogą być wykorzystane w części również grunty odłogowane i ugory, których powierzchnia jest szacowana na ok. 1 mln ha, a w gospodarstwach indywidualnych na ok. 0,714 mln ha (GUS, dane za 2005 rok). Możliwości wzrostu produkcji bioetanolu stwarza również dalsze rozszerzenie powierzchni uprawy kukurydzy, przez wielu fachowców typowanej na najlepszy surowiec do jego produkcji w Polsce. Nie powinno być też problemów z pozyskaniem do produkcji biopaliw innego z surowców, melasy - produktu ubocznego przemysłu cukrowniczego (wydajność etanolu - ok l/dt). Polska od wielu lat ma duże nadwyżki produkcyjne melasy i jest eksporterem netto tego produktu. Około 50% rocznej produkcji melasy, ok. 250 tys. t, jest wywożone za granicę. Z ilości tej można by wyprodukować ok. 75 mln litrów etanolu. Generalnie trzeba zauważyć, że o rodzaju surowców do produkcji bioetanolu oprócz dostępności, będą decydowały przede wszystkim koszty ich uzyskania. Koszty te stanowią (wg IERiGŻ-PIB) 65-70% łącznych kosztów produkcji spirytusu. Nie można zapomnieć ponadto o względach przyrodniczych (środowiskowych). Na kwestie z tym związane zwraca uwagę Komisja Europejska 3, wskazują na potrzebę oceny miejsca upraw energetycznych w ogólnym systemie płodozmianowym, unikanie negatywnych skutków tych upraw w odniesieniu do bioróżnorodności, degradacje gleb oraz możliwe zakłócenia siedlisk w obszarach o istotnych walorach środowiskowych. Posiadamy obecnie w kraju (Wojciech Adamczyk Farmer lipiec 2006) ok. 300 gorzelni rolniczych (jeszcze niedawno było to ok. 900 takich zakładów), które w ciągu roku produkują w sumie 300 mln litrów spirytusu surowego 100-procentowego, a ich moce produkcyjne (z uwagi na zły stan techniczny, przestarzały sprzęt i brak inwestycji) wykorzystywane są w 60 procentach. Aby sprostać planowanym w kraju potrzebom na bioetanol, bez wspierania się importem, w 2010 roku na- 2 Strategia Unii Europejskiej na rzecz biopaliw. COM (2006) 34 końcowy

27 Perspektywy rynku biopaliw II 27 leżałoby zmodernizować istniejące gorzelnie (potencjał produkcyjny istniejących zakładów, to ok. 500 mln litrów etanolu) lub otwierać nowoczesne zakłady. Druga opcja wydaje się być nieunikniona, gdyż planowany przez UE udział biopaliw w paliwach płynnych ma wzrosnąć w 2020 roku do poziomu ok. 20%. * * * Udział biopaliw w krajowym rynku paliw płynnych w 2005 roku wyniósł poniżej 1%. Dla osiągnięcia Narodowego Celu Wskaźnikowego na rok 2010 niezbędna będzie produkcja estrów rzędu 570 tys. ton. Do wyprodukowania tej ilości biokomponentu potrzeba 1,43 mln ton rzepaku. Wyprodukowanie odpowiedniej ilości biokomponentu będzie wymagało wzrostu do 2010 roku powierzchni uprawy rzepaku o ponad 500 tys. ha. W kraju jest ok mln ha gleb przydatnych do uprawy rzepaku, ale z agrotechnicznego punktu widzenia oraz przy zachowaniu opłacalności produkcji, potencjalny areał uprawy rzepaku ozimego w Polsce może wynieść 1 mln ha. Część powierzchni pod uprawę rzepaku (do ok. 250 tys. ha) może być wygospodarowana dzięki sukcesywnemu wzrostowi plonów innych roślin (zwłaszcza pszenicy i buraków cukrowych) i uzyskiwaniu takich samych zbiorów z mniejszej powierzchni ich uprawy. Szacuje się, że produkcja bioetanolu, niezbędna do realizacji Narodowego Celu Wskaźnikowego, winna wzrosnąć w 2010 roku do poziomu ok. 370 tys. ton. Szacuje się, że niezbędny areał uprawy roślin na produkcje bioetanolu może wynieść ok. 380 tys. ha, w przypadku gdyby biokomponent ten był wytwarzany z żyta i ziemniaków. W bilansie surowcowym należy jednak uwzględnić również buraki cukrowe oraz otrzymywaną w procesie ich przetwarzania na cukier melasę, których część będzie przetwarzana na bioetanol w związku ze zmianami w polityce UE odnośnie przemysłu cukrowniczego i przewidywaną restrukturyzacją tego przemysłu.

28 28 II Rynki W produkcji zbóż mogą być częściowo wykorzystane grunty odłogowane i ugory (ok. 1 mln ha w 2005 roku). Aby sprostać wymaganiom produkcyjnym etanolu (ok. 460 mln l), bez importu surowca, w 2010 roku należałoby zmodernizować krajowe gorzelnie lub otworzyć nowe, nowocześniejsze zakłady oraz wykorzystać cukrownie, które mogłyby przetwarzać melasę na spirytus odwodniony. Ocenia się, że uchwalona w sierpniu br. ustawy o biopaliwach ciekłych wpłynie korzystnie na rynki rolne pobudzając popyt na surowce roślinne. Spowoduje to zmniejszenie ilości ziemi odłogowanej i ugorowanej, zwiększy dochody rolników i uczyni je bardziej stabilnymi w wyniku kontraktacji surowca, co z kolei powinno zaowocować zwiększeniem nakładów na środki produkcji i zwiększeniem plonów również innych roślin uprawnych.

29 Perspektywy rynku biopaliw II 29 Tabela 4. Prognozowane zapotrzebowanie na surowce rolnicze przerabiane na bioetanol w latach w Polsce i dynamika zmian A Prognoza ORLEN zaprezentowana przez R.Gmyrka w marcu 2006r. B Udziały objętościowe zgodne z celami wskaźnikowymi określonymi w Dyrektywie 2003/30/WE C Udział zgodny z Narodowym Celem Wskaźnikowym przyjętym na 2006r. D Ilość danego gatunku rośliny potrzebna na wyprodukowanie niezbędnej w danym roku na cele paliwowe ilości bioetanolu Źródło: IERiGŻ-PIB, obliczenia własne

30 30 II Rynki Sektor olejarski prognozy rozwoju do 2013 roku Dr inż. Ewa Rosiak Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Polska jest jednym z największych producentów rzepaku w UE-25. Pod względem wielkości zbiorów i areału uprawy Polskę wyprzedzają tylko Niemcy, Francja i Wielka Brytania, zaś pod względem wysokości plonów rzepaku Polska ustępuje także Danii i Czechom. Produkując w ostatnim pięcioleciu (lata ) średnio ok. 1,2 mln ton, Polska miała 9%-wy udział w unijnej produkcji rzepaku. Średni areał uprawy rzepaku w kraju w tych latach stanowił ok. 11% powierzchni zasiewów rzepaku w UE-25. Był on 2,5-krotnie niższy niż w Niemczech, ponad 2-krotnie niż niższy niż we Francji i o 7% niższy niż w Wielkiej Brytanii. Plony rzepaku w Polsce, w porównaniu z wymienionymi krajami były o 20-30% niższe. Mimo, iż zajmujemy 4 lokatę w produkcji rzepaku w poszerzonej Unii, to udział polskich tłuszczów roślinnych (oleju rzepakowego i margaryn) w ogólnym ich zużyciu w UE-25 dotychczas nie był duży (poniżej 1%). Nieco większy był udział śruty rzepakowej (ok. 3%). Rozwój sektora olejarskiego w Polsce w najbliższych kilku latach będzie uzależniony od chłonności rynku krajowego na rzepak i produkty jego przerobu oraz możliwości ich eksport. Przewiduje się, iż do 2013 roku, spadek liczby ludności będzie niewielki, a dotychczasowe preferencje konsumentów dotyczące spożycia tłuszczów nie zmienią się. Dlatego w perspektywie średniookresowej, Polska z populacją liczącą ok. 38 mln osób, pozostanie nadal jednym z największych w Europie rynków zbytu dla tłuszczów roślinnych. Stanowi to pomyślną prognozę zarówno dla przemysłu tłuszczowego, jak i producentów rzepaku. Jednakże najważniejszym czynnikiem, który w najbliższych latach może przyczynić się do wzrostu areału uprawy rzepaku w kraju oraz może ponownie zdynamizować rozwój sektora olejarskiego (tak, jak to było w pierwszej połowie lat 90.) będzie przewidywany rozwój przemysłowej produkcji biodisla, który jest konieczny w celu realizacji zaleceń zawartych w europejskiej dyrektywie biopaliwowej.

31 Sektor olejarski do 2013 roku II 31 Tabela 1. Najwięksi producenci rzepaku w UE-25 Wyszczególnienie tys. ton Niemcy 3,59 4,16 3,89 3,63 5,28 5,05 Francja 3,48 2,87 3,37 3,42 4,00 4,36 Wlk. Brytania 1,16 1,16 1,55 1,77 1,61 1,96 Dania 0,29 0,21 0,22 0,35 0,47 0,37 Szwecja 0,11 0,11 0,16 0,13 0,22 0,21 Pozostali 0,32 0,36 0,29 0,24 0,25 0,26 Razem EU-15 8,95 8,87 9,48 9,54 11,83 12,21 Polska 0,96 1,01 0,95 0,79 1,63 1,43 Czechy 0,84 0,97 0,71 0,39 0,93 0,78 Węgry 0,18 0,21 0,21 0,11 0,29 0,29 Słowacja 0,13 0,24 0,26 0,05 0,26 0,25 Litwa 0,08 0,06 0,11 0,12 0,20 0,15 Łotwa 0,01 0,01 0,03 0,04 0,10 0,09 Pozostali 0,05 0,05 0,06 0,07 0,08 0,07 Razem UE-10 2,25 2,60 2,33 1,57 3,49 3,06 Razem UE-25 11,20 11,47 11,81 11,11 15,32 15,27 Źródło: Opracowanie IERiGŻ-PIB na podstawie danych Oil Word, listopad Przemysł tłuszczowy Przemysł tłuszczowy w UE-25 - podobnie jak w Polsce - należy do działów produkcji o wysokiej koncentracji. Dominują w nim ponad narodowe koncerny, takie jak ADM, Bunge, Cargill, Cereol, Unilever. Koncerny te (ADM, Bunge, Unilever) zarządzają również największymi polskimi zakładami tłuszczowymi. W przemyśle tłuszczowym UE-15 działalność produkcyjną prowadzi 75 dużych tłoczni olejów i 170 rafinerii. Kraje Europy południowej posiadają obok dużych zakładów również znaczną ilość małych tłoczni i rafinerii przerabiających głównie oliwki z oliwek oraz inne surowce tłuszczowe (m.in. migdały, sezam). W grupie nowych państwach członkowskich największy potencjał produkcyjny w przemyśle tłuszczowym ma

32 32 II Rynki Polska (6 dużych tłoczni oleju rzepakowego, 7 dużych rafinerii i kilkanaście małych), a następnie Czechy (1 duża tłocznia oleju rzepakowego i 40 mniejszych) oraz Węgry (1 duża tłocznia oleju słonecznikowego i małych). Przemysł tłuszczowy UE-25 przerabia rocznie ponad 30 mln ton nasion oleistych, a produkcja ośmiu podstawowych olejów i oliwy z oliwek wynosi ok. 12 mln ton. W przerobie nasion oleistych największy udział ma soja (43% udziału w sezonie 2004/05), a następnie rzepak (40%) i słonecznik (13%), natomiast w produkcji olejów roślinnych dominuje olej rzepakowy (44% udziału), kolejne miejsca zajmują oleje: sojowy, słonecznikowy i oliwa z oliwek. Przemysł tłuszczowy w UE-25 - podobnie jak w Polsce - uzależniony jest od dostaw olejów z importu. Największy udział w strukturze importu olejów we Wspólnocie, i od dwóch lat w Polsce, ma olej palmowy. Popyt krajowy Popyt na tłuszcze roślinne dla celów spożywczych W związku z tym, że spożycie bezpośrednie tłuszczów roślinnych w Polsce zbliżyło się do stanu nasycenia i wykazuje coraz słabszy związek ze wzrostem dochodów, należy sądzić, iż w perspektywie najbliższych kilku lat, popyt gospodarstw domowych na tłuszcze roślinne (w tym szczególnie na margaryny) będzie rósł bardzo wolno. Uzależniony on będzie głównie od zdolności przemysłu tłuszczowego do kontynuowania kosztownej promocji jego wyrobów oraz umiejętności tego przemysłu w zakresie przygotowania zróżnicowanej oferty towarowej, uwzględniającej różne zastosowania olejów i margaryn (do smarowania, pieczenia, smażenia itp.). Dlatego też największą szansą na wzrost krajowego popytu na tłuszcze roślinne, a tym samym na rzepak, w perspektywie najbliższych lat jest przede wszystkim szybko rozwijające się ich przetwórstwo wtórne w innych gałęziach przemysłu spożywczego i gastronomii. Według szacunków przemysł spożywczy zużywa obecnie ponad 100 tys. ton tłuszczów roślinnych rocznie, a całe przetwórstwo wtórne (łącznie z rzemieślniczymi cukierniami i lodziarniami oraz gastronomią) dwa razy tyle. W ciągu najbliższych kilku lat popyt przetwórstwa wtórnego na oleje i margaryny może zwiększać się o około tys. ton rocznie, a jego udział w rynku tłuszczów roślinnych od 2010 roku może przekraczać 40%.

33 Sektor olejarski do 2013 roku II 33 Tabela 2. Spożycie tłuszczów roślinnych w latach (prognoza) Wyszczególnienie Jedn. miary Ludność* tys. osób Spożycie bilansowe kg/mieszkańca 19,8 20,7 23,1 24,0 Spożycie w gosp. dom. kg/osobę 12,0 12,5 13,0 13,3 Spożycie globalne tys. ton 755,0 787,5 875,5 905,8 Indeks zmian % 100,0 104,3 116,0 120,0 * Prognoza GUS. Źródło: Opracowanie IERiGŻ-PIB. Prognozowane zmiany na rynku tłuszczów jadalnych pozwalają oczekiwać, iż konsumpcja tłuszczów roślinnych w 2013 roku według danych bilansowych wyniesie ok. 24 kg w przeliczeniu na 1 mieszkańca wobec niecałych 20 kg w 2005 roku. Tabela 3. Zapotrzebowanie na olej rzepakowy zużywany na cele spożywcze w latach (prognoza) Wyszczególnienie Jedn. miary Olej rzepakowy tys. ton Źródło: Opracowanie IERiGŻ-PIB. Szacuje się, że w latach , przy dalszym, stopniowym wzroście chłonności krajowego rynku na tłuszcze roślinne (mimo prognozowanego spadku liczby ludności w tym czasie), a także przy przewidywanym powolnym rozwoju ich eksportu (zarówno na rynki Wspólnoty, jak i Rosji, Białorusi oraz Ukrainy) zapotrzebowanie przemysłu tłuszczowego na rzepak przerabiany na cele spożywcze wzrośnie z 1,0 mln ton (2005 rok) do 1,5 mln ton w 2013 roku.

34 34 II Rynki W 2005 roku sektor olejarski faktycznie przerobił 1,3 mln ton rzepaku. Olej uzyskany z przerobu ok. 300 tys. ton rzepaku eksportowano na rynek niemiecki. Tam niemalże w całości zużyto go w produkcji biopaliw. Popyt na tłuszcze roślinne dla celów energetycznych W 2002 roku produkcja biopaliwa na bazie oleju rzepakowego w UE wyniosła ok. 2 mln ton, a w 2005 roku wzrosła do 3,7 mln ton, co wymagało wykorzystania ponad 9 mln ton rzepaku. Po raz pierwszy zużycie oleju rzepakowego na cele techniczne było większe niż na cele spożywcze. Największym producentem biodiesla w UE są: Niemcy (1,9 mln ton w 2005 roku), Francja (0,6 mln ton) i Włochy (0,6 mln ton). W grupie nowych państw członkowskich najlepiej rozwinięty przemysł agrorafineryjny mają Czechy. Unia Europejska od wielu lat wspiera rozwój biopaliw, m.in. przez zezwolenie na uprawę niektórych roślin, w tym roślin oleistych (rzepaku, rzepiku, słonecznika i soi) na cele nieżywnościowe na gruntach odłogowanych 1. Produkcja ta jest limitowana i w skali całej UE nie może przekroczyć w przeliczeniu na produkty uboczne powstałe przy przetwórstwie nasion oleistych 1 mln ton śruty sojowej. Podejmując uprawę oleistych na gruntach odłogowanych rolnik musi podpisać przed siewem umowę kontraktacyjną z pierwszym przetwórcą lub punktem skupu na sprzedaż całości zbiorów. Przetwórca z kolei zobowiązany jest do złożenia w agencji interwencyjnej depozytu zabezpieczającego w wysokości 120% wartości należnych dopłat z tytułu odłogowania. Reformując WPR, Wspólnota wprowadziła od 1 stycznia 2004 roku dodatkowe subsydia do produkcji roślin z przeznaczeniem na cele energetyczne (w tym głównie na biopaliwa). Maksymalna powierzchnia dla całej UE-25, uprawniona do otrzymania płatności w wysokości 45 euro do hektara rocznie, została ustalona na 1,5 mln ha. W dalszym ciągu jest też możliwa upraw 1 Zgodnie z wymogami Wspólnej Polityki Rolnej producenci rolni ubiegający się o dopłaty bezpośrednie mają obowiązek odłogowania zwykle 10% gruntów (z obowiązku tego Polska jest zwolniona w okresie wypłacania dopłat w systemie uproszczonym 3-5 lat). Na tych gruntach mogą oni uprawiać m. in. rośliny oleiste (rzepak, rzepik, słonecznik i soję) na cele nieżywnościowe (np. na biopaliwo) nie tracąc prawa do dopłat z tytułu odłogowania gruntów.