POTENCJAŁ PRODUKCYJNY BIOPALIW RZEPAKOWYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM

Transkrypt

1 Tomasz Szul Katedra Energetyki Rolniczej Akademia Rolnicza w Krakowie Problemy Inżynierii Rolniczej nr 2/2007 POTENCJAŁ PRODUKCYJNY BIOPALIW RZEPAKOWYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM Streszczenie Określając realną wielkość plonu rzepaku w regionie opierano się na założeniach, w których istotnymi czynnikami determinującymi lokalizację zasiewów były: jakość gleb, ukształtowanie terenu, lokalne warunki klimatyczne oraz struktura obszarowa gospodarstw (wielkość gospodarstwa). Prognozuje się, że areał pod uprawę może wzrosnąć do 22 tys. ha, z których rocznie można uzyskać ok. 64 tys. ton nasion. Wyprodukowane z nich paliwo rzepakowe (ester metylowy) pozwoliłoby w ok. 35% zaspokoić potrzeby paliwowe sektora rolniczego w regionie. Słowa kluczowe: województwo świętokrzyskie, rzepak, biopaliwo rzepakowe, prognoza Wstęp Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych [Ustawa 2006] zakłada, że w bilansie paliw ciekłych dla transportu samochodowego udział biopaliw w 2010 r. powinien wynosić minimum 5,75% (obecnie w Polsce tylko niespełna 0,5% paliw ciekłych pochodzi ze źródeł odnawialnych). Ustawa pozwala na wytwarzanie przez rolników na własny użytek biopaliw ciekłych (np. estru, czystego oleju roślinnego). Biopaliwa ciekłe wytwarzane na własny użytek powinny spełniać wymagania jakościowe określone w przepisach o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw [Ustawa 2006]. Przyznany przez ustawodawcę roczny limit dla estru i czystego oleju roślinnego wynosi 100 litrów na hektar użytków rolnych będących w posiadaniu rolnika. Z powyższego wynika, że czeka nas bardzo intensywny rozwój sektora związanego z biopaliwami. Rolnicy w miejsce upraw tradycyjnych, na większą skalę zaczną uprawiać inne rośliny głównie rzepak z przeznaczeniem na cele energetyczne, aby zaspokoić rosnący popyt. Intensywny rozwój produkcji biopaliw może jednak napotkać na pewne trudności. Zasadnicze problemy związane z produkcją biodiesla wynikają z ograniczonych zasobów surowców do jego wytwarzania. Celem opracowania jest oszacowanie potencjału produkcji rzepaku i oleju rzepakowego na biopaliwa w województwie świętokrzyskim. 127

2 Założenia badawcze Tomasz Szul Obecnie powierzchnia zasiewów rzepaku w województwie wynosi 2,7 tys. ha [Rocznik ], z której uzyskano plon 7,7 tys. ton nasion rzepaku. Średnia powierzchnia uprawy rzepaku wyniosła 3,1 ha. Areał uprawowy rzepaku stanowił w strukturze zasiewów niespełna 1%. Największą rolę w produkcji rzepaku w województwie odegrały powiaty: opatowski, ostrowiecki, jędrzejowski, kielecki i sandomierski, na terenie których wyprodukowano blisko 98% nasion rzepaku. Według szacunkowych obliczeń około 25,8% gruntów ornych w województwie stanowią gleby najlepsze (kl. I-IIIa) występujące głównie w gminach południowej i wschodniej części województwa. Duży udział gleb najlepszych występuje w powiatach: kazimierskim - 74,3%, sandomierskim - 69,8% i opatowskim - 53,7%. Około 41,3% stanowią gleby średniej jakości (kl. IIIb- IVb), które dominują w środkowej i częściowo północnej części województwa. Gleby słabe i najsłabsze (kl. V-VI) stanowią około 32,9%. Gleby te występują głównie w gminach północnej i środkowej części województwa. Największy udział gleb najsłabszych występuje w powiatach: koneckim - 73,1%, skarżyskim - 67,1% i włoszczowskim - 58,1% [Kamiński 2004]. Pod uprawę rzepaku nadają się szczególnie gleby klasy: I, II, IIIa i IIIb (gleby kompleksów pszennych bardzo dobrych i dobrych), ale można również osiągnąć dobre wyniki uprawiając rzepak na glebach klasy: IVa i IVb, pod warunkiem, że gleby te znajdują się w wysokiej kulturze [Tys i in. 2003]. Powierzchnia gruntów ornych wg klasyfikacji gleb w województwie wynosi 387 tys. ha. Przestrzegając zasad zmianowania i uprawy, ok. 20% tego areału może być obsiane rzepakiem, czyli 77,4 tys. ha. Teoretyczne możliwości produkcyjne rzepaku na terenie analizowanego obszaru zestawiono w tabeli 1. Przyjmując średnią zawartość tłuszczu w nasionach na poziomie 35% [Tys i in. 2003], z około 203 tys. ton nasion rzepaku otrzymalibyśmy ok. 71 tys. ton oleju rzepakowego, niestety warunkach województwa uzyskanie takiej ilości oleju jest mało realne ze względu na duże rozdrobnienie agrarne gospodarstw, wskazuje jednak na dość duży potencjał produkcyjny. Szacując możliwości zwiększenia powierzchni uprawy rzepaku należy przyjmować, że w początkowym okresie wzrost jego udziału w strukturze zasiewów będzie występował w dotychczasowych rejonach produkcyjnych, kosztem zmniejszenia produkcji innych roślin. Analizując jakość gleb i warunki atmosferyczne można stwierdzić, że najkorzystniejsze warunki glebowe do produkcji rolniczej występują w powiatach: kazimierskim, sandomierskim, opatowskim, ostrowieckim, pińczowskim, buskim oraz jędrzejowskim i właśnie w tych powiatach możliwości zwiększenia 128

3 Potencjał produkcyjny biopaliw... uprawy rzepaku są największe. Najmniej korzystne warunki dla produkcji rzepaku są w powiatach: koneckim, skarżyskim i kieleckim, wiąże się to również z tym, że gleby na terenie tych powiatów są bardzo zakwaszone (ph<5,5), a wiec nie nadają się do uprawy rzepaku, który udaje się najlepiej na glebach o odczynie zbliżonym do obojętnego (ph 6-7). Tabela 1. Przydatność gleb do uprawy rzepaku i potencjalne jego plony i zbiory w województwie Table 1. Suitability of the soils to rape cultivation, potential seed yielding and total seed production in the province Gleby wg klasyfikacji Powierzchnia tys. ha Plon potencjalny nasion rzepaku [Kuś 2002] t/ha Potencjalna wielkość produkcji nasion rzepaku tys. t Klasa I 2,74 3,6-4 10,41 Klasa II 10,75 3-3,6 35,48 Klasa IIIa, IIIb 26,76 2,5-3 73,59 Klasa IVa, IVb 37,15 2-2,5 83,58 Suma 203,06 Przy szacowaniu realnej wielkości plonu rzepaku w województwie przyjęto następujące założenia, gdzie istotnymi czynnikami określającymi lokalizację zasiewów są [Kuś 2002; Tys i in. 2003]: jakość gleb, ukształtowanie terenu, lokalne warunki klimatyczne (wymarzanie, sumy opadów, temperatura itp.), struktura obszarowa gospodarstw (wielkość gospodarstwa). Uprawa rzepaku powinna koncentrować się przede wszystkim w większych gospodarstwach, które są dobrze zmechanizowane a więc będą w stanie zapewnić poprawną agrotechnikę oraz ochronę przez chorobami i szkodnikami, co pozwoli uzyskać plony na odpowiednim i opłacalnym poziomie. Do produkcji zostaną wprowadzone nowe odmiany mieszańcowe rzepaku (mieszańce złożone), które w wyniku heterozji dają o 20-30% wyższe plony i są odporniejsze na warunki klimatyczne w porównaniu z dotychczas uprawianymi odmianami populacyjnymi [Kuś 2002; Woś 2002]. Stosując te odmiany przy zachowaniu odpowiedniej agrotechniki można będzie uzyskać w przeliczeniu na 1 ha uprawy nawet do 1700 dm 3 oleju rzepakowego [Wcisło 2004]. Mając na uwadze powyższe ogólne założenia przyjęto: wzrost uprawy ze względu na dobre warunki glebowo-klimatyczne nastąpi w powiatach: kazimierskim, sandomierskim, opatowskim, ostrowiec- 129

4 Tomasz Szul kim, pińczowskim, buskim i jędrzejowskim, natomiast w pozostałych wielkość produkcji utrzyma się na dotychczasowym poziomie, średnia powierzchnia gospodarstwa z uwagi na konieczność zastosowania nowoczesnych urządzeń agrotechnicznych powinna wynosić co najmniej 10 ha, produkcja rzepaku będzie opierać się na dotychczas stosowanych odmianach populacyjnych, które stopniowo ze względu na wyższą odporność na warunki klimatyczne, a także wyższe plonowanie z czasem zastąpione będą przez odmiany mieszańcowe, średni plon nasion 2,4 t/ha [Rocznik 2005] dla odmian populacyjnych [Kuś 2002], a dla odmian mieszańcowych 3,6 t/ha [Woś 2002]; założona objętość oleju rzepakowego, jaką można uzyskać z 1 ha powierzchni w przypadku odmian populacyjnych, to 900 dm 3, natomiast w przypadku mieszańców złożonych 1300 dm 3. Podsumowanie Przeprowadzone obliczenia dla przyjętych założeń pozwoliły na oszacowanie potencjału produkcji rzepaku w regionie. Szacuje się, że na cele produkcyjne można przeznaczyć rocznie areał o powierzchni 22 tys. ha, co stanowić będzie około 5,5% udziału w strukturze zasiewów województwa. Rzepak uprawiany będzie głównie w ośmiu powiatach, z których największą rolę w produkcji nasion powinny odegrać powiaty jędrzejowski i opatowski (rys. 1). jędrzejowski 27,3% skarżyski, koniecki, kielecki, włos zczows ki, staszowski 2,4% sandomierski 4,9% starachowicki 7,9% kazimierski 8,3% ostrowiecki 8,9% opatowski 21,2% buski 9,7% pińczowski 9,5% Rys. 1. Prognozowana struktura produkcji rzepaku na biopaliwa w woj. świętokrzyskim Fig. 1. Prognosed structure of rapeseed production for biofuels in Swietokrzyskie province 130

5 Potencjał produkcyjny biopaliw... Przeciętna średnioroczna produkcja nasion kształtować się będzie na poziomie około 64 tys. ton, z których po wytłoczeniu będzie można uzyskać 23,5 mln dm 3 oleju. Jeżeli olej rzepakowy poddany zostanie procesowi estryfikacji [Jankowski 2001], będzie można wyprodukować ok. 19,6 mln dm 3 estru metylowego. Przyjmując, że roczne zużycie paliwa w rolnictwie na terenie woj. świętokrzyskiego (przy założeniu, że przeciętne zużycie oleju napędowego na 1 ha użytków rolnych kształtuje się na poziomie 86 dm 3 dane IBMER) wynosi 55 mln dm 3 rocznie, z uzyskanego biodiesla będzie można zaspokoić około 35% potrzeb paliwowych sektora rolniczego w województwie. Bibliografia Jankowiak S Budowa i działanie wytwórni paliwa ciągnikowego z oleju rzepakowego opracowanej w PIMR. Prace Przemysłowego Instytutu Maszyn Rolniczych, 1, Poznań Kamiński Z Stan środowiska w województwie Świętokrzyskim w roku Część VI - Gleby. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce Kuś J Biodiesel - baza surowcowa i znaczenie dla rolnictwa. Seminarium nt. Możliwości wykorzystania biopaliw w Polsce. Senat RP, 5 marca 2002 r. Kuś J Stan i możliwości zwiększenia produkcji rzepaku ozimego w Polsce. Paliwa, oleje i smary w eksploatacji, 101 Rocznik Statystyczny województwa świętokrzyskiego. GUS Rosiak E Krajowy rynek rzepaku. Rynek rolny, 12. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa Tys J., Piekarski W. i in Technologiczne i ekonomiczne uwarunkowania produkcji biopaliwa z rzepaku. Acta Agrophysica, 99. Rozprawy i Monografie, Lublin Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych. Dz.U. Nr 169/2006 r., poz Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw. Dz.U. Nr 169/2006 r., poz Wcisło G Określenie zawartości oleju w nasionach rzepaku oraz wyznaczenie całkowitej ilości paliwa rzepakowego, jakie można uzyskać z powierzchni uprawy. Inżynieria Rolnicza 2(57): Woś H Na olej i biopaliwo. Biopaliwa. Zeszyt 1. OL-PRESS, Poznań, ss Recenzent: Zdzisław Wójcicki 131